– Бауыржан Нұрбекұлы, сіз Т.Жүргенов атындағы Ұлт­тық өнер академиясының бо­ла­шақ суретші, мүсінші жас­­тарымен тікелей жұмыс іс­тей­сіз. Өнерге құштарлық қай ке­зеңде де бәсеңдеген емес. Өткен ғасырларда атақты сурет­ші­лер­дің көпшілігі арнаулы білім алмай-ақ талантымен тас жарып шықты, бүгін­де білімсіз танымал болу мүмкін бе?

– Қазақ көркемсурет өнері біздің даламызға жер аударылып келген, қудаланған, түрлі себеппен қоныс тапқан түрлі ұлт зиялыларының, белгілі су­ретшілердің ықпалымен қалып­тасып, іргесін көтергені белгілі. Ұлттық бейнелеу өнерінің уығын қадаған Ә.Қастеевтің өзі де осы үлкен мектептен өт­ті. Кейін Ресейдегі белгілі сурет өнері курстарында оқып, білі­мін жетілдірді. Дүние баға­сын әрқашан салыстырмалы түр­де алады. Басқаны ысырып қойғанда, «шығармалары тұ­тас бағаланды, ұлттық сурет өнерінің атасы атанды» деген Ә.Қастеевтің өзі бағасын «алды» деп те, «ала алмады» деп те екіжақты пікір айтуға болады. Оның атағы шығып, әлем тани бастаған кезде Американың сол кездегі ең әйгілі суретшілерінің бірі, шығармашылығында реа­листік идеяны романтикалық сим­волизммен шебер үйлестіре білген аса танымал Рокуэлл Кент біздің Әбілхан атамызды көру үшін құрлық асып, Қазақстанға арнайы келеді. «Америкадан Рокуэлл Кент келе жатыр» деген хабар құлағына тиісімен жер­гілікті билік алашапқын болып бар-жоғын да білмей келген Қастеевті қолына шам алып іздейді. Қазақ суретшісінің туындыларын бағалауға құлық та­ныт­паған кеңестің сыңаржақ билігіндегілер сонда не көреді? Олардың алдында басында не баспанасы, не жеке шеберханасы жоқ, кенебі мен бояуынан басқа түгі де жоқ жұпыны Қастеев тұрады. Сол-ақ екен, Әбілхан ағамыз аяқасты үйлі болады, табан астында шеберханасы жасақталады. Сөйтіп өздері бағаламағанымен, өзге жұрт қадіріне жеткен Қастеевті алдарына салып америкалық қонақты қарсы алады. Міне, «бағаланды» деген Қастеевтің өзі де бағасын бірден ала алмағаны осындай қарапайым мысалдардан байқалып қалады. Шын та­ланттың түбі бағаланбай қой­­майтыны шындық, бірақ Кент келмегенде, Қастеев қара­па­йым тіршілігін кешіп жү­ре берер ме еді, қайтер еді? Бү­гін­гі суретшілердің басында да ту­ра осы кеп, «бағаланды» дей­тіндерінің өзі бағасын толық алып болған жоқ, «бағаланбады» де­гендер де қара жаяу, құралақан қалып жатқан жоқ. Бірақ біз өзімізді бәрібір алдыңғы қа­тар­­лы өркениетті елдермен салыс­тырамыз. Өлшемді де осы көзқараспен межелейміз.

– Ол мүмкін емес қой. Қалай дегенмен өркениетті елдердегі бейнелеу өнері бізден бірнеше ғасырға қара үзіп кеткен, ол межеге біздің иық теңестіруіміз мүмкін емес шығар?

