Әуелгі кезекте әр отбасын қазақы тірліктен, қазақы дүние танымнан, отбасының бірлігінен, қазақы тәрбиеден айыру керек еді. Біреудің екінші әйелін сол әйелдің еркінен тыс жылатып еңіретіп, күйеуінен зорлап айыру жаппай өрістеді. Әр отбасына «цивилизация» осылай әкелінді. Елді бүлдіргіш бірен-саран құтырған жаулықты да табылды. Олар ел-елді аралап «әйел теңдігін» жырлап бақты. Ер мен әйел тең. Еркек не істесе әйел соны істеуге болады деген ұғым әйел санасына сіңірілді.
Бұл саясат елді дүрліктірген бай атаулыны жаппай кәмпескелеумен, одан әрі «көтеріліс жасады» деп 1930-1931 жылдары азаматтарды топ-тобымен атумен, 1932 жылғы халықты жаппай қырып салған аштықпен, одан тірі қалғанды «халық жауы» деп көзін құртумен, енді ғана өсіп келе жатқан жастарды фашизмнің оғына байлаумен жалғасты. Қазақ халқы есеңгіреп қалды. Осы тұста «Целина» деген опасыз айқай басталып, әр ауылға түрме-түрмені мекен еткен неше алуан бұзықтар қотарыла төгілді де, қазақ саны өз жерінде 30%-ға жетпей қалды. Есеңгіреген қазақ жаппай орысша шүлдірлей бастады. Біздің ауылдың басқармасы Тәйім ақсақал картобын жинау үшін Рудниктегі орыстан «картошка там ли, машина нам ли» деп көмек сұрап барыпты.
Қазақ тілі отбасылық тіл, тіпті одан да төменгі жағдайға түсіп қалды. Қазақ мектептері солтүстік облыстарда жаппай жабылса, басқа аймақтарда «шықпа жанымның» жағдайында еді. Мектептерде қазақ тілі «керексіз пән» ретінде қаралды. Тіпті қазақ балабақшалары да жоқ еді. Бетбақдаланың шетіндегі балабақшаның аты «Чебурашка» еді. «Қай қазақ тілін бұрап мұны айтып жатады, «Шұбарешкі» дейді ғой» дегенімізге сол совхоз парткомы аттай тулап ашуланды. Бір партком «Итазу» деген жерді «Бұл не сұмдық? Енді бұл жерді «Новая заря» деу керек» деп өзеуреді.
Шаладүрсін парторгтар ақсақалдардың көненің сөзін айтуына, жыраулардың есімін атауға тыйым салды, тіпті қатты қадағалады. Өткен ғасырдың жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы қазақ оқығандары, зиялылар қазақтың ұлттық болмысы, болашағы үшін жанталаса күрескен. Ендігінің қазақ болмысынан алыстап оқығаны, шала оқығаны, институттың «заочники», «заочно» бітіргені, өзін «зиялы» деп санайтыны партияның айтқанын бұлжытпай орындаушы, партия саясатын жүргізуші ғана. Сол партияның негізгі көздегені қазақты ұлт ретінде жою екенін түсінгісі де келген жоқ. Сөйтіп басына осыншама ауыртпалық түскен, есеңгіреген халық бала-шағасын жаппай орысша оқуға беріп, қазақтың ұлттық бейнесінен бірауыз сөз айтпай өзі білетін, іштей ұғатын жағдайдан баласын «әйтеуір тірі жүрсін» деп аулақтатты. Қазақ отбасынан шыққан балалар орыстың қазақы көшірмесі болып шыға келді. Кеңестік отбасылық саясат, сол система дегеніне жетіп қалды. Сөйтіп отбасы орысша ойлайтын, сөйлейтін адамдарды шығаратын конвейерлік машинаға айналған. Бір көршінің қызы «я русская» дегенінің куәсіміз. Соны естіген әкесі өзінше мәз.
Сөйткен кеңестік жүйе де келмеске кетті. Осы тәуелсіздік алған ширек ғасырдан асатын уақыт ішінде қазақ жерінде туып-өскен қазақтың баласы не таза орысша, не екі сөздің біріне «русскийін» қосып сөйлеп жүр. Орамалына шашын жасыру түгілі, шолақ дамбал киген талай әйел баласын «Иванушка» демесе де «Иманжан» деуге тілі келмей жүр. Өткен сұмдықтан арылудың бірден-бір жолы отарсыздану, яғни қазаққа жат пиғылдан, жаулық әрекеттерден, соны жүргізушілерден құтылу бізде іске аспады. Қандай режім болса да жабыса салатындар үшін «Отан», «ұлт», «мәдениет» деген ұғымдар жат, өздерінің қарақан бастары аман болса, кенедей жабысып шіреніп жатса болғаны.
Солардың ықпалымен қазақ елінің рухани дамуы, тіл мен діннің өрістеуі мәдениеттің өсуі өз өзінен біртіндеп орын алады деген енжарлық ұғым пайда болды. Тіл шұбарланса, түрлі діндер, секталар араға кіріп, қотыр ешкідей болып шыға келдік.
Жастарға балалық шағынан ұлттық құндылықтарды, ұлттық болмысты, тіл, дін, мәдениет туралы ұғымдарды жүйелі түрде сіңірмеудің салдарынан кешегі жаппай кітап, газет оқитын отбасын ештеңе оқымайтын отбасыға айналдыру салдарынан енді ештеңеге қызықпайтын, ынталанбайтын сүлесоқ жандар шығып жатыр.
