ШЫҢДАҒЫ ШЫНАР

... Қарағай, шырша, самырсын, ақ қайың мен көк терек... Алдыңнан шығар көк тіреп. Табиғаттың төрт маусымында түгесілмейтін тылсымы мен қызығы, қандай ғажап орманның. Шетсіз де шексіз сағымды сары белдер мен құм көшкен адырлар өтіндегі қазақ қалқанындай ғой бұл – жайқала жазылған керім де көркем жасыл аймақ. Көктем мен жазда, күз бен қыста сыры мен сынын түсірмеген қасиетті қара мекен тәріздес. Орманға барсаң ой тербейді, жұпар ауасы бой кернейді. Алаштың арыстары орманға неге ғашық болды екен? Сұңғыла суреткер Ғ.Мүсіреповтің Бурабай орман шаруашылығы техникумында сабақ бергені қалай? Қазақ ормантану ғылымы мен ісінің ізашарлары Ш.Уәлиханов пен Ә.Бөкейханов, Т.Рысқұлов секілді ұлы тұлғалардың тағдырындағы өркешті белестердің нақ осы орманмен берекеленуін қалай түсінуге болады? Гәп неде? Әрине, қисынсыз, себеп-салдарсыз дәнеңе болмайды. Ал, академик Сәбит Байзақовтың ғылымдағы тұғырын дәл осы орман ортасынан ойып тұрып бағындыруының сырына үңіліп көрсек, әлгіндей көп сұрақтың жауабы жүлгелене түспекші... Күн мейірімі орманды қысқы ұй­қыдан түртіп оята бастапты. Бусана бал­бырап жатыр. Хош иісі мұрын жарады. Түрлі сайрауық құстардың көмей безеген саф үндері сезім қылын үзіп жіберердей. Өмірдің қызығын еселейді. Сәбиттің де көңіл күйі табиғат пернелерін дөп басып, іштей бебеулейді. Көктемде керілген ормандай оның да балалық бал дәурені көз алдына көсіле түседі... Бейнебір көктемнен нәр­лен­ген уыз шағы, уайымсыз күндері екен-ау! ... Сарықопа бойында туды. Алаш арыстары: тұңғыш романшы, ақын Мір­жақып Дулатов, заңгер Сейдәзім Қа­ды­р­­баев, педагог Әлмағамбет Қасымов, мем­лекет қайраткерлері Мұқатай Жұр­мұ­хамедов пен Асқар Закарин тектес тек­ті­лер­дің кіндік қаны тамған осы құт ме­кен­де дүниеге келгеніне Сәбит марқайып, масаттанады. Қоңыраулыға суға жүзсе, сол алыптармен жарыса құлаштағандай, әсерге бөленетін. Қызбел таудың қыра­ты­на құмарта көз қадағанда “Қызбел суреттері” балладасын арындап, ағындап жазып отырған Ғафу Қайырбеков елес­тейтін. Одан әрі Қыземшекке назар сал­ған­да, Сәбит Мұқановтың “Мөлдір ма­хаб­батындағы” Бүркіт пен Бәтес сүйіс­пен­шілік бұлағына бас қойғызатын. Екеуі де өмірде болған – Сұлтанбек пен Бәти­ма атты өз аға-апасы еді... Құттыбай бұла­ғы жағасында Сырбай Мәуленовті күллі Торғай қол бұлғап Қостанайға, одан әрі Алматы жаққа қимастықпен шығарып салғанының куәсі болып еді. Сонда бала Сәбиттің кішкене жүрегі шым ете қалған... Кімдер ерсілі-қарсылы өтпеген бұл Қызбелдің үстінен. Кімдер елдік қамын ту етіп желбіретпеген. Өтей бабасы жоңғар шапқыншылығында кескілесіп күресіп, ұрпақ қамы үшін ерлікпен мерт болды. Хайдар мен Қоңқас, Жүніс пен Әмірхан, Батырхан мен Сабыр т.б. ата-аға­лары есіне түскенде жетпістегі Сәбит­тің жанары мөлт-мөлт етеді. Сәби күнгі арман-мұратына дем берген, солқылдаған сәмбі талдай дара туысқандары екен ғой олар. Әрқайсысы өшпес өнеге, телегей теңіз тәлім-тәрбие тұмасындай қадірлі еді, бүгінде түсіне кіріп желеп-жебегендей жарылқап жүреді. Мұхиттай мұңлы, көлдей кең, елдей еміренгіш, даладай дархан сол бейнелерді сәт сайын сағынатынын қайтерсіз... Солар арқылы бүгінге келіпті-міс... Сәбит Байзақұлы Байзақов 1940 жылдың 21 наурызында Қостанай облы­с­­ы Жанкелдин ауданының 9- ауылында дүние есігін ашты. Ақсуат жеті жылдық және Қаратүбек орта мектепте­рінде білім алды. 1964 жылы Қазақтың мемлекеттік ауылшаруашылық институтын тәмамдап, орман шаруашылығы мамандығын игеріп шықты. Сәбиттің әлі есінде, ұстаздары өзі­не жаппай құда түскен сәт. Қалтасын­да қызыл диплом бар. Гүл біткенге таңдап, талғап қонған бал арасынша әр арманның жалынан ұстап, байыз таппаған кезі. Мида – білім, ойда – қызмет, тұра­ғы тиянақтала қоймаған алмағайып өлара шақ. Әркім әрқалай өз иіріміне тартқысы келеді. Жас маманның өрелі өрісі қы­зық­тыратындай. Ол әйтеуір, көп толғаныстан соң бір тоқтамға келіп, өзі бітіріп шыққан институттың орман таксациясы (өлшем­дері) және орманшылық қалыптастыру кафедрасында ассистенттік қызметке қалды. Сөйтіп кешегі сарыуыз шәкірт келешегінен көп үміттендірген ұстаздық ұлағатты ісіне кірісті, ғылым айдынына айбарланып құлаш ұрды. Оның келісті келбетінен, байыпты жүріс-тұрысынан, адамгершілік болмыс-бітімінен, ойлы жанарынан, парасатты ақыл-ойынан