Қасым-Жомарт Кемелұлы еліміздегі зейнетақы жүйесін дамытуда қордаланған мәселелер көп екенін айтты. Сонымен қатар зейнетақы жинағы қазіргі таңда жеткілікті екенін, бірақ 10 жылдан соң жағдай күрт өзгеруі мүмкін екенін тілге тиек етті. Ел ішінде өзінің зейнетақы жинағын кәрілік келгенін күтпестен, қазір-ақ пайдаланғысы келетіндер бар екенін атап өтті. «Жұмыс істейтін азаматтар өздерінің зейнетақы жинағының бір бөлігін белгілі бір мақсатқа, соның ішінде баспана сатып алуға немесе білім алу үшін пайдалану мәселесін жыл соңына дейін пысықтауды Үкіметке тапсырамын», деді Қ.Тоқаев. Мемлекет басшысы көптің көкейінде жүрген жайды дөп басқан жайы бар. Өйткені көпшіліктің арасында «зейнетақы жинағындағы қаржыны қарттықты күтпей-ақ қазір пайдалана беруге болмай ма?» деген сауалдың болғаны белгілі. Бірақ бұл бастаманың да өзіндік ерекшеліктері бар.
«Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ деректеріне қарағанда қорда 10 млн 517 мыңнан астам адамның атына есепшот ашылған. Қазір қорда 10 трлн 166 млрд 570 млн теңге көлемінде қаржы тұр. Аз ақша емес. Алайда бұл қаржы ертең зейнетақы ретінде үлестірілетінін, бақуатты қарттықтың кепілі екенін ескерген абзал. Дегенмен, еліміздің әлеуметтік мемлекет ретінде халықтың жағдайын жақсартуға ұмтылуы да орынды. Сондықтан Президенттің тапсырмасын ел халқының жағдайын жақсарту, баспана мәселесін шешу бағытындағы балама тәсіл ретінде бағалаған абзал әрі бұл бастаманың жанама әсерлері де бар.
Біріншіден, зейнетақы қорындағы қаржының бір бөлігін баспана алу мен оқу ақысын төлеу тәрізді мақсаттарға пайдалану азаматтардың зейнетақы жинағына ықтиятты болу дағдысын қалыптастырады. Әзірге 10 млн салымшының 68 пайызы немесе 6,8 млн адамның шотында 1 млн теңгеге жетпейтін қаржы бар екенін ескерсек, аталған бастама зейнетақы жинақтау ісін жандандырары сөзсіз. Өйткені 1 млн теңгенің баспана түгілі, көліктің жарты бағасына да жетпейтінін екінің бірі біледі. Демек, оны Үкімет үлестіріп бере салмасы анық. Сондықтан ресми түрде «өзін өзі жұмыспен қамтушылар» деп аталатын әлеуметтік топ та, кәсіпкерлер де, қосымша табыс табатын азаматтар да осы бастамадан кейін зейнетақы жарнасының маңызды екенін сезініп, табыстарының бір бөлігін жинақтаушы зейнетақы қорына аударуға белсене кірісуі мүмкін. Екіншіден, бұл бастама зейнетақы жинақтау жүйесіне деген сенімді нығайтады. Себебі осы күнге дейін қордағы қаржыны азаматтардың алу мүмкіндігі шектеулі болатын. Азамат өзге елге кетіп қалса және өмірден озса ғана жинақтағы салым иесіне немесе мұрагеріне берілетін. Одан бөлек жинаған қаржысы мол адамдар зейнетке ертерек шығуға мүмкіндік алатын. Егер жинақтағы қаржының бір бөлігін азаматтар нақты мақсаттар үшін пайдалануға мүмкіндік алса, жүйеге деген сенім де нығаяды. Бір сөзбен айтқанда, Президент бастамасының жан-жақты әсері болайын деп тұр.
