ХІХ ғасыр кәсіби медицинаның қоғамдық өмірге баяу еніп, ауық-ауық бой көрсететін жұқпалы аурулардан тұтас ауылдардың қынадай қырылған қиын кезең болғаны тарихтан белгілі. Кәсіби дәрігерлердің жеткіліксіздігінен ауру белгілерін әу бастан дөп басып анықтау, індет ошақтарын оқшаулау және қажетті ем қолданудың болмауынан эпидемиялар жерімізде кең тараған-ды.
Осы орайда мыңдаған адамдардың өмірін қиып, халқымыздың өсіміне айтарлықтай нұсқан келтірген оба, шешек, тырысқақ және т.б індеттердің ойраны туралы ақпараттарды замана айнасы көркем туындылардан да кезіктіреміз.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы халық арасында аз да болса кәсіби дәрігерлердің жұмыс істей бастауы, денсаулық саласындағы ауыр ахуалдың едәуір жақсара түсуіне оң ықпалын жасады. Сол бір қиын кезеңде саны ат төбеліндей ғана болып, сырқат жандарға қарлығаштың қанатымен су сепкеніндей көмек көрсеткен топтың арасынан Цезари Тэраевич те табылған-ды.
Халқымызда «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» деген сөз бар. Осы тұрғыда, тұлғаның қазақ жерінде атқарған көпқырлы қызметін бүгінгі буынға таныстыру, тарих алдындағы, ар-ождан алдындағы парызымыз, міндетіміз.
Цезари Тэраевич (полякша Cezary Terajewicz) қазақ халқымен тағдырлас поляк ұлтының перзенті. Ұзақ ғасырлар Орталық және Шығыс Еуропа аймағындағы әлеуетті мемлекеттер қатарында болған Речпосполитаның ХVIII ғасырдың соңғы ширегінде әлсіреп, поляк жерлерінің Ресей, Пруссия және Аустрия сынды алпауыт көршілерінің уысында кеткендігі белгілі. Тэраевич тарихи поляк жерлерінің ресейлік бөлігінде, анығында Вилен губерниясында 1833 жылы дүниеге келген. Шығу тегі бойынша ақсүйек тегінен (шляхта).
Болашақ дәрігер 1858-1863 жылдары Мәскеу университетінің медицина факультетінде білім алады. Өзі қалаған мамандығын орда бұзар отыз жасында тәмамдап, дәрігер атанған Цезари өмірінің сол бір сәті поляк халқының ұлт азаттығы үшін жаппай қолға қару алған, 1863-1864 жылдардағы «Қаңтар көтерілісіне» сәйкес келеді. Елінің азаттығы жолында дәрігер ретінде көтерілісшілер қатарынан табылған Тэраевичті де осы бір оқиғаның келешек салдары айналып өтпейді.
Көтеріліс аяусыз басып жанышталғаннан кейін жазаланған мыңдаған қандастарының қатарында Цезари де істі болып, имперлік биліктің шешімімен Сібірге, алдымен Тобыл губерниясының Туринск, соңынан қазақ мекендеріне іргелес Тара қаласына жер аударылады. Адам тағдырында әсте кездейсоқтық болмаса керек. Жас азаматтың осымен құрдымға кетті деген қызмет жолы ендігі жерде соған дейін өзіне беймәлім өңірмен байланысты қалыптасады.
Билік тарапынан салынған тыйымға қарамастан, Ц.Тэраевич осы бір шалғай елді мекенде ем іздеген барлық сырқат жандарға қолынан келген көмегін аямастан, кәсіби медициналық қызмет көрсете бастайды.
Тэраевичтің біліктілігі мен адалдығын лайықты бағалаған қала тұрғындары биліктен оның заңды негізде медициналық практикамен айналысуына рұқсат беруін сұрап, петиция тапсырады. Петиция астында ондаған адамның қолы қойылған-ды. Дәрігерлердің жеткіліксіздігінен билік жер аударылған Цезариге медицина саласында заңды қызмет көрсетуге рұқсатын береді.
Тарада дәрігер Тэраевичтің беделі өте жоғары болғандықтан оны қалада қалдыру имперлік билік тарапынан қауіпті деп бағаланады. Нәтижесінде «көтерілісші дәрігер» тиісті органдар тарапынан ұдайы қатаң бақылауда болады.