ертеңгі ерен ғалымның бейнесі көлбең етіп көрінетіндей еді. Ол жоғары оқу орнында алғашқы күн­­нен-ақ алшысынан тұрған асықша сәт­ті жолға үйіріліп түсті. Білім мен тә­жірибе біте қайнасқанда ғана ұпайын тү­ген­дейтінін ұқты. Оқу әдістемелерін шың­дап, аудиторияда сөйлеу мәнерін игеріп, тәрбиелік жұмыстардың тәліміне терең бойлап, студенттердің сеніміне, ықы­ласына бөленді. Сабақ мазмұнын күн сайын толықтыра түсіп, тыңдаушы­ла­ры­на там-тұмдап болса да жаңа материалдар мен ақпараттар беруге машықтанды. Лекциясы тереңдеген сайын өзінің беделі мен абыройы ілгерілегенін сезіп, шира­тыла түсетін. Ұстаз шеберлігінің бір ұшы жүйелі ғылыми жұмыста жатқандығына ерте көз жеткізген ол оқыта жүріп үйренді, үйрете жүріп оқыды. Бұл қасиет оның кәсіби қағидасының өзегіне айналды. Сөйткен Сәбит өзінің ғылыми жетекшісі әрі кафедра меңгерушісі, көрнекті орманшы ғалым Т.Х. Тоқмұрзинмен бірлесе оты­рып, Кеңес одағы бойынша алғаш­қы­лардың бірі болып, орманның жер бе­тін­де өсіп-өнетін биологиялық массасының көбеюі мен қалыптасу заңдылықтарын зерттеп, оның мөлшерін анықтайтын тиімді әдістер ойлап тапты және осыған қажет нормативтік-анықтамалық кестелер жасап, тың жаңалық ашты. Көзмайын тауысып, күнді түнге қосқан толассыз ізденістің нәтижесінде бастапқы бағыты бойынша жинаған материалдары негізінде ол 1969 жылы “Қазақстанның қарағайлы ормандарында ағаштың қылқан жапырақты тармақ­тарының өнуі мен қорлануының кейбір заңдылықтары және оларды өнеркәсіптік пайдаланудың мүмкіндіктері” деген та­қырыпта диссерта­ция қорғап, ауыл ша­руашылығы ғылым­да­рының кандидаты дәрежесіне, ал үш жыл­дан соң доцент атағына ие болды. Сә­кеңнің бұл еңбегін оның бірінші сарап­шы­сы, Қырғыз КСР Ғылым академиясының Орман және жаңғақ өсіру ғылыми-зерттеу инсти­ту­тының директоры, биология ғылымда­рының докторы, профессор П.А. Ган: “Жинаған материал­да­рының мөл­шері, оларды тал­дауы­ның те­рең­дігі, диссер­тацияның мазмұны мен мәні, пайда­лан­ған әдіс­те­мелері жағынан кандидаттық жұмыстарға қойы­латын талаптардан ана­ғұр­лым артық”,– деп әділ бағалаған болатын. Бұл баға жас ғалымның білім әлеуетін дөп басып тануымен құнды еді. Көктеммен сы­ланған орман ішіне дендеп енген сайын Сәбиттің мың бұлбұлдың үнімен әрленгендей көк-жасылды, сан құбылған ерек­ше түсті өткен өмірі, ал­ғаш­қы от­ба­сылық бақыт ұш­қындары, Ай­бек, Сә­кен­дей қос сәби сүй­ген баз­арлы шақтары есі­не түсіп, орны­ғып, ойын мең­деп, қуа­нышы мен қай­ғысы ал­маса көл­бең­­де­генде, сезімтал жүрегін сап-сап басып дегендей, өзін сарыуайымнан араша­лап, сабырлылыққа шақыра түскендей еді. Беу, көктемдей құлпырған Сәбиттің сол қайталанбас жастық шағына кенеттен от түсіп күйдіріп, Балқия жеңгеміз бала үс­тін­де демін үзіп алған еді. Сәби күтіп жүрген Сәбитті қайғы бұлты тұмшалап, тұншық­тырды. Көңіл сызаты жазыл­майтындай кө­рін­ген. Уақыт емші екен. Анасы Жібектен бас­тап аға-жеңгесі Сайлау мен Мақыш, қа­рын­дасы Рақыш тұла бойы сезімнен жара­тыл­ғандай елгезек те үргедек Сәбиттің де­ма­лысымен дем алды, жүріс әуенімен жүрді. Жандарын қайғы қайрағына бірге салысты... Сөйтіп Сәбиттің еңсесін тіктесті, өмірге ұмтылысын оятты, жігерлі қалпына түсірді. Миынан қайғыны сылып, ғылым қиясына болат кездіктей етіп қайрап салды... *  *  * Орман іші масатыдай құлпырған. Аспан астында жасыл же­лек­ті торғын шымылдық құрылған. Дүние жұмағы осы болар. Жапырақ біт­кен ала­қанын жайып, жаныңа үңіледі. Ғалым Сәбит те бұл кезде жаздай жайлы мі­не­зімен жеке өмірін әрлеп, ғы­лым­ның қия жар­та­сы­на өр­шелене өрмелеп, тұлғалық танымын азамат­тығымен әспеттеген сыйлы да кәделі жанға айналып үлгерген-тін. Дәл қазір орман кезген ол үйіндегі зайыбы Светасы мен қос құлыншағы Әлия мен Ғалиясын жүрегімен әлдилеп қойды... Жаның қалай жайланса, ойың да солай оркиіктей орғымақ. Сәбит қиялы өткеніне шарпылған... Асылында, бұ­рынғы ғылыми жұмыстарын індете қаузаудың барысында жинаған білімі мен тәжірибесі оған бұрынғыдан да күрделі және көптен шешімі табылмай келген – орман қорының кадастрлық-эко­номикалық бағасын анықтау проб­лемасының нақты шешімдерін жасауға көмектесті. Ол орман мен орманды жер­лердің сандық, сапалық және ақшаға шақ­қандағы құндылығын табудың мето­дол­огиялық жағынан біртектілігін дәлел­деді, оларды