– Құлан түздегі көкжиекке көз салмасақ, сол жиектің бо­йында не жатқанын білуге ұм­тылмасақ, өз қазаныңда қай­нап, тоқырауға тұншығу деген сол емес пе? Студенттерімізбен «Им­прессионизм іздерімен» атты жо­ба бойынша қысқа мерзімді тәжірибе алмасу мақсатында Па­рижге барған сапарымыздан бір ғана мысал айтайын. Парижге барғандар жақсы біледі, уақыты тығыз адамдар француз астанасымен танысып, аралап шығу үшін оларға жылдам шолу жасайтын автобустар ұсынылады. Сонда байқағаным, ашық аспан астындағы музей іспетті қала туралы естіген ақпаратымыз бен тарихи мәліметтер тек қана суретшілер мен мүсіншілер есі­мімен байланысты екен. Ренуар, Роден, Эйфель, Жан Баптист Лепер, ағайынды Мористер, олар­ды санап тауысу мүмкін емес, толып жатыр. Әдебиетте клас­сикалық шығармалар тудырған француздың ақын-жазушысы да, саясаткерлері де жеткілікті, соған қарамастан ұлттық бай­лығы ретінде ең алдымен олар суретшісі мен мүсіншісін ұлық­тап отыр. Қысқасы, Париж туралы алған ақпараттың 90 пайызын суретшілер мен мүсіншілер құрайды. Қай елге барсам да, бірінші кезекте суретшілер құр­меттеліп жатады. Дәл осы өнер­ді асқақтатқан елдердің әлем ал­дындағы абырой-беделі де биік.

– Бізде бейнелеу, кескіндеме, мүсін өнерінің дамуына ден қойып, оған демеушілік жасайтын кәсіпкерлер қатары көбейіп келе ме, әлде олардың саны сол баяғы 5-6 мырзаның шеңберінде қалып қойды ма?

– Белгілі мүсінші Ескен Сір­гебаев ағамыздың сыр ғып айт­қаны бар еді. «Біздің елде ескерткіштер, мүсін өнері туындылары салтанатпен ашылып жатады. Тапсырыс беруші әкімнің, демеушілік жасаған кәсіпкердің, тас мүсінге қашалған қайраткердің туыс-туғанының, қатысып отырған зиялылардың аты тегіс аталады. Алайда сол туындының авторының аты аталмайды. Аталған күннің өзінде екінші, үшінші кезекте асықпай, тіпті салтанатты шараға ән айтуға келген әншіден кейін аталсақ аталамыз, әйтпесе ұмыт қалып та жатамыз».

Бұл не? Бұл қоғамның мү­сіншіге, суретшіге, жалпы бейнелеу өнеріне деген қалыптасқан көзқарасы. Парижді әдейі мы­салға айтып отырмын. Еуропа суретшілерінің тарихына үңі­­лейікші. Бұл суретшілерді кімдер өсірді? Біреуіне король, біреуіне Рим папасы, енді біріне жергілікті бай-манаптар әр кезең­де қолдау көрсетіп отырған. Со­лар тапсырыс беру арқылы ұлттың өнерін өсірді.

Қазақстанда өнер жоқ деп айта алмаймыз. Елімізде гра­фика өнерінің мектебін қалып­тастырған ғажайып суретші Ағымсалы Дүзелханов ілге­рі­ректе қатерлі дертке шалдығып, ауыр науқастанды. Отаға қаржы керек болып және ол өте қымбат болғандықтан, тұрып жатқан пәтерін сатуға мәжбүр болды. Міне, осындай қиын шақта Шы­ғыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов әріптесіміздің хал-ахуалын сұрап, бірнеше жұ­мысын сатып алып, қолұшын созды. Бұл – үлкен өнер­ді өсі­ретін қадам. Бейнелеу өне­рімен айналысатындарға тапсырыс беріп, ірі кәсіп иелері тарапы­нан қолдау жасалмаса, бұл өнердің алға басуы қиын. Жас су­ретші Талғат Тілеужановтың шы­ғармашылығы да өнерді қол­­дайтын кәсіпкерлердің ар­қа­сында биіктеп келеді. Өнер­лі азаматтардың талан­тын ба­ға­­лайтындардың қа­тарында Эдуард Казарьян мен Асқар Ес­дәулетовке қолдау көр­се­тіп келе жатқан Нұрлан Сма­ғұ­ловтың меценаттығын атау­ға болады. Аса талантты Анар Әбжанова да мемлекеттің өз қолдауымен Луврға барып, же­ке көрмесін өткізіп қайтты. Жеке­­леген суретшілердің ба­ғы жа­нып, өнерін көрсетуге мүм­кін­дік тапқанымен, жалпылама салыс­тырғанда, бейнелеу өнері ал­дыңғы шепте емес, шеттеу тұр­ғаны өтірік емес. Арагідік қолдау мен бағалау жоқ емес – бар, бірақ бейнелеу өнерінің биіктей түсуі үшін біртұтас мем­­лекеттік саясаттың болғаны дұ­рыс.

