Ел аузында ертеректен
Ертек болған қызық кептен
Бір әңгіме есімде бар.
Айтып соны баяндайын,
Ерінбейін, аянбайын,
Тыңдау үшін кел, балалар!
Бес жүз жылдар шамасында,
Сонау Ертіс жағасында,
Болған біреу Саржан атты...
Қазақтың көрнекті ақыны Әбділда Тәжібаевтың осылай басталып, Саржанның Айсұлу атты сүйген жарынан Толағай есімді ұл туғаны, оның жеті жаста садақ атқаны, атқан тасты уатқаны, әкесіне қарсы шапқан жолбарысты «Бұл не деген үлкен мысық?» деп атып ұрып, жайратқаны, кейін еліне қуаңшылық келіп, бір тамшы жаңбыр тамбағанда Тарбағатай тауына барып, басындағы қарымен, бауырындағы аңымен қоса бір шатқалды бөліп, көтеріп алып келе жатып әлденеге сүрініп, тау астында қалуымен аяқталатын өлеңі көпшіліктің есінде болар.
Иә, жақында, нақтырақ айтсақ 24-25 тамыз күндері осынау қасиетті таудың баурайында, Көкпекті ауданының орталығы – Көкпекті ауылында «Толағай сұлтаны» атты халықаралық спорттық-шығармашылық сайыс өтті дүркіреп. Жігіттердің ептілігі, естілігі мен күш-қайратын таразыға салуды мұрат еткен тағылымды шара Жастар жылы һәм «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында Көкпекті ауданы әкімдігі мен Облыстық Ішкі саясат басқармасына қарасты Жастар ресурстық орталығының бас болуымен ұйымдастырылғанын айта кеткеніміз жөн шығар.
Жүлдесі қомақты, екі күнге созылған бәсекеге қатысуға өңіріміздің аудан-қалаларынан бөлек, Қостанай, Қарағанды, Ақмола, Павлодар, Алматы, Түркістан облыстарынан, Нұр-Сұлтан шаһары мен Моңғолиядан 23 жігіт білек сыбанып келіпті. Сонымен қойшы, халықаралық дүбірлі доданың бірінші күні бессайыстан (теңге ілу, жамбы ату, аударыспақ, қол күресі, қазақ күресі) басталды. Әуелі жігіттер жамбы атудан сайысқа түсті. Ат үстінде шауып келе жатып садақ ату кімге оңай тисін?! Дегенмен бұл сында өскемендік Сіләмбек Қабиев пен көкпектілік Ерлан Әзімбаев үш нысананың екеуіне дөп тигізіп, жиналған жұрттың көңілін бір серпілтіп тастады. Ал «Теңге ілу» бәсекесінде Керекуден келген Батырбек Қошқарбаев бес теңгенің үшеуін іліп, ептілігін көрсетті. Аударыспақта Қарқаралының (Қарағанды облысы) намысын қорғаған Тілеухан Нұрхан қарсылас шақ келтірмеді. Қазақша күресте түркістандық Әкбар Елубайұлы қарсыластарының барлығын жеңді. Ал қол күресте Жетісудан жеткен Мейрамбек Рахымбаев білегінің күштілігімен көпшілікті тәнті етті.