анықтаудың қағидаттарын белгілеп, методикалық жолдарын ұсы­нып, іске асыр­ды. Соның нәтижесінде орман шаруа­шылығына, әсіресе оның нарық жағдайына өткен кезінде өте қажет орман қорларының кадастрлық-экономикалық құндылығын есептеуге ар­налған норма­тивтік-анықта­малық материал­дар жүйесін құрды, оларды орман шаруа­шылығы жұ­мыс­тарының ұзақ жылдар бойғы қызметіне баға беру мақса­тында пайдалануға бола­тынын дәлелдеп, осы саланың тиім­ді­лігінің жалпы мөлшерін анықтайтын әдістер жасап шықты. Осы күрделі мәселені зерттеу үстінде ол орман таксаларының (бағаларының) мәні мен мағынасына терең де жан-жақты талдау жасап, оларды құру барысында жіберіліп жүрген негізгі кемшіліктерді анықтады. Өсіп тұрған ағашты сатуға қажетті баға жүйесін жасаудың орманды жерлердің өнімділігі мен орманның түсімділігіне, олардың басты таксациялық көрсеткіштеріне негізделген жаңа әдісін ұсынды. Мұндай жаңалықтың тәжірибеде шап­шаң орнығып кетуінің өзі ғалымның аса үз­дік табысы ретінде байсалды орталарда баса айтылып жүрді. Осы тектес қол жеткізген ғылыми нәтижелерін ол “Орман қорын кадастрлық-экономикалық бағалауды жетіл­діру жолдары және оны орманды қайта жаң­ғырту процесін басқару ісінде қолдану” деген тақырыпқа жазылған диссертация­сын­да жинақтап, оны 1987 жылы Ленинград­тың С.М. Киров атындағы орман-техни­ка­лық академиясының ғылыми кеңесінде сәтті қорғап, экономика ғылымдарының докторы дәрежесін алды. Бұл жұмысты қорғау Сәкеңе оңай тиген жоқ. Өйткені ол кез орталықтың 1986 жыл­ғы желтоқсан оқиғасын әдейі асқындырып, оны “қазақ ұлтшылдығының” нәтижесі деп танып, шиеленісті қолдан ушықтырып жібер­ген усойқы сәті еді. Міне, әлі елу жасқа толмаған талантты қазақ ғалымының абыройы аспандағалы тұрғанын, кейбір пасық ойлылар онша жарата қоймаған сыңайлы. Бұрын ойларын ашық айтпай жүргендер, енді осынау алмағайып сәтті пайдаланып қалуға тырысты. Әсіресе сол уақыт талабы бойынша міндетті түрде ғылыми кеңестің мүшелері болуға тиісті партия және кәсіподақ өкілдері сағын сындырмақ боп өре түрегелді. Солардың бірі: “Мен осы диссертацияның 245 бетінен керемет поэма оқығандай әсерге бөленіп, қатты ұнаттым... қалған бөлігі көңілімнен шықпады. Сондықтан оған қарсы пікір­демін”,– деп өз ойын өзі әшкерелегенін сезбей, рабайсыз дөң-айбат жасады. Зал ішін үнсіздік биледі. Кейбірінің өңмеңнен өткен көзінен “әп, бәлем, сүрін­дір­дік пе?” деген пасық пиғыл сезіледі. Сә­бит демін ішіне тартып, өңі қуарып, боп-боз боп кеткен жүзін қайда бұрарын білмей, діріл билеген бойын әрең-мәрең тежеп тұрған. Өзі ақталатын жер емес. Әйтпесе, мынаның еш қисынсыз пікірін шорт кесіп тастауға болар еді. Бір кезде көзінің қы­рымен байқап қалды, орман экономикасы ғылымының ірі теоретигі әрі корифейі, про­фессор Тимофей Сергеевич Лобовиков ор­нынан көтеріліп жатыр екен. – Сіз, Байзақовтың бұл жұмысына қанша мін таққыңыз келсе де қалай мақтап жібергеніңізді сезбей тұрсыз-ау, – деп кекесін аралас күліп қойды да сөзін бекем жалғастырды ол. – Егер монографияның 245 бетін таңдай қаға оқығаныңыз рас болса, сіз тұшынбайтындай оның қай жері қа­лыпты, ә? – Зал іші көңілденіп, қозғалақ­тай бастады. – Соңғы елу шақты беті сол өзіңізді тамсандырған алдыңғы беттердегі теориялық тұжырымдар мен әдістемелік шешімдерді дәлелдеуге қатысты жасалған эксперименталдық есептеу материалдары ғана емес пе? Байзақовтың диссертациясын мен де оқып шықтым, соншалықты әсер­ленгенімді жасырмаймын. Міне, қазір оң пікірлерді тыңдап, тағы да оның терең пайымын зерделеп отыр едім, сіз келіп... орынсыз жерден пышақ ұрдыңыз. – Залдың әр жер-бұл жерінен қоштау сөздері естіліп қалды. Айтулы ғалымның мысы басып бара жатқандай еді. Көпшілік соған дән разы секілді.– Бұл жұмыстың сынайтын жері жоқтың қасы деп есептеймін. Мей­лінше анық, пайдалы еңбек. Ізденушінің сұрақтарға берген жауаптары мен салмақты сөздерінен, ұстамды қалпы мен сабырлы мінезінен оны біздің арамызға қосылған ірі ғалым ғана емес, үлкен интеллект иесі екен­дігін танып, білуге болады. Сіз ғана со­ны сезбей тұрған. Өкінішті, өкінішті-ақ. Кө­зі­ңізді ашып қара­ңызшы, сонау қазақ саха­расының түкпірінде туып, терең экономикалық ой- пайымымен жалы күдірейген осынша ғалымдардың қолдауына ие болған осы азаматтың жұ­мы­сына да, өзіне де ілтипатпен қарағанымыз абзал. Диссертанттың өте күрделі мәселені біз секілді қайнаған ғылым ортасында емес, шалғайда жүріп таңдап алып, одан үлкен нәтижеге жеткеніне бәріміз қуануымыз керек. Тікесін айтайын, бұл жұмысқа қиянат жасау әбестік. Ғылыми жаңалықтың сапасы өте жоғары екенін, сондай-ақ алдымызда тұрған авторының да мүмкіндіктерінің молдығын мойындағанымыз жөн. Кішіпейіл ғалымның көкжиегі әлі талай қызықтырарына сенемін!