Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, қоғам тарапынан қадағалауды қатаңдату арқылы бұл «індеттің» бетін қайтаруға, Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі және Қоғамдық кеңестердің жұмысына өзіндік ой-пікірі қалыптасқан қабілетті, кәсіби және белсенді азаматтарды тартып, елдегі жағдайды жақсартуға болады.
Мемлекеттің тиімділігін арттырудың басымдықтарының бірі – саяси трансформация. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстандағы саяси реформаның ерекшеліктерін атап өтті: «Мен уәде еткен саяси жаңғыру үдерісі азаматтарымыз бен мемлекетіміздің мүдделеріне сәйкес, біртіндеп үздіксіз жүзеге асырылады. Негізсіз, жүйесіз саяси ырықтандыру елдің ішкі саяси ахуалының тұрақсыздығына, тіпті мемлекеттіліктен айырылуға әкеліп соғатынын әлем елдерінің тәжірибесінен көріп отырмыз. Сондықтан біз саяси реформаларды «асығыстыққа салынбай», керісінше, кезең-кезеңімен, табанды түрде және жан-жақты ойластырып жүзеге асыратын боламыз. Еліміздің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртпай, табысты экономикалық реформаларды іске асыру мүмкін емес. Бұл – біздің ұстанатын басты қағидатымыз».
Қабылданатын шешімдер ашықтығының осындай қағидаты өте маңызды. Және одан да маңызды нәрсе – олардың негіздемесі. Қаулы, заң немесе бағдарлама неге, қандай негізге сүйеніп, қандай оймен қабылданады. Осыны азаматтарға түсіндіру керек. Оның үстіне, Қазақстан Республикасының Конституциясында: «Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті» деп жазылған.
Бірақ тәжірибе бәрі заңдағыдай бола бермейді. Мемлекеттік органдар, әсіресе мемлекеттік қаржыға қатысты қандай да бір деректерді ұсынуға асықпайды. Ал мемлекеттік бағдарламалардың орындалмау себептері туралы түсініктеме берілмейді, бірақ оның басқа да жағы бар. Деректер жарияланады. Бірақ қатардағы азамат ештеңе түсіне алмайды. Бұл тұста «ашық деректер» деген ұғым да бар. Бұл – қарапайым азаматтар үшін қолжетімді, талдау және жалпылау үшін қолжетімді түрде ақпаратты жариялаудың арнайы тәсілі.
Тұрақты заңдылықтарды ескеру қажет. Билік тарапынан ақпараттың таралуын бақылау неғұрлым күшті және коммуникацияның ресми арналарына сенім деңгейі неғұрлым төмен болса, бейресми коммуникацияның сенім деңгейі соғұрлым жоғары болады. Осыдан қоғам ресми дереккөздерге қарағанда, кейде теріс пиғылды ақпараттың баламалы көздерінен көбірек қанығады. Біз мұны күнделікті өмірде интернетті пайдаланғанда байқап жүрміз. Дәстүрлі БАҚ-тарға қарағанда желілік технологиялар ақпараттың шектелмеген қайнарының көзін ашады.
Жағдайды жақсарту үшін шетелдік тәжірибені де қаперге алған жөн. Мысалы, Висконсин штаты Маскиго қаласындағы (АҚШ) сумен жабдықтау компаниясы өз қызметі туралы жария ақпарат береді. Мұнда аудиторлық компания растаған қаржылық есеп, ескертулер мен барлық есептер ғана емес, сондай-ақ басқа да көптеген пайдалы ақпарат жарияланады. Олар – қызметтің өзіндік құны, пайдаланылатын технологиялар, инвестициялау жоспарлары және тағы басқа мағлұматтар.
Жалпы мемлекеттік органдардың ашықтығында бас ауыртатын ештеңе жоқ. Мысалы, АҚШ президенті келесі жылға арналған бюджет жобасын бір жыл бұрын ақпан айында Конгреске енгізеді. Содан кейін әрбір тармақтың тыңдалымы мен талқылануы қазан айына дейін өтеді. Осылайша Конгресс бюджетті қарастырады, әрбір бөлімді егжей-тегжейлі талқылайды. Әрбір тармақ бойынша түсініктеме алады. АҚШ-тағы қатардағы азаматтармен қарым-қатынас та үлгі бола алады. Азаматтың конгресменге қандай да бір мәселе бойынша кез келген өтініші тез қаралады және ол тиісті жауап алады. Депутаттар сайлаушыларды елемеу алдағы сайлауда сәтсіздікке ұшырауына ықпал ететінін жақсы түсінеді. Жыл сайын АҚШ үкіметі халықтың 150 мыңға жуық талап-тілегін назарға алады және оларға жауап бере отырып, шамамен 60 миллион доллар жұмсайды.
Осы тұста Мемлекет басшысының Парламенттің қоғам мен билік арасындағы көпір екенін бірнеше рет атап өткенін ескеру керек. Сондықтан Қазақстанның саяси жүйесіндегі Парламенттің рөлін жандандыруға басымдық беріледі. Президент өз Жолдауында: «Қоғамды толғандырып отырған негізгі мәселелер көшеде емес, Парламентте және азаматтық диалог аясында талқыланып, шешімін табуы тиіс. Депутаттар Үкіметке өзекті мәселелерге қатысты сауалдарын жолдап, нақты шаралар қабылдауды талап ете отырып, өздеріне берілген заңды құқықтарын пайдалануы қажет. Заң шығарушы және атқарушы билік арасындағы қарым-қатынас жасанды тартысқа емес, іскерлік сипатқа, өзара құрметке негізделуі тиіс», деді.
Аймақ әкімдерінің есебі кезінде Президент өңір халқының пікірін ескеру қажеттігіне назар аударды. Бұл ретте қоғамдық кеңестермен белсенді жұмыс, әлеуметтік желілерді пайдалану, халықпен кездесу және бұқаралық ақпарат құралдарына шыққан мақалаларды талдау маңызды. Түркістан облысына сапары барысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Мемлекеттік қызмет адал және тиімді болуы тиіс. Орталық және жергілікті органдардың басшыларына шынайы жағдайға негізделген шағым түссе, олардың барлығы жазаланады. Ешкім заңнан жоғары емес. Сондықтан басшылар халықпен тығыз байланыста жұмыс істеуі қажет», деді.
Азаматтық қоғамды дамытудың стратегиялық бағыт екені Жолдауда анық көрініс тапты. Президент «Белсенді азаматтық қоғам құру үшін үкіметтік емес ұйымдардың беделін арттыру қажет деп санаймын. Сондықтан жақын арада Азаматтық қоғамды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын әзірлеп, қабылдауымыз керек», деді.
Азаматтардың белсенді болуы – қазіргі заман мемлекетін алға жетелейтін күш. Егер жетістігі мол мемлекеттерге зер салсақ, белсенді жұмыстардың бәрі азаматтық бастамаларға, қоғамдық бірлестіктерге, мемлекеттік қызметтің бір бөлігін атқаратын жергілікті қоғамдастықтарға, әртүрлі мәселелерді дербес шешетін кәсіби бірлестіктерге негізделеді. Сонымен қатар азаматтық қоғамның мұндай ұйымдары мемлекеттік органдармен өзара тығыз қарым-қатынас орнатып, өңірлерді дамыту, әлеуметтік бағдарламаларды іске асыру, экологиялық жобаларды енгізу сияқты бастамаларды көтере алады.
Слямжар АХМЕТЖАРОВ,
Президент жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты әлеуметтік-саяси зерттеулер бөлімінің ғылыми қызметкері