Біздің бұл пайыммен бірқатар сарапшы да келісіп отыр. Экономика ғылымдарының кандидаты Қайрат Бодаухан ұсыныстың бірқатар нәтижелі тұсы бар екенін айтады. «Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұсынысы халықтың зейнетақы қорына қаржы аудару ынтасын арттыратын болады. Егер қордағы қаржыны пайдаланудың нақтылы тетіктері жасалса, азаматтардың әлеуметтік мәселелерін шешуіне мүмкіндік ашылары сөзсіз. Дегенмен, мемлекет маңызды әлеуметтік мәселелерді шешудің негізгі тетіктерін белгілесе, баспана мәселесін шешуге, яғни Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі арқылы баспана алудың бастапқы жарнасы ретінде тура есепшотқа аударатын тетік жасаса, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған ұтымды жобалары болса, бастапқы «капитал» ретінде қабылдап, әрі қарай жеңілдетілген несие беруге мүмкіндік беретін тетіктер белгілесе, оқуға түскен балаларының оқу төлемін өтеуге берілсе және сол сияқты өзге де тетіктер болған жағдайда ғана халық дұрыс бағытта пайдалану мүмкіншілігіне ие болады» дейді экономист. Сонымен қатар сарапшы зейнетақы қорындағы аз соманы қолға беруден мемлекет те, жеке адам да ұтпайтынын айтады. Демек, алдымен қаржыны нақты мақсаттарға жұмсауға мәжбүрлейтін тетік әзірленуі тиіс. «Ондай болмаған жағдайда қаржыға мұқтаж жандар онсыз да мардымсыз ақшаны баласының тойына, шетелге демалуға, құда күтуге жұмсайды деген күдік бар. Соңында мемлекеттен жәрдем сұрап, әлеуметтік проблемалар қатары арта түсуі бек мүмкін» деді Қайрат Бодаухан. Ал экономист-қаржыгер Сапарбай Жобаев болса Президенттің бастамасына қатысты екіұшты пікірде екенін айтты. Өйткені «алмақтың да салмағы» болатынын ескеру керек дейді сарапшы. «Мен қор қаржысын өзге мақсатқа пайдалануды оншалықты қостай қоймаймын. Зейнетақы қорының аты мен мақсаты ондағы қаржыны зейнетке шыққан шақта қолдану керек екенін көрсетеді. Өте мұқтаж жандарға және инвестиция үшін, атап айтқанда үй алу, балаларды оқыту сияқты қажеттілік үшін пайдалануға ғана рұқсат етілсе болады. Өзге мақсатта пайдалануға жол берілмегені дұрыс. Сонымен қатар жинақтағы қаржыны пайдаланудың ережелері жасақталуы керек. Меніңше 40-45 жасқа толмағандарға баспана алу үшін зейнетақы жинағындағы қаржыны пайдалануға рұқсат берудің қажеті жоқ. Олар баспана мәселесін өз қаржыларымен және ипотекамен шешеді. Ал 45-50 жастан асқандарға жинақ қаржының бір бөлігін пайдалануға мүмкіндік берген дұрыс шығар. Өйткені олар зейнетке шыққанға дейін баспана мәселесін шешіп алғандары жөн», деді экономист.
Жалпы бастама көңілден шыққанымен, Үкімет жан-жақты пысықтауы тиіс мәселелер де бар екенін ескеру керек. Атап айтқанда, қазіргі таңда Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы салымшылардың 68 пайызының немесе 6 млн 800 мыңнан астам адамның жиған-тергені 1 млн теңгеден аз, 26 пайызының немесе 2,6 млн адамның жинағаны 1 млн-нан 5 млн теңгеге дейін ғана. Жинақтаушы зейнетақы қорына 20 жыл бойы қаржы аударып келе жатқан азаматтардың ішінде әйелдер орта есеппен 3,5 млн, ерлер 5 млн теңге жинайды. Олардан бөлек жинақтаған қаржысы жоғары деңгейге жеткен азаматтар да бар. Олардың саны шамамен 100 мыңдай болады. Яғни, жинақтаушы зейнетақы қорындағы есепшотында 10,1 млн теңгеден асатын ақшасы бар ерлер мен 8,2 млн теңгеден асатын қаржысы бар әйелдер ғана жинақтарының бір бөлігін баспана мен оқу үшін жұмсай алады. Өйткені аталған сомалар зейнетақы төлеуге жеткілікті сома болып есептеледі. Одан артылғанын қазіргі нормалар бойынша пайдалануға теориялық болса да мүмкіндік бар. Алайда мұндай көлемдегі табысқа қол жеткізгендердің орташа жалақысы да жоғары болатынын ескерсек, бәлкім олар үшін баспана мәселесін шешу өзекті емес те шығар. Өйткені 20 жылда 10 млн теңге жинау үшін ерлердің орташа жалақысы 416 мың, әйелдердің айлығы 330 мың теңгеден кем болмауы керек. 20 жыл бойы! Ал біздегі 170 мың теңге шамасындағы орташа жалақы арқылы зейнетақы қорына 5 млн теңге жинау үшін 30 жылға жуық уақыт керек. Міне, мәселенің екінші жағы осындай. Содан да болса керек, Ұлттық банк төрағасы Ерболат Досаев Президент тапсырмасын орындау үшін әлі біраз мәселені пысықтау қажет екенін атап өтті. Ол журналистерге жыл аяғына дейін Ұлттық банктің Үкіметпен бірлесіп жағдайды бағамдап, оңтайлы жүйе енгізетінін айтты. Сондықтан әзірге асықпауға кеңес берді.