– деп Лобовиков сөзін тәмамдағанда, зал іші жадырап кеткендей болды. Профессор Т.С. Лобовиков негізсіз сөйлемейтін, ауызы дуалы кісі екен. Сәбит Байзақұлы шындығында үлкен сыннан мүдірмей өтіп, тынымсыз он сегіз жыл сарыла жүргізген ғылыми жұмысы бекітіле сала кәсіби өрлеу жолына түсті. 1988 жылы профессор атағын алып, іле өзі оқып бітірген орман шаруашылығы факультетіне декан болып сайланды. Ол бұл жұмысында да табандылық көрсетіп, Қазақ ауылша­ру­а­шылық институтының бас ғимаратының өзі басқаратын факультет орналасқан қанатын ҚР Орман шаруашылығы мемлекеттік ко­митетінің есебінен күрделі жөндеуден өткізді, орманшы ғалымдар мен жоғарғы оқу орындарының республикалық байла­ныстарын күшейтті, Алматыда олардың бүкілодақтық оқу- әдістемелік басқосуын (1990 ж.) өткізді. Осындай қажырлы еңбегі мен ғылыми ізденістерінің арқасында өзен жиегінде өсетін ұсақ талдардан өзге ірі бұтасы жоққа тән далалы аймақта туып өскен ол республиканың ғана емес, бүкіл Орталық Азия орманшыларының, жоғары орман білімі мен ғылымының көрнекті өкілдерінің біріне айналды. Ол орман экономикасы бойынша осы өңірдегі алғашқы және әлі күнге дейінгі жалғыз ғылым докторы. Оның ғылыми ең­бектері орман қорларын анықтау мен тану­ды, орман мөлшерлеуді әрі орманшылық қалыптастыруды және орман экономикасы ғылымдарын едәуір байытқан, бұрынғы одақ көлеміне белгілі П.В. Васильев, Т.С. Лобо­виков, Л.И. Ильев және Ю.Ю. Ту­ны­ця се­кіл­ді орман экономикасы ғылым­да­рының ірі өкілдерінің негізгі идеялары мен болжам­дарын дамытқан әрі олардың ше­шімдерін табуға қосылған үлкен үлес болды. Сөйтіп Сәбит Байзақұлының табысты ғылыми-пе­да­гогикалық және ұйымдасты­ру­шы­лық қыз­меті еліміздің ғылыми жұрт­шылығы мен меке­мелері жетекшілерінің назарына ілікті. Соның айғағындай ол, 1991 жылы Қазақ ауылшаруа­шылық ғылым академия­сының (ҚазАШҒА) мүше-корреспонденті және оның прези­диу­мының Бас ғалым хат­шысы болып сайланып, үш жыл бойы қызмет істеді. Жоғары жақтың таңдауы бекерден-бекер түспейтіні белгілі. Өз ісінің асқан білгіріне 1994-1996 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академия­сы­ның шақыруы бойынша Бас ғалым – хат­шының міндетін атқару жүктелді. Әрі сол кездерде Қазақ ауылшаруашылық ғылым ака­демиясының академигі (1994 ж.), Қа­зақ­стан Республикасы Ұлттық ғылым акаде­мия­сының мүше-корреспонденті (1995 ж.) және академигі (1996 ж.) болып сайланды. 1996-2002 жылдары ол Қазақ ұлттық (2001 жылға дейін– мемлекеттік) аграрлық уни­вер­ситетінің ғылыми жұмыстар жөніндегі про­ректоры болды. Одан соң (2003 ж.) Ұлт­тық ғылым академиясына қайта шақы­ры­лып, онда аграрлық бөлімнің академик-хат­шысы қызметін академияның республи­ка­лық қоғамдық ұйымға айналдырылған кезіне (2003 жылғы қазан айы) дейін атқарды. Оның аталған мекемелердегі қызметі олардың үлкен өзгерістерге түсіп, қайта құ­рылып жатқан кезіне сәйкес келді. Мысалы, ол кезде ҚазАШҒА ВАСХНИЛ- дың шы­ғыс бөлімінің негізінде жаңа ғана ұйымдас­тырылған (1991 ж.) еді. Ал Сәкең қызметке шақырылғанда Қазақстан Республикасының ғылым академиясы ұлттық мәртебе (1994 ж.) алып жатқан. Сол секілді Қазақ мемлекеттік аграрлық университеті (1996 ж.) де ол ба­рардың алдында ғана екі жоғары оқу орны­ның (Қазақ ауылшаруашылық институты мен Алматы малдәрігерлік институты) не­гізінде жаңадан құрылып, бес жылдан соң, 2001 жылы ұлттық мәртебеге ие болған еді. Міне, осындай күрделі жағдайда С. Бай­зақұлы екі академия мен аграрлық универ­ситеттің жұмыстарын екі рет жаңа деңгейде қайта қалыптастыруды олардың жетекші­ле­рімен тізе қоса отырып, нәтижелі ұйым­дас­тыр­уға атсалысты. Ол аталған мекемелердің жарғылары мен басқа салалық нормативтік құжаттарын дайындауға, ғылыми-зерттеу ұйымдарының құрамын қайта қарап же­тілдіруге, республиканың аграрлық ғылым­дары мен агроөнеркәсіп кешенін, іргелі ғылымдарын өтпелі