Шетелдердің рухани экспансиясы отбасылық бірлікті іріте түсуде. Мұсылман елдерінде ажырасу 1 не 2% болса, бізде 30%-дан асып кетті. «Суицид» деген пәледен әлемнің алдындамыз. Теледидардан әркімнің көретіні отбасындағы ұрыс-керіс. Осыдан «үлгі» алған соң... Қазақ «әйелдің үндемегені – билік айтқаны» деп ұғынатын, қыздарға осыны ұғындыратын, ері де осы ережені білетін, соған сүйенетін. Қазақы тәрбиені жүйелі түрде ұғындыратын теледидар бар ма? Бүлінгенді көріп ішің ашиды да.
Салмақты, жұртты ілгері сүйрер идеологияның болмауы салдарынан кешегі партияшылдар енді рушылдықты қоздырып әлек. Бір бабасын «күн көсем», әйтеуір шоқпар ұстағанын «Алпамыс» жасап, бұрынғы ұлтты ұйытқан тұлғалардың арда ісін жасырып, тіпті есімін өшіруге әуес. Кейбір шенеуніктер аудандық музейден Шортанбай жыраудың есімін алып тастаса, енді біреулері оны қалпына келтіруге қарсылық көрсетіп, кедергі жасауға тырысуда.
Шортанбайдың кітабының профессор Виннердің аударуымен, зерттеуімен ХІХ ғасырда ағылшын тілінде Америкада шыққаны олар үшін керек емес. Көз бар, көңіл сөнген, сана соқыр. Ұлы жыраудың кітабының аты «Зар заман». «Зар заман» деген жасырын ұйымға Әлихан Бөкейханұлының 20 жасында мүше болғаны санасына сәуле түспегендерге қажеті жоқ.
Санамыздың тұмшалануына ұлттық әуеннің, ұлттық музыканың бүгінгі халі де қатты әсер етуде. Ұлттық әуеннің сарқылмас қайнар бұлағы, өзіңді қазақ екеніңді сездіретін, Ұлы даланың ұлы екеніңді жүрегіңе құйдыратын Біржан салдың, Ақан серінің, Үкілі Ыбырайдың, Абайдың әндерін теледидардан соңғы рет қай жылы естігенімізді ұмытып қалдық. Осы елге қазақ керек пе, керек емес пе деп жүр едік, Елбасы ұлттық мереке – Домбыра күнін жария етті. Қуанышта шек жоқ. Әрі қарай... «Әрі қарай қалай болар екен?» деп жүрек күпті. Аудандарда домбырамен ән айтқызбай қойғалы қашан? Осы шара ілгерілеп кету үшін де Үкіметтің арнаулы шешімі керек екені айдан анық. Әр концертте Біржан, Ақан, Ыбырай, Мұхит, т.б әндерінің орындалуы бағдарламаның жартысына жетуі керек екені ашық айтылған шешім болмаса, Домбыра күні де аяқсыз шараның бірі болып қала ма деседі жұрт.
Тәуелсіздік алғанымызға ширек ғасырдан асып кетсе де бүгінде жиырмадан асқан жастар орысша сөйлесіп, не қазағы қойыртпақ тілде ұғысып жатқаны әркімге аян. «Қазақтар өз тілдеріңді өздерің біліп алыңдар, бізде нелерің бар» деген бөтен жұрттың келемежін сан естідік. Өз тіліне ие болмаған біздей елді таба қояр ма екенсіз. Орысы жоқ жерде, ауданда, орыс класын ашып жүрген де біз. Өркениетті елдер тілін таза сақтау үшін тіл полициясын енгізген. Бізде өзге жұрт үшін зорлық жоқ, қазақ бола тұра қасақана тілді бұзған қазақты жөнге салуы үшін тіл полициясы ауадай қажет жағдайда тұрмыз.
Марқұм биші Майя Плисецкаяның интернет парақшасына «қазақтың орысқа құлай берілгендігі, орысша акцентсіз сөйлеуге тырысып құбылуы қандай жиіркенішті, қандай өкінішті опасыздық» деп жазғаны айдай шындық. Бишінің осы сөзін әр мекеменің маңдайшасына іліп қойса болар еді.
Япыр-ай! Ендігінің баласы да қыста жабағыға мінуді қойыпты. «Жабағыңыз бар ма?» деп тізіліп тұрушы еді.
Енді ол да көрген түстей. Бала біткен үй күшік. Компьютерге не қалтафонға телмірген. Әкесі мен шешесінің жұмсағанына қырсыға үн қатып, тыржиған хал. Жабағы дегеннен қасқырды көргендей шошиды. Ұлы даланы дүбірлеткен жауынгер халықтың ендігі ұрпағы осы. Атқа мініп Ұлы даланы кезбек түгілі айфонынан бас көтермеген мыналар кісімен кісіше сөйлесе алар ма екен? Осылардан ұлттық намысты қорғайтын азамат шығады деу бекершілік болар. Балалар жабағыға емес, айфонға «мініп» шапқылап келеді. Сүрінеді-ау. Беймәлім асауды қалай ауыздықтаймыз?
Кәмел ЖҮНІСТЕГІ,
жазушы,
«Құрмет» орденінің иегері