Ресейдің еуропалық бөлігінен шалғай, климаты қатал осы бір шағын қалашығында өткізген жылдар Цезариді адами тұрғыдан ем іздеген сырқаттардың, сонымен қатар көмекке мұқтаж, тұрмысы төмен жандардың мұңын ұғуға, ал кәсіби тұрғыдан жан-жақты толыса түсуіне сеп болады.
1870 жыл Тэраевич үшін жақсы жаңалықтардан басталады. Өз «қылмысының жазасын» өтеген дәрігер Ақмола облысының орталығы Ақмола қаласына уездік дәрігер лауазымына қызметке келеді. Нәтижесінде Сарыарқа жерінде тоғыз жылдай жұмыс атқарады. Уездік дәрігер бола жүре жергілікті қазақ халқының өмірімен жете танысады. Өзіне жүктелген міндеттерді абыроймен атқарып, елдің алғысына бөленеді.
1879 жыл Цезари өміріндегі ерекше кезең еді. Сол жылы уездік дәрігер лауазымында Семей қаласына ауысқан Тэраевич шаңырақ көтереді. Қызметінен демалыс алып, туған жеріне де барып қайтады. Өзін ұзақ жылдар көрмеген туыстарының ықпалы ма, әлде өзге себептер түрткі болды ма, еліне жақын болу мақсатында Цезари отбасымен Ресейдің Рязан губерниясына қоныс аударып, жергілікті дәрігер (орыс.Земский врач) ретінде қызмет атқарады. Өмірінің келесі он жылдық кезеңінде тұрмысы ауыр қатардағы ауыл дәрігері болған Тэраевич бүйрек сырқатына шалдығады. Дегенмен дертіне шипа іздеген сырқаттарға көмек көрсетуін бір сәтке де доғармайды. Жанқиярлық еңбегі арқылы қарапайым халықтың алғысына бөленеді. Туған жеріне жақын аумақта қызмет еткенімен, дәрігердің қазақ даласына аңсары ауады да тұрады.
Ақыры, 1883 жылы Тэраевич Өскемен қаласына қызмет ауыстырып, онда өз ғұмырының соңғы күндеріне дейін өмір сүреді. Алғашқы жылдары қалалық және уездік дәрігер ретінде жұмыс істесе, 1900 жылдан Өскемен уезі – 1-учаскесінің дәрігері лауазымын атқарады. Мәлімет бойынша, 1898 жылы дәрігер Цезари Тэраевич «штаттағы кеңесші» (орыс. Статский советник) азаматтық шенінде болған.
Тэраевич жұмыс істеген жылдары Өскемен қаласының жүйелі дамуы өз жалғасын табады. 1868 жылдан уездік қала мәртебесін алған шаһарда араға уақыт сала Ерлер училищесі, Мариин әйелдер училищесі және бірқатар кәсіпкерлік нысандары салынады.
Патша өкіметі кезеңінде Шығыс Қазақстан өңірінде саяси көзқарастарына байланысты жер аударылған «халықшылар» (орыс. народничество, народоволцы) мен поляктар көптеп саналатын. Олардың арасында да түрлі мамандық иелері көп еді. Рухани және ұстаным тұрғысынан жақын болғандықтан Цезари Тэраевич Өскемендегі алғашқы кезден-ақ аталған топ өкілдерімен тығыз байланыста болады.
Дәрігер, саяси жер аударылғандар негізгі бөлігін құраған жергілікті зиялы қауымның бастамаларын қызу қолдап, жергілікті мәдениет ошақтарының, әлеуметтік нысандардың негізделуіне ықпал етеді. Тэраевич әсіресе саяси айдаудағы танымал ғалым, өлкетанушы, Абайдың досы – Евгений Михаэлиспен етене жақын еді. Өз кезегінде қос тұлғаның бір-біріне деген ерекше құрметі, өткір әзілдері сол кезеңдегі өскемендік зиялы орталарда кең әңгімеленетін-ді.