кезеңге сәйкес дамы­ту­дың басым бағыттарын анықтауға белсене араласты. Мәселен, Қазақ ауылшаруашылық ғылым академиясының ғылыми жұмыс­та­рын “Дәрілік өсімдіктер” және “Агроэко­ло­гия” деген екі жаңа бағдарламамен то­лық­тырып, іске асырушылардың бірі болды. Қазақстан Республикасының “Ғылым және ғылыми-техникалық саясат туралы” заңын, Орман кодексінің 1993 жылғы және 2004 жылғы нұсқаларын дайындауға белсене қатысты. *  *  * ... С. Байзақұлы соңғы ширек ғасыр ішінде Қазақстанның екі бірдей ғылым академиясының мүшелігіне сайланып, олардың Бас ғалым-хатшысы қызметін атқарған еліміздегі қайталанбас дара тұлға. Оның кәсіби жетіліп, ізденгіштік, ілкімді қабілетінің молаюына тек ғылыми жетекшісі ғана емес, өміріне таңшолпандай жол сілтеген ҚР ҰҒА академигі Т.Х. Тоқ­мұр­зиннің, бұрынғы Кеңес одағының көрнекті ғалым-экономистері, профессорлар Т.С.Ло­бовиков пен А.П.Петровтың, Н.И.Кожухов пен А.Г.Мошкалевтің, Ю.Ю.Туныцян мен К.Г.Гофманның, М.Я.Лемешев пен И.В.Тур­кевичтің есепсіз жәрдемі тиді. Ал ғылыми-ұйымдастырушылық қызметінің шыңдалып, өрісін кеңейтуге Қазақстан Республикасының екі бірдей ғылым академиясының прези­денттері болған академиктер Ғ.А.Қалиев пен К.Ә.Сағадиевтің тікелей ықпал еткенін мақтаныш тұтады. Олар кезінде ерекше сенім білдіріп, бірге қызмет істеуге шақырды, Бас ғалым-хатшының жауапты міндеттерін жүктеп, қолдау көрсетуімен тұлғалық томағасын сыпырды. Талай рет Үкімет пен Жоғарғы кеңес комиссияларының ғылым мен білімге арналған отырыстарында, ТМД елдерінің Ғылым академияларының халық­аралық ассоциациясының (ҒАХА) Киевтегі, Минскідегі, басқа да қалалардағы мәжіліс­теріне жіберіп, жарыссөздерде ысылдырды. Соның арқасында С.Байзақұлы ҒАХА мен Украина Ұлттық ғылым академиясының президенті Б.Е. Патонмен, сол кездегі Беларусь Ғылым академиясының президенті Л.М.Сущенямен, Грузия Ғылым академия­сы­ның президенті А.Н.Тавхелидземен, Қыр­ғыз Республикасы Ұлттық ғылым акаде­миясының президенті Т.Қ.Қойшиевпен, Ресей Ғылым академиясы вице-президенті Н.И.Лаверовпен танысып, ортақ мүдде жо­лында ой жарыстырып, пікірлесу мүмкін­дігіне ие болған еді. Әрине, Сәкең әсіресе Ұлттық ғылым академиясының академиктері С.К. Кеңес­баев пен С.З. Зимановтың, Г.Н.Щерба мен А.А. Абдуллиннің, М.Қ. Қозыбаев пен Ө.М. Сұлтанғазиннің, К.Ә. Сағадиевтің Үкі­мет оты­рыстарында, Ұлттық ғылым академия­сы­ның жалпы жиналыстары мен президиум мәжілістерінде академия тағдыры мен ғылым келешегіне байланысты тартыстарда айтқан терең ойлары мен ғибратты сөздерін үлкен тебіреніспен еске алады. Жақсының аты жаңғырып, ғалымның хаты тәлім болуының мысалындай етіп ол 150 ғылыми еңбек, 3 монография, 2 оқулық және 2 оқу құралын жазды. Оның “Орман қорын экономикалық бағалау” (1981 ж.), “Қазақстанның ормандары мен орман шаруашылығы: жағдайы, дамуы, бағалау әдістері” (1996 ж.), “Қазақстан ормандары мен орман шаруашылығын тұрақты бас­қа­рудың келелі мәселелері” (2007 ж.) деген кі­тап­тары республикада орман шаруашылығы саласының ғылыми-практикалық негіздерін күшейте түсуге қосылған ойлы да қоңды зерттеулер. Сондай-ақ, оның басқа ғалым­дармен бірлесе отырып шығарған “Қазақ­стан­да екпе орман өсіру” (2007 ж.) деген екі томдығы республика бойынша жоғары оқу орындарына арналған алғашқы құнды оқулық болып есептеледі. Сәкең кейінгі еңбектерінде Қазақстан Республикасына дәйекті мемлекеттік орман саясаты қажеттілігі мен оны іске асырудың жолдарын дәлелдеп берді, орман шаруа­шы­лығы мен орманшылықты қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен тәжірибесін, олар­дың мәні мен түрін еліміздің тәуелсіздігінен туындайтын жаңа талаптарға сай өзгерту мәселесін алға қойып, бағыттарын белгіледі, жалпы орман шаруашылығы мен оны пай­даланушы кәсіпорындарды нарық жағдайына икемдеудің ыңғайлы әдістерін көрсетті. Моншақтай ойлары үзік-үзік боп үздіктіре түседі. “Ғалым болу бір басқа, адам болу бір басқа”,– деген қағиданы жадында жаңғыртып отыратын Сәбит, ғылым-білі­мі­мен адамзаттың игілігіне қызмет етіп, ға­лым­дығын көркем мінез һәм ізгілігімен үйлестіре алған жағдайда жалаң ақиқаттың ауыр жүгін арқалаудан құтылып, ұлық адам дәрежесіне жететінін пайымдайды. Өзінің ғана емес өзгенің де ғалымдық құндылық­тарын елеп-екшей білудің тұжырымы осыған саяды. Темір тәрізді