Оқушы жазбасы ойға қалдырды
Жуырда әлеуметтік желіні аралап кеткен бір оқушының шығармасына тап болдым. «Мен таңдаған мамандық» тақырыбында ой толғаған екен. Баланың жазбасын сол қалпында ұсынып отырмыз.
«Мен өскенде жол палитсясы боламын. Мен тек ұрлықшыларды төрмеге қамаймын. Мен адамдардың босқа уақытын алмаймын. Тек қатты жылдамдықпен жүрсе және бағдаршамның түсі қызыл болса сол кезде жүрсе ұстаймын. Мен жүз мың, алпыс мың дегендей көп ақша сұрамаймын. Ең алғаш көлік айдап үйреніп жүрген адамға тек ескерту айтамын. Тек мың теңге сұраймын. Және ұқыпты жол политсясы боламын», деген екен. Оқушы жазбасы ойға қалдырды...
Тәртіп сақшылары тарапына орынды-орынсыз ауыр мін мен сын айтылып, қызметтің де, азаматтың да абыройына нұқсан келтірерлік әжуа-мысқыл қаптап жүрсе де аталған қызметке деген қызығушылығының жоғары екендігі қуантты. Бірақ қандай қызығушылық? Шығарманың келесі жолдары осындай ойға жетелейді. Тәртіп бұзушыларды, яғни өзі айтқандай «ұрлықшыларды» ұстау, шынайы сақшы болуға деген қызығушылық па, әлде... «ақша жасауға» ма? «Жүз мың, алпыс мың дегендей көп ақша сұрамай, тек мың теңге сұраймын» деген бала «ақша сұрауды» қайдан біледі? «Адамдардың босқа уақытын алмаймын» деуі ше? Жол инспекциясы қызметкерлерінің көлікті тоқтатып тексеруін «босқа уақыт алу» деп есептеу ме, әлде жол сақшылары расында уақытты босқа алатындай әрекеттерге жол беріп жүр ме? Қысқасы, өскенде «ұқыпты» жол полициясы болуды армандаған оқушының шығармаларындағы қателер емес, ой мен мағына назар аудартып тұр.
Өрендердің жемқорлық туралы білгендері дұрыс па?
Біз де бала болдық. Көп нәрседен, әсіресе үлкен өмірдің жаманды-жақылы сырларынан хабарсыз едік. Балаға ең басты керек нәрселер оқу мен қарынның аш болмауы, ойын мен уақытындағы тыныш ұйқы болатын болса, біз осы қажеттіліктермен толық қамтылдық, алаңсыз, уайым-қайғысыз өстік. Шынайы балалық шақты бастан кештік. Мүмкін, ол бүгінгідей ғаламтор шырмауына түспеуімізден шығар, бірақ балалардың қатысы жоқ, олардың естіп-білуі маңызды емес әңгімелер мен мәселелердің бала санасына тықпаланбауынан да еді. Үлкендер жаман нәрсені айтқан сайын көбейеді деген түсінікпен «айтқан жерден аулақ, мал құлағы – саңырау» деп тақырыпты жауып тастап отыратын.
Бүгінде қылмыс түрлерінің өршуі баланың өзінен де сақтықты талап етеді. Сондықтан, адам ұрлығы, педофилия сынды өзгелердің қолымен жасалатын қылмыстардан сақтану қажеттігі балаға айтылуы дұрыс, бірақ жемқорлық туралы айту қажет пе? Кейде бұл осы ұғымды, лас тірлікті бала санасына өзіміз сіңіріп, мынау үлкен өмірде оның бар екендігінен хабардар етіп жатқандай боламыз.
Мектептерге барып сыбайлас жемқорлық жөнінде кездесулер өткізіп, парақшалар тарату бала санасына қалай әсер етеді?
Қазір балалармен емтихан, байқауларда жүлде алу, өзге де мектеп, колледж деңгейіндегі мәселелер жайында тілдессең «кез келген шаруада келісуге болатындығын» айтады. Тіпті мұғалімі ештеңе сұрамағанның өзінде баланың түсінігі сондай. «Мұғаліммен сөйлесіп көріңізші», деп өзіңе өтініш жасап, делдал етуге дайын. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Өткен жылы бастауыш сыныпта оқитын қыз бала «мектепте биден жарыс болды. Айдана бірінші орын алуы керек еді, бірақ апайларға ақша берген басқа қыз алды. Айданаға тек былай бір сыйлық бере салды», деп жанында тұрған сіңлісіне аяушылық танытқаны бар. Демек, балалардың санасында ол туралы түсінік бар, дәні егулі деген сөз. Ол жерде пара алу-беру болды ма – нақты емес, бірақ бала пара арқылы жеңіске жетуге, сатып алуға болатынын біледі. Ұтылып тұрса да өз әлсіздігін мойындамай, «анау пара арқылы алды» деген өте лас түсініктің болуы да жақсы емес.
Бала бұл дертті қайдан жұқтырды? Отбасынан, ортасынан, қоғамнан. Онымен күресудің жолы деп оларға жемқорлық туралы тәптіштеп айта берудің де пайдасы шамалы, керісінше жемқорлық туралы түсінігін тереңдетіп, мүмкін тіпті қызығушылығын оята түсерміз?! Желілер мен теледидарларда жемқорлықпен күнделікті ұсталып жатқан адамдар арқылы жемқорлықты қанша күресіп, алдын алу жұмыстарын жүргізгенмен азаймайтын, яғни жеңілмейтін күш сынды дәріптегендей боламыз, «жемқорлық – жат құбылыс» деп парақша таратып, кездесу өткізіп жүру бос насихат, дәрменсіздік ретінде танылады. Бірнеше айдан соң елді шулатып ұсталған жандардың бірқатарының дым болмағандай ақталып оралуы, әлеуметтік желілерде, ел арасында «пара беріп шығыпты» деген сөздің айтылуы бала санасына үлкендер әлемін «алыс-берістен тұратын» етіп елестетіп, ақшалы адамның «бәрін жеңіп шығатын, ешкімнен жеңілмейтін мықты» тұлғасын сомдап, оған қызықтыра түседі.
Баланың шебер психологиясы бәрін аңдап, сіңіріп үлгереді – болашақта бүгінгі жемқорлықты жетілдіріп, тамаша ойнап шығуы да ғажап емес...
Иә, оқушының «палится» болуға құмартуында оңай ақшаға деген құмарлық жатпасына кім кепіл? Неге полиция бала санасына тек «ақша мен уақыт алушы» болып қалыптасқан, неге оқушы жол сақшысын пара алу тұрғысынан қабылдап, оның қызметін сол тұрғыда бағалайды және оған қызығады?
Халық ұғымында, балалардың көзінше, тіпті ересек адамдардың арасында да сорақы, теріс, зиянды, жат хабарлар айтыла бермейді. Себебі – ол балалайды, көбейеді. Бүгінде, балаларға көп нәрсені өзіміз апарып таңып-танытып жүргендейміз. Арнаулы мекемелер үшін мектептерге барып оқушылармен кездесіп жемқорлықтың алдын алу, болдырмау, тамырына балта шабу, оның зияндылықтарын айту, парақшалар тарату – қажетті жұмыс, мүмкін жұмыс көрсеткішін – рейтингісін көтеретін тармақ болуы мүмкін, бірақ «артық қыламын деп тыртық қылудан» сақ болайық.
Біз ойлағандай олар жемқорлықтан жиреніп емес, оны үйреніп шықпасына ешкім кепілдік бере алмайды және біз оның әліппесін үйретуші болып қалсақ ұят-ақ.
Маңғыстау облысы