1896 жылы мүшелерінің дені саяси жер аударылғандардан тұрған «Халықтық білім беру жөніндегі қамқорлық қоғамының» бастамасымен оқырман залы бар Өскемен кітапханасы ашылады. Бұл осы күнгі А.С.Пушкин атындағы Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасы.
Ал денсаулық сақтау саласына келер болсақ, Өскеменнің бекініс болған кезеңінен әскери госпиталь жұмыс істегені белгілі. Бірақ ХІХ ғасырдың 80 жылдарына дейін елді мекенде қала тұрғындарына арналған емдеу мекемесі болмаған еді. Тиісінше лазаретте тек әскерилер ғана емделген.
Тарихи мәліметтерден ХІХ ғасырдың 70 жылдарының басынан қалада тұрақты негізде 1 дәрігер және 1 медбике (акушер қызметінде) жұмыс істегенін оқимыз. Алайда, қала тұрғындарына арналған 7 орындық алғашқы емдеу мекемесі тек 1884 жылы ашылады. Ал қаладағы алғашқы дәріхананы саяси жер аударылған Василий Инков ашады.
Цезари Тэраевичтің өмірі мен қызметіне оралар болсақ, ол Өскеменге ауысқан алғашқы күндерінен-ақ жаңа қызметіне құлшына кіріседі. Дәрігерлердің өткір тұрған жеткіліксіздігі жағдайында уезд орталығының өзінде де, одан тыс аумақтарда да жұмыс атқарады.
Тэраевичтің уезд дәрігері лауазымындағы жылдары өңірдің Катонқарағай ауылында, араға уақыт сала Өскемен уезінің 3-учаскесінде қазақ халқынан шыққан алғашқы кәсіби дәрігерлердің бірі, Том императорлық университетінің түлегі – Әміре Айтбакин қызмет еткен болатын. Бұл екі тұлғаны өзара жақсы таныс болды деп толық сеніммен айта аламыз. Оған негіз: біріншіден, сол кезеңде өңірде жоғарғы медициналық оқу орнын бітірген дәрігерлер саусақпен санарлықтай болуы, екіншіден, олардың бір уезде жұмыс істеуі. Қос тұлғаның байланыстары өзге бір мақаланың тақырыбы атануға әбден лайықты болғандықтан дәрігер Тэраевичке қайта ойысар болсақ, Шығыс Қазақстандағы еңбек жолында Цезари өзінің сәтті жүргізген ем-домының, қажырлы еңбегінің, адалдығы мен ұсақ деталдарға дейін мән беретін ұқыптылығы арқылы қарапайым халықтың алғысына ие болады.
Қаржы жетімсіздігіне қарамастан қалалық емхананың мүмкіндіктерін арттыруға ұдайы күш салады. ХІХ ғ. 90- жылдарының басында бұрынғы салық инспекторы С.Пузырев өз үйін емхана фондына тапсырып, нәтижесінде, емдеу мекемесі кеңейе түседі.
Жоғарыда көрсетілгендей ХІХ ғасырдағы дәрігерлердің басты міндеттерінің бірі кең таралатын эпидемиялармен күрес-тін. Сөз болып отырған жүзжылдықтағы қауіпті індеттердің бірі тырысқақ ауруы еді. Қолда бар ресми мәліметтерге қарағанда тырысқақтың қазақ даласына таралуы алғаш 1829-1830 жылдары тіркелген. Хиуадан келген індет Орталық Азияға Парсыдан енген болатын. Нәтижесінде індет шарпыған қазақтардың тұтас ауылдары қынадай қырылады. Араға уақыт салып 1848-1849 жылдары елдің оңтүстік аудандарында тырысқақ қайта өріс алады. Жұқпалы ауру 1871 жылы да бой көрсеткен.
1891-1892 жылдары Қазақстанда тырысқақтың кезекті таралымы тіркелген.
ХІХ ғасырдың 90 жылдары қазақ жерлері үшін құрғақшылыққа толы болады. Нәтижесінде Ақмола, Торғай, Орал, Семей, Сырдария облыстарында астық тамырына дейін күйіп кетеді. Бұл туралы «Сибирский вестник» газеті Ертіс бойында аштықтың басталғандығын атап өтіп, «негізгі тұтыныс тауарларына бағаның көтерілгендігін» мәлімдеген.