надандықты алтындай пайдалы да құнды қылатын тек көркем мінез бен ізгілік екенін сездіргісі келеді ауызекі сөздерінде де. Мәңгілік рух деп өзеурейтіндер де кездеседі. Мәңгілігің бүгінгінің жемісі де. Ендеше ертеңіңді құрметтесең, бүгініңді қадір тұт, маңызын біл, сыйла. Сол мұрат жолында кеш қалдым демей, дәл қазір жаңа биіктерге ұмтылып, жоғары мәртебелі іс істе. Қол жеткізгеніңді қызғыштай қорғап, абы­рой, мәртебеңді іспен асырып, намысыңды қалғытпай, елдік мүдде тізгінін уыстан сусытып алмау үшін сауысқандай сақ болғаның жөн дейді Сәбит. Ұлты үшін қандай қатерге де басын байлаған ғалым өз пайдасын ұмытып, халқының елеусіз деген бұйымтайын есінен шығармайтын болса, міне, нағыз ойшылдық деңгейіне көтерілетінін шәкірттеріне және ескертіп жүреді ол. Жүлгеленген ойы кемірілмей, кенересінен таси бастайды: кейбіреулер қарын тоқ, қайғы жоқ, бас аман, бауыр бүтін болса шынайы өмір осы деп ойлайды. Ақиқатқа тура қарайтындар үшін, көзі ашық, көкірегі ояу адамдар үшін бұл өзін-өзі алдаудың қақпаны ғана. Тоқмейілсу. Тоқыраған ой, туралған арман, алдамшы қызық. Өмірдің мәнінен енді не қалды? Ештеңе. Сәбитке салсаңыз: өмірдің өзі уайым, ғылымның өзі қынжылыс. Уайымдамай, қынжылмай өмірді шат қылу, ғылымды қияға салу мүмкін емес. ... Күзгі жапырақтар сусылы сағыныш сазын сызылтатындай. Былтырғы күздің оқиғасы Байзақовтар отбасы үшін айрықша болды. Сәбиттің тұңғышы Айбек Байзақ атасының сүйегі жатқан Беларусь респуб­ли­касы Витебск облысының Редьки дерев­ниясына әдейі барып, боз­дақ­тар зиратын­дағы аруақ­тарға зиярат жасап, дұға бағыш­татып, бір уыс топырағын Алматыға алып кел­ді. Сөйтіп 66 жылдан соң әке топырағы Көктөбеде жерленген зайыбы Жібектің қа­бірінің қасына гильзаға са­лып жа­сы­рылды. Қос мұңлық рухы енді мәңгіл­ік­ке та­бысқандай еді. Әке май­данға аттанғанда, үйелмелі-сүйелмелі сәбилер Сайлау, Сәбит, Рақыш сауыншы анасы­ның бауырында қалған еді. Бәрі де қазір өмір­ден өз жолын, бақытын тапқандар. Ұрпақ өсіріп, шадыман-шаттыққа бө­лен­­ген. Еліне қалтқысыз қызмет етіп, ес­ім­дері елеулі болған, кісілігі мол ұлт мақ­таныштары. Сәбит пен Света бүгін­де­рі Мерей, Алтынай, Арманжан, Гау­һар, Батырхан, Темірлан немерелері мен Айдана, Елдана және Әбдірахман-Күл­тегін секілді жиенде­рінің сүйікті ата-әжесі, шайқалмайтын бәйтерегі. Сәбит өз ұрпағына ғана емес, тұтас­тай ұлтқа үлгі боларлық үлкен істің басы-қасында жүріп, өшпес өнеге көрсеткен азамат екендігін 2008-2009 жылдары тағы бір парыз, қарызының өтеуімен дәлелдеп берген еді. ХVІІІ ғасыр басында жоңғарлармен шайқаста Арқаның адыр белінен қияндағы Аты­рау еліне өз жасағымен көмекке келіп, қас дұшпанға қақырата соққы берген, жа­у­дың жүрек жұтқан батыры­мен жек­пе-жек­те оны жер жастандырып, өзі де ер­лік­пен мерт болған Өтей Ақымбетұлы ба­ба­сының зиратын тауып, оған мәңгі­­­лік­ке тыныс­та­ған сол өңірге және туған же­рі Тор­ғайдың Қызбеліне қос ескерткіш белгі қойдыртып, асын беруге белсене араласты. ... Сәбитке күзгі орман ойлы орман болып елестейді. Көмбесін түгесе алмайсың. Ең алдымен, өз елінің перзенті, өзінің туған жерінің мүддесіне жан-жүрегімен берілген азамат бейнесін көргісі келеді. Ойдан өргісі келеді. Бақса, оның эталоны кәдімгі Мұхтар Мағауин екен. Өз “Аласапыранындай” аласапыран тұлға. Алматыда қаншама жыл қатты араласып тұрды. Прагаға кетіп қалғасын жаны құлазығанын жасырмайды. Жат жерде туған “Жармақтан” өзге де күллі шығармасын шағып оқыған. Қазір ойласа, шетте жатып жазғанының бәрі отанын жан-тәнімен сүюдің, демек адамшылықтың асқан шыңына шыққандығының көрінісі екен... Мұхаңның “Мен” ғұмырнамалық хамсасы адамның өз сеніміне табыну құдіретін асқақ та шыншыл жырлаған дүние. Неге екені белгісіз, Гүлнәр Міржақыпқы­зының: “Сәбит бауырым-ау, ғылым – ақылдың шырағы, ал даналық – нұры”,– дегені есіне түсті. Сәбит дастарқанында отырып мейірленіп, сүйсініп айта салғаны апасының. “Сенде осының екеуі де бар”,– дегісі келді ме екен? Бәтір-ау, күзгі орманда дәл осы сөз сақ етіп басына шапқаны несі?!.. *  *  * Тұғырлы тұлға атанған ол бүгінде Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Орман биоценологиясының келелі мәселелері ғы­лыми орталығының жетекшісі әрі “Орман­шылық, орман өсіру және көгалдандыру” кафедрасының профессоры болып еңбек етеді. Оны толғандыратын мәселе шашетектен. Қазіргі орман қорына жанашырлықтың аздығы, оны кейбір бизнес өкілдерінің құлқын қамымен заңсыз кесіп отап, өртеп жоюға дейін баратыны қынжылтады. Әйтеуір көңілге демеуі – еліміздегі орман көлемін ұлғайта түсу жолында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы мен қолдауының арқасында атқарылып жатқан “Жасыл ел” бағдарламасы үміт шоғын үрлей түседі. Оның тәуелсіздігіміздің жемісі екеніне шаттана отырып, тұрақты түрде ұзақ мерзімге іске асырылса, Қазақстанның біраз жерлерін көгалды аймақтарға айналдыруға көп жәрдемі тиетініне кәміл сенеді. С.