Садақшылық өнер қайта жаңғырды
Жиырма үш жігіттің өнеріне екі күн бойы абайтанушы Омар Жәлел, дәстүрлі әнші, өнертанушы Ерлан Төлеутай, балуан, «Қазақстан Барысы» турнирінің екі дүркін жеңімпазы Айбек Нұғымаров, өскемендік актер Айдын Салбанов пен Облыстық ішкі саясат басқармасы басшысының орынбасары Ришат Рамазанов таразылап, баға берді. Жарыс арасында қазылар алқасының мүшесі, өзі де бұрын «Жігіт сұлтаны» сайысына қатысқан Ерлан Төлеутай ағамызды әңгімеге тартқанымызда, мұндай байқау 1991 жылы Алматыда өтіп, жыл сайын дәстүрлі түрде ұйымдастырылып, 1998 жылы тоқтап қалғанын, міне, содан кейін 20 жылға жуық уақыттан соң Көкпекті жерінде қайта жанданғанын қуана жеткізді. «Мен осы сайысқа жамбы атуды әдейі кіргіздім. Кеңес өкіметі ең бірінші садақты құртқан. Спартакиададан садақты алып тастаған. Өйткені қазаққа, түркі халықтарына садақ беруге болмайды. Жауынгерлік рухы оянып кетеді деп қорыққан. Садақ ату ғажайып өнер ғой. Садақшыларға сонау сақ-ғұн заманының өзінде ерекше басымдық берілген. «Бұлармен соғысу мүмкін емес, шегіну қаштыға саналмайды» дейді екен жаулары. Алдымен садақшылар оқты қардай жаудырып, қырып салады екен. Ес жиып, қуған кезде қаша соғысып, атқа теріс қарап отырып құлата береді екен. Сөйтіп жауларын арандатып, алдап келесі қолға алып барады. Сақтардың әрқайсысы мерген болған. Бес секунд сайын бір жебе атқан. Ал енді дүлдүлдері секунд сайын қорамсақты арқаға асып алып, қолы айналып тұрып ата берген дейді. Бір ғажабы, садақты аттың тұяғы көтерілген кезде атады екен. Демек, садақшылық – санамен, рухпен ұштасқан өнер. Садақ ату адамның қиялын ұштайды. Қазақта найзагерлік деген де ғажайып өнер болған. Құнанбай сұмдық найзагер болған. Түйенің құмалағын іліп алу жарысы болған кезде атпен шауып келе жатып найзаның ұшына түйенің құмалағын қадап өте шығады екен. Құнанбай – ең соңғы найзагердің бірі. Ұлытаудағы Ерден батыр да сайыста шақ келтірмейтін найзагер болған дейді. Бәлкім, келесі жылы «Толағай сұлтаны» сайысы аясында садақтан чемпионат өткізетін шығармыз. Бәлкім, Құнанбай атындағы найзагерлер сайысын өткізіп, найзагерлікті де қайта жаңғыртармыз. Осындай ойлар бар. Осы ретте идеямызды қолдап, жүзеге асырған Көкпекті ауданының әкіміне көп рахмет», дейді өнер жанашыры.
Көкпекті ауданының әкімі Асхат Смаилов «Толағай сұлтаны» сайысы енді Көкпекті жерінде дәстүрлі түрде өтетінін, шара ауқымын жылдан-жылға кеңейте түсуді көздеп отырғандарын айтады. «Бұл шараны ұйымдастырудағы мақсат-мұратымыз біреу. Еліміздің береке-бірлігін арттыру, ертеңгі ұрпақты отансүйгіштікке, батылдыққа, батырлыққа тәрбиелеу, ұлттық салт-дәстүрлерімізді ұлықтау. Алдағы уақытта біз бір ғана «Толағай сұлтаны» сайысымен шектелмей, ұмытылған салт-дәстүрлерімізді жаңғыртатын боламыз», дейді ол.
Екінші күні жігіттер қолдан келетін өнерлерін жұрт назарына ұсынып, білім деңгейін, ой-өрісі көкжиегінің кеңдігін таразыға салды. Өкініштісі, бірінші күні білек күшімен көрермен көңілінен шығып, қазылар тарапынан жақсы ұпай алған жігіттер бұл күні білім күшінің төмен, руханияттан алшақ екендігін байқатты. Тіпті, ұлы Абай мен Ыбырай Алтынсариннің мектеп оқушыларының өзі жатқа білетін өлеңдерін шатастырған қатысушылар болды. Десек те екінші күні бұған дейін қошқар көтерумен алға шыққан түркістандық Әкбар Елубайұлы сахнаға 120 келі тартатын торпақты алып шығып, басынан асыра 20 рет көтеріп, елді елең еткізді. Ал Абай ауданынан келген Айдос Үркімбаев қарнына бір метрдей биіктен 16 келілік кір тасын тастатып, кеудесіне қойған жалпақ тасты зор балғамен соғып жарғызды.
Сонымен екі күн бойы Толағай баурайын дүбірге бөлеген сайыстың жүлдегерлері де анықталды. Көкпекті ауданының Атымтай жомарт азаматы Болат Бекбердинов тіккен бас жүлде – «Лада-Гранта» көлігін абайлық Айдос Үркімбаев иеленсе, 1-орын (1 миллион теңге) түркістандық Әкбар Елубайұлына, 2-орын (700 мың) қарағандылық Тілеухан Нұрханға, 3-орын (500 мың) керекулік Батырбек Қошқарбаевқа бұйырды. Сегіз жігіт арнайы аталымдар бойынша марапатталды. Жүлдегерлер мен қатысушыларды Облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Ирина Смит құттықтап, жылы лебізін жеткізді.
Шығыс Қазақстан облысы,
Көкпекті ауданы