Өңірде орын алған ауыр жағдай Өскемен уезін де айналып өтпеді. Уезге тырысқақ індетін далалы аймақтарда болған көпестер ала келеді. Жұмыс шаш етектен болғанымен тұтас уезге небәрі екі дәрігер ғана қызмет көрсететін. Өзінің алпысқа таяған жасына қарамастан Тэраевич барлық сырқаттарды аралап, қажетті емін жасап, профилактикалық шараларды ескертіп отырды. Бірақ өзі сақтанбастан сүзек ауруын жұқтырып, соның салдарын ғұмырының соңына дейін тартады. Бір сырқат екіншісінің ушығуына себеп болады. Дәрігердің сырқаты әсіресе 1901 жылдың қысында қатты асқынады. Оның денсаулығының ауырлығын уезд басшысының: «Жалпы оның жуық арада жазылатындығынан үміттенуге бола ма, әлде оның сырқаты белгісіз уақытқа созыла ма? Бұл туралы мәлімет мен Тэраевичке көмекке бағыттаған дәрігер Жилинскийдің қысқа уақытта, жұқпалы аурудың пайда болуына байланысты Қарқаралы қаласына жол жүруіне байланысты керек» деген мәліметінен аңғаруға болады. Соңында, ұзақ жылдар айдауда болған, ағзасы әлсіреген Ц.Тэраевич 1901 жылдың 5 мамырында өкпе сырқатының асқынуынан дүние салады.
Білікті дәрігер, адал әрі мейірбан жан Ц.Тэраевичтің қазасы тұтас Шығыс Қазақстан жұртшылығының қабырғасын қайыстырады. Марқұмның өсиетіне сәйкес, оның жерлеу рәсімі азаматтық негізде атқарылып, оған қалың қала жұртшылығы қатысады. Цезари Тэраевич сынды серігінің, пікірлесінің қазасы Евгений Михаэлиске де өте ауыр тиіп, ол көзкөргендердің мәліметінше, қайғыдан ұзақ уақыт бойы арыла алмаған екен.
Дәрігер туралы замандастарының пікірлері құнды. Солардың бірі Б.Герасимов: «ол өте жоғары білімді әрі ғылымнан алыстамаған, тамаша дәрігер еді...өткір ойлы жан еді....Өскемендегі орыс саяси жер аударылғандары, жергілікті зиялылар Тэраевичке үлкен құрметпен қарайтын» делінген мәлімет қалдырған.
Кеңестік кезеңнің зерттеушісі Г.Мендрина өз еңбегінде Ц.Тэраевич туралы «нәтижелі емімен, қажырлы еңбегімен, риясыздығымен және ұқыптылығымен өзінен кейін жақсы атын қалдырды» деген тоқтамға келеді.
Ц.Тэраевич 1901 жылғы 8 мамыр күні қалалық зиратқа жерленіп, оның бейіті тарихи ескерткішке айналады.
Отбасына келер болсақ, Тэраевич текті әулеттің өкілі болғандықтан сол дәстүрді ұстанып, өз перзенттеріне де сапалы білім, саналы тәрбие берген жан. Түрлі дерек көздеріне сәйкес Тэраевичтен бір ұл және бір қыз тараған. Жоғары оқу орнында оқып жүрген ұлы әкесі дүние салған жылы туберкулезден қайтыс болады.
Ал қызы Петербург консерваториясында білім алған. Дерек көздерінің жұтаңдығына байланысты отбасы мүшелерінің есімдерін анықтау мүмкін болмады. Бір анығы, Тэраевичтің қазасынан кейін оның жұбайы мен қызы Вилен губерниясына қоныс аударған.
Халық даналығы: «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» дейді. Осы орайда білікті дәрігер, қоғам қайраткері, заманында еңкейген қарттан еңбектеген баланың өміріне дейін араша түскен абзал жан Цезари Тэраевичтің аты ұмытылмақ емес. Дәрігердің қазасынан бері арада 120 жылға жуық уақыт өтсе де оның тұлғасына, қызметіне арналған мақалалардың арагідік жарық көруі сөзіміздің дәлелі.
Жандос ӘУЕЛБЕКҰЛЫ,
арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін
ВАРШАВА (Польша)