– Ел арасында «суретші яки өте бай адам, яки өте кедей» деген пікір қалыптасқан. Суретшілердің өмірге бейім­дірегі жұмысын бағалап сата алады, ал таланттар көп жағ­дайға тіршілік-тұрмысқа икем­сіздеу келетіндіктен, барлығы бірдей мұндай мүмкіндікке ие емес. Сурет өнеріндегі жағдай шынымен осылай ма?

– Яки жалбырап өсіп кеткен шашы екі иығын жауып, апталап, айлап ұстара көрмейтін сақал-мұрты қауғадай болып өсіп, ішімдікке салынған суретші елестейді деңіз. Бұл – стереотип. Ван Гогтің Тео деген ағасы болмаса, ұлы суретшінің туындылары адамзаттың игілігіне қызмет ет­кен құнды мұра болып қалар ма еді, қалмас па еді? Егер әлем Ван Гогті ұлы қылқалам иесі деп таныса, ол осы бауырының ар­қасы. Ван Гогтің күнкөрісіне қажетті бүкіл мұқтаждығын: ішетін тамағынан бастап бояу, қаламына дейін бауыры тауып беріп отырған. Ал бүгінде Францияға табаны тиген туристің көпшілігі сонау бір қиыр шеттегі төбенің басында жерленген әйгілі Ван Гогтің зиратына барып гүл шоғын қойып, тағзым етуді өзіне парыз санайды. Бірақ суретші біткеннің бәрінде мұндай бауыр қайдан болсын? Біздің әріптестеріміздің арасында да бояудың түсі мен күшін болмыс-бітімімен сезіне алатын, әлемді көруі, тануы өзгеше, талантты болып туа тұра, күнделікті күйбең тіршіліктің қамытын іліп, тіпті тағдыр тауқыметін көтере алмай жоқ болып кеткендері бар. Қолдаушысын таба алмай, бағасын ала алмай құрдымға кеткен тағдырларды көргенде ішің ашиды. Біз, әріптестері, талантын бағалай алғанымызбен, оған пәтер алып бере аламыз ба? Қоғам бағалауы керек. Себебі суретші кең бұқараға танылмаса, бағасын ала алмайды.

– Жоғары оқу орнына де­йінгі бейнелеу пәнінің оқы­ты­луына көңіліңіз тола ма? Бүгінгі талапкерлердің қиялын ұштап, қанаттандырудағы мек­тептің рөлі қандай?