Б.Байзақов орман шаруашылығы саласына жоғары білімді мамандар мен ғалым кадрлар даярлауға да айрықша үлес қосты. Одан тәлім алған шәкірттердің көбі ірі ғалым немесе өндіріс жетекшілері ретінде Қазақстан мен Қырғызстанда, Ресей Федерациясы мен Өзбекстанда, ТМД-ның басқа да елдерінде орман шаруашылығы кәсіпорындары мен ғылыми-зерттеу институттарында, жоғары оқу орындарында абыройлы қызметтер атқаруда. Осыдан екі жыл бұрын ол республи­камыздағы жоғары орман біліміне 60 жыл толуына байланысты халықаралық ғылыми-практикалық конференция ұйымдастырып, орман шаруашылығы мамандарының басқосуын өткізуге ұйытқы болды. Онда мазмұнды баяндама жасап, Қазақстанда орманшылықтың жоғары білімінің даму процестерін қамтитын “Қазақстандағы жоғары орман біліміне – 60 жыл” (2008 ж.) деген тағылымды кітапша жазып, таратты. Сондай-ақ, ол Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылық министрлігінің ғылыми-техникалық кеңесінің, бірнеше ғылыми журналдарының редакторлар алқасының мүшесі, Кіндік Азияға ортақ орман ша­руа­шылығы ғылымдарының үш бірдей маман­дық­тары бойынша республикамызда онда­ған жылдар жүйелі жұмыс істеп тұрған жал­ғыз диссертациялық кеңестің ұйымдас­ты­ру­шысы әрі оның төрағасы. Ол 2 ғы­лым докторы мен 8 ғы­лым кандидатын даярла­ды, ондаған жастардың ғы­лы­ми ізденістер жүргізуіне рия­сыз ақыл-кеңес, әдістемелік жәрдем берді. Қазіргі кезде док­торлық дис­сер­тация жазып жүр­ген 3 ғалымға, ғы­лыми зерт­теулер­мен ай­налысатын 5 ас­пи­рант пен іздену­шіге же­текшілік етеді. Ғылыми-редакциялық тә­жі­рибесі әбден молыққан ол ғы­лыми академия­лар мен аграрлық уни­верситеттің жыл сайынғы ғы­лы­ми-зерттеу және әкімші­лік-ұй­ым­дас­тыру жұмыстарының қоры­тынды ес­еп­терін жинақтауды қолға алып, жеке кітап ретінде шығарып отыруды іске асырды. Олардың жалпы саны қазір он бестен асып түсті. Қазақ ұлттық аг­рар­лық университеті қазақ-орыс тіл­де­рінде шығарып тұратын “Ізденістер, нә­ти­желер – Исследования, результаты” ат­ты ғы­лыми журналды айналымға қос­ты. Осы университеттің 70 жылдығына ар­налған, маз­мұны мен түрі көптің ойы­нан шық­қан “Қазақ мемлекеттік аграрлық универ­ситеті –70” (1999 ж.) деген көлемі 50 баспа табақ тарихи анықтамалық кітапты дайындап бастыруға күш- жігер жұмсап, іскерлік пен қабілеттілік танытты. Сәкеңді мамандығына тығыз байла­ны­сы бар орман шаруашылығы мен өнді­рістерінің қазақ даласында пайда болуы­ның тарихы да қызықтырады. Ол осы төңіректе жинақтаған бай материалдары мен жазып жүрген елеулі еңбектерінің аясын кеңейте түсуде. Сондай-ақ, өзі көп жыл еңбек еткен академиялық аграрлық ғылымның Қазақстандағы даму белестері де оның назарынан әсте тыс қалмайды. Үзілмейтін үдерісті ізденістерімен осы ба­ғыт­та да біраз мәліметтер жинап, ой еле­гі­нен өткізіп, тың пайымдаулар түйіндеуде. Қолы қалт еткенде қалам алып, өз замандастары мен республикаға белгілі тұлғалар туралы да ой толғауды азаматтық парызы санайды ол. Мысалы, ол республикалық газеттерде академик Р.Е. Елешевтің ғылыми-педагогтік өсу жол­да­ры өрнектелген, академик К.Ә. Саға­диев­тің, ҚР халық әртісі Ә.Б. Боран­баевтың өмірі мен шығармашылығы шебер суреттелген очерктер жазды. ... Айтулы ғалымды еліміздің орман шаруашылығының бүгінгі жай-күйі, ертеңгі тағдыры әркез ойлантады. Өзі де осы саланың өркендеуіне нақты үлес қосып жүрсе де, көңіл тыншытпайтын көкейкесті мәселелер әлі де шашетектен. Соның қордаланып қалмауы үшін білімі мен тәжірибесін аямай жұмсап жүрген жайы бар. Сәбиттің пайымдауынша, елімізде мемлекеттік орман саясаты бір жолға қойылғанымен, әлі де орманға қатысты проблемалардың етек-жеңін түпкілікті жинақы ұстай алмай келеміз. Жасыратыны жоқ, экономикасы мен мәдениеті өркендеген, білім мен ғылымы жоғары деңгейлі елдердегі орман мен орман өндірісінің жағдайы онша дамы­маған мемлекеттерге қарағанда әлдеқайда жақсы екендігі дәлелденген ақиқат. Ал Қазақстанның күшті елу мемлекеттің белесіне көтерілуге бағытталған қарышты қадамы баршамызға аян. Өсу, ілгерілеу үстіндеміз. Әйтсе де орман жөні бір басқа, бұл саланың табыстарын жіктегенде күмілжіп қалатынымыз жасырын емес. Көбіне өз орманымызды орыс орма­ны­мен салыстырып, дәтке қуат дейтін осал тұсымыз барын академик С. Бай­за­қов өрескелдікке балайды. Орман жөнінен Ресейге қарап бой түзеу осалдық белгісі екен. Оның жерінің 50 пайызын орман көмкерген, сол себепті жуыр маңда олар жасыл алқапсыз қаламыз деп сескенбейді. Ал біздің жағдайымыз тіптен басқаша екен. Орманның үлес салмағы онша мар­дымды емес. Сол себепті бір тал шыбық өсірсек те олжаға баланады. Әсіресе, соң­ғы жиырма жыл ішіндегі салада орын ал­ған қолай­сыз­дау үдерістер орманның тұ­рақтылығы мен орман шаруашылығының негізгі бағытын барынша әлсіретіп жібер­ген еді. Осы кезеңде орман шаруа­шы­лы­ғы жөніндегі республикалық өкілетті ор­ганның мәртебесі бастапқы министрлік­тен, алдымен мемле­кеттік деңгейге, кейін кәдімгі комитетке дейін төмендетілді. Қазір онда небары 36 адам жұмыс істейді. Бұл дегеніңіз, ұлан­ғайыр еліміз үшін өте мардымсыз. Және де осы саланы әр ве­домствоға аудара қақпақылдаудың кесі­рі­нен оның көптеген маңызды міндетте­рінің жоғалуына әкеліп соққаны тағы бар. Сол себепті істі жүйелі әрі табысты жүргізу үшін ҚР Ауыл ша­руашылығы министрлігі Орман және аң­шылық шаруашылығы жөніндегі коми­тетінің мәртебесін келе­шекте кемінде агент­тік дәрежесіне көтеру міндетін ыждаһат­тауды ескертеді академик. Бүкіл мағыналы ғұмырын еліміздің орман аймағының ұлғайып, дамуына қалтқысыз арнаған аса көрнекті ғалым, біртуар тұлға С. Байзақов мемлекеттік орман саясатының маңызын жүйелі түрде ой елегінен өткізе келіп, құнды қоры­тынды жасағанын дәйектеп, мәлімдеп жүр. Академик ұсыныстарын тұжырымдап айтсақ, мынадай басым бағыттар айқын­да­ла түседі: орман өндірістері мен қаты­нас­тарын реттеудің құқықтық және әкім­шілік шараларын дамыту; орман басқару жүйесін жетілдіру; орманның және ор­ман мен орман өндірістері жөніндегі ақ­параттық база есебінің жүйесін жақсарту; орман өндірістерін дамыту ұзақ мерзімді бағдарламасының негіздерін анықтау; орман өндірістерін дамытудың норматив­ті-техникалық және қаржы-экономикалық тетіктерін жетілдіру; орман өндірістерін кадрлық, ғылыми және инновациялық-ин­дустриалдық қамтамасыз етуді жақсар­ту; халықаралық ынтымақтастықты да­мыту. Міне, осындай көкейкесті тұжы­рым­мен байытылған еліміздің мемлекет­тік орман саясаты келешекте орман ша­руа­шылығын, орман өсірудің, республи­ка­дағы көгалдан­дыру мен орман пайда­ла­нуды дамытудың әрі осыған қатысты барлық шешімдерді жүйелеудің негізгі бағыттарын анықтайтын аса маңызды құжат болып есептелінбек. Академиктің бұл көздегені жүзеге асып жат­са, еліміздің орман шаруашылығы қа­рышты дамуымен қуантатынына сенім зор. Былтыр “Қазақстандағы орман да­қыл­­­да­ры” атты ұжымдық еңбегі үшін (Б.Мұ­­қанов, А.Медведев, С.Ысқақовпен бірле­сіп жазған – Қ.Ә.) С.Байзақовтың ака­де­мик А.Бараев атындағы І дәрежелі халық­ара­лық медальдің иегері атануы да үздіксіз ізденісін паш етсе керек. Бұл ең­­бекте елі­міз­де орман өсірудің жүз жылдан астам тә­жірибесі мен таяу және шет ел ға­лым­да­рының озық же­тістіктері жинақ­тал­ған. Ең­бек­тің уақытында еленгені дұрыс-ау. Қай іске де жанын салатын, жауапкер­ші­лігі адам­гершілігімен астасқан, адалдығы мен сыпайылығы егіз өріліп, асқан мә­де­ниеттілігін айғақтайтын Сәкең Қазақ­стан­ның еңбек сіңірген қайраткері, “Тыңға 50 жыл”, “Ерен еңбегі үшін” медальдарымен марапатталған. ... Сәкең Щучьенің бал қарағайлы қой­науына сұғындыра салынған мансард­ты мекеніне оралды. Айнала аппақ қар... Орман ғана жап-жасыл... ойлары сан-саққа тартады. Алда әлі із түсе қоймаған айдай аппақ әлем жатқанын ғибратты ғалым Сәбит жан-жүрегімен сезеді... Жылдың мәңгілік ауыспалы мезгілдерінде де жаны орманды аңсап тұратын Сәбит Байзақұлы төрт тағандаған ойларының етек-жеңін жиып алар емес. Қазақ ор­маны... Қазақ ойы... Қазақ ғалымы... Ақ­жолтай болғай! Қайсар ӘЛІМ.