– Өмірзақ Озғанбайұлы, еліміз биыл 1941-1945 жылдарды қамтыған соғыстағы Жеңістің 75 жылдығын кең ауқымда атап өткелі отыр... Бұл Жеңіске бұрынғы Кеңес Одағында жан-жақты, әсіресе саяси-идеологиялық тұрғыдан баса назар аударылғаны белгілі. Сол сияқты қазіргі тәуелсіз елімізде де осы Жеңістің өзіндік маңызы жоғалған жоқ. Бүгінгі заманауи, жаңаша көзқарастар биігінен қарағанда, мұның мәні неде?
– Жетпіс жылдан астам уақыт өмір сүрген Кеңес Одағын біз тағдырдың жазуымен отанымыз деп қабылдадық. Ал өзің Отаным деп таныған елді қорғау – азаматтық міндет. Сондықтан 1941 жылы Кеңес Одағының басына күн туып, ел шетіне жау тигенде қазақстандықтар да атқа қонды. Осы соғысқа біздің республикамыздан 1 миллион 200 мың адам аттанды. Бұған елімізден еңбек батальондарына шақырылған 600 мыңнан астам адамды, сондай-ақ міндетті әскери борышын өтеп жүрген жерінен майданға тартылған 170 мың жерлесімізді қосыңыз. Сонда соғысқа шақырылған қазақстандықтардың саны 2 миллионға жуықтайды. Олардың арасында тікелей соғыс қимылдарына қазақстандық 1 миллион 400 мыңға тарта жауынгер қатысқан. Олардың 601 мыңы туған жерге оралған жоқ.
Сонымен қатар соғыс қаупі төнген аймақтардан жедел түрде еліміздің аумағына көшіріліп әкелінген көптеген стратегиялық маңызы зор зауытты іске қосып, олардан соғысқа қажетті өнімдер шығару ісіне жұмылдырылған жерлестеріміздің, ауыл шаруашылығы саласында еңбек еткен аналарымыздың, қарттар мен балалардың да сол қиын кезеңдерде Жеңісті жақындатуға қосқан үлесі орасан зор болғаны белгілі.
Негізінен, жаудан азат етілген көптеген ел өздерін қорғап қаза тапқан, сонда жерленген жауынгерлердің ұлтына, дініне қарамай ерекше құрметпен қарау үрдісі сақталуда. Бұған жеке немесе бауырластар зиратына жерленген қазақстандық жауынгерлерге сол елдердің тарапынан көрсетіліп отырған тағзым-құрмет дәлел. Оның мыңдаған мысалын айтуға болады. Мәселен, Днепрден өту үшін болған шайқаста көрсеткен ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағын алған Жұмағали Қалдығараев Беларусь мемлекетінің Мозырь қаласын азат ету барысында жалғыз өзі жаудың 6 танкісін жойған. Осы ерлігі үшін екінші мәрте Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылған. Бірақ бұл атақ қайта берілмеген. Міне, қазақ батырына осы қалада ескерткіш орнатылған. Батырдың басынан топырақ әкелуге барған қазақстандық делегация жергілікті тұрғындардың оған деген ерекше ықыласына куә болған.
– Соғыс ардагерлерінің қатары сиреп келе жатқаны белгілі...
– Иә, бір өкініштісі, Ұлы Отан соғысына қатысқан ардагерлердің қатары күн өткен сайын азайып барады. Табиғаттың заңдылығы өз дегенін істемей тұрмайды... Бүгінде Қазақстанда 1200 соғыс ардагері бар. Олардың 300-ге жуығы соғыс мүгедегі. Арамызда жүрген соғыс ардагерлерінің жартысы төсекке таңылған. Олардың барлығы 90 жастан асқан. Осы тұста тыл ардагерлері туралы да айта кетейін, олардың саны бүгінде еліміз бойынша 120 мыңға жуық.
– Соғыс ардагерлеріне қамқорлық жасау, әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына көмектесу мәселесі қандай деңгейде?
– Ардагерлердің барлығы мемлекеттік органдар мен ардагерлер ұйымдарының тарапынан ерекше қамқорлыққа алынған. Ұлы Отан соғысының ардагерлері заң бойынша салықтан босатылған, тұрғын үймен, жер және зейнетақымен қамтамасыз етілген. Сондай-ақ әлеуметтік төлемдер стандарттары бойынша қолдау шараларының кешенін алады. Соғыс ардагерлеріне арналған әлеуметтік қызметтер көмек көрсетудің тиімділігін арттыруға бағытталған.
Айта кетейік, Қазақстанда Жеңістің 75 жылдығына орай Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен мүгедектеріне берілетін біржолғы төлемдердің мөлшері теңестірілетіні белгілі болып отыр.
«Ардагерлер ұйымы» Орталық кеңесінің әлеуметтік және тұрмыстық мәселелері жөніндегі тұрақты комиссиясының отырыстарында ардагерлерді әлеуметтік қорғаудың өзекті мәселелері талқыланады. Талқыланатын тақырыптар бойынша материалдарды осы комиссия мүшелері дайындайды, олар ардагерлер мен зейнеткерлердің проблемаларын жергілікті жерде зерттейді. Талқылау нәтижелері бойынша Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен оларға теңестірілген адамдар үшін тұрғын үй жағдайларын, тұрмыстық, медициналық және мәдени қызметтерді жақсарту бойынша ұсыныстар жасалды. Осыған ұқсас жұмыс облыстық ардагерлер кеңесінде де жүргізілуде.
Ардагерлердің Орталық кеңесі дәстүрлі түрде 1 қазан – Халықаралық қарттар күнін кең ауқымда атап өтеді. Біз бұл атаулы датаны бір күнмен ғана шектемей, айлық акция ретінде ұйымдастырып келеміз. Оған барлық аймақтар белсене қатысады. Осы акцияға еріктілер ұйымдары, еліміздің мектептері мен колледждерінің оқушылары атсалысады. Акция міндеттерінің бірі – ардагерлердің материалдық, мәдени және тұрмыстық жағдайларын көрсететін әлеуметтік карталарының аймақтық кеңестерде болуы және мемлекеттік органдар арқылы анықталған қиындықтарды жою бойынша шаралар қабылдау.
Жалпы, ардагерлердің барлық өтініштері мұқият қаралып, олардың хаттары мен өтініштері тіркеліп, түсіндірулер мен жауаптар беріледі. Бұл жұмысты Орталық кеңес және барлық ардагерлер ұйымдары тұрақты негізде жүргізеді.
Бірде-бір өтініш жауапсыз қалмайды, тіпті егер мәселе оң шешімін таба алмаса да, азаматқа жан-жақты заңгерлік кеңестер беріледі. Көптеген өтініш келушінің жеке қабылдауында шешіледі. Әрине бірінші кезекте Отан қорғаушыларының ерлік істерін есте сақтау шаралары тұрады.
– Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Кеңес Одағының Батыры атағын алған қазақстандық арыстардан кімдер бар?
– Бұл соғыста республикамыздың ерекше ерлігімен көзге түскен 500-ден астам жауынгері Кеңес Одағының Батыры атағын иеленген. Қазақстандық 4 ұшқыш: Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский Кеңес Одағының Батыры атағын 2 мәрте алды.
Өкінішке қарай, бүгінде 1941-1945 жылдардағы соғыста Кеңес Одағының Батыры атанғандардан ешкім қалмады...
Кейбір әділетсіздіктердің, көз жұма қараудың кесірінен осындай жоғары атақ ала алмай қалғандар қаншама десеңізші... Әйтпесе, бұл санаттағылардың қатары бұдан да көп болатын еді. Осы арада айта кетейін, тарихшы Берік Әбдіғалиұлы Nur Otan партиясымен бірлесіп «Ұмытылған Қаһармандар» – «Забытые Герои» атты кітап шығарды. Онда Кеңес Одағының Батыры атағына ерекше ерлігі үшін ұсынылған 133 қазақстандықтың есімдері, олардың ерліктерін растайтын командирлер, негізінен полк командирлері қол қойған құжаттар берілген. Алайда олардың ешқайсысы Кеңес Одағының Батыры атағын алған жоқ. Берілген мәліметтерге сүйене отырып, Орталық кеңес осы кітапта көрсетілген батырлардың есімдерін олардың кіші отандарындағы көшелер мен мектептерге беру жөнінде туыстарының ұсыныстарын атқарушы органдарға жеткізуді көздеп отыр.
– «Соғыс балалары» деген атау арагідік болса да айтылып қалады. Олар кімдер?
– 1941-1945 жылдардағы соғыс кезінде кем дегенде 6 ай жұмыс істеген балалар «соғыс балаларына