– Мектеп оқушысы кезімде әдебиет пәнін керемет сүйіп оқы­дым. Себебі әдебиет оқулығын ашып қарасаң, бір бетінде Қ.Тел­жановтың, бір бетінде М.Кен­баевтың, К.Шаяхметовтің, бас­қа да белгілі суретшілердің кә­сі­би жазылған картиналары оқу­шыға арналған ақын-жазу­шы­лардың шығармасының маз­мұ­­нын ашып, бағдарламаға ла­йықталып әр беріп тұратын. Су­рет өнерін бағалау, суретшіні құрметтеу мектептен басталатын. Суретшілер «әліппені», бейнелеу өнері, дүниетану, та­ғы да басқа оқулықтарды бе­зен­­діруге белсенді қатысып оты­­­ратын. Бұл үрдіс, бәлкім, бү­­­гінде сақталып отырған болар, бірақ суретшілердің үздік шы­­ғармаларын насихаттаудың бір көзі ретінде аясын тарылт­па­ғаны дұрыс. Кейінгі жылдары мектептердегі сурет сабағы біресе қысқартылады, бірде бар болады, бірде жоқ болады. Ал сурет пәнін мектеп оқушыларына оқытудың жаңа бағдарламасы түзіліп, соның негізінде жас буынды суретшілердің шығар­машылығымен үздіксіз таныс­тырып отырса, қоғамның ойлы азаматтарының қатары өсіп, сурет өнеріне көзқарасының түзелуіне септігі тиер еді.

Негізгі қызметім Т.Жүргенов атындағы Ұлттық өнер ака­демиясындағы кескіндеме, мүсін және дизайн факультетінің деканы болғандықтан, жыл са­­йын мектеп бітіруші талапкер­лермен жолығып жатамыз. Оларды шеберхана жұмыстарымен таныс­тырамыз. Бірде Қ.Телжановтың тұсына келіп: «мына шығарманың авторын танисыңдар ма?» деп сұрағанымда, жапатармағай «мен танимын, мен білемін» де­­ген баланы көре алғам жоқ. Ішінен бір қыз бала ғана танып, белгілі суретшінің есімін атаған кезде, елжірегенім сондай, жылап жіберуге шақ қалдым. Сөз жоқ, бұл балалардың бәрі де талантты, үздіктердің үздігі, бі­рақ өткенмен таныстығы аз. «Бо­лашақта суретші боламын» деп келіп тұрған балалардың түрі осындай, ал жалпы қоғамдағы жас­тардың бейнелеу өнерімен таныстығы қалай? Міне, бұл сұ­рақ.

– Арт-дилер немесе суретші продюсері деген кәсіптің иелері осы уақытқа дейін өз шоғырын қалыптастыра алды ма?

– Мейлі арт-дилер делік, мейлі продюсер делік, оларды қалай атасақ та, өнердің қолдаушысы боламын дегендер бірден пайда тапқысы келеді. Ал пайда табатын бірден-бір өнер саласы, бұл – эстрада. Теледидарды қосып, газетті ашып қалсаңыз «бәленнің жұлдызын жаққан мен» деген сұхбаттардан көз сүрінеді. Ал бейнелеу өнерінде бірден бағасын алу, содан кейін пайдасын көру өте қиын. Ол уақытты талап етеді. Кейде өз талантын бағалай білмейтін әріптестеріме: «Сен – күнәһарсың. Осынша қабілетке ие болып, телегей-теңіз өнеріңді әрі қарай тереңдете алмаған сен – күнәһарсың. Шығар­ма­шылығыңды өрістетпей, күн­кө­ріс үшін басқа табыс көзін күйттеп кеттің» деп қатты айтуға мәжбүр боламын. Өзімше шамына тиіп, намысын қайрап, көмектескім келген түрім. Үміт күткен азамат өшіп кетпей, ең болмаса арт-дилермен жұмыс істеп, өнерін жалғастырса, ел танып, бағаланса екен деймін. Брюссельде тұрып галерея ұс­та­ған танысым: «суретшінің ас­пандаған насихаты болса, кез келген жұмысын бағалатуға болады», дейді. Біз көп жағдайда өзіміздің енжарлығымызды, мінезіміздің бостығын әлеуметтік дағдарыспен ақтап, өзімізді жұ­батуға тырысамыз, бірақ өнер­дің дамуы дағдарысқа қарап тұр­майды. Өнерді тудыратын таланттар толассыз келе береді. Тек олардың насихатын жүргізіп, жарнамасын жасап, мемлекеттік тараптан қолдау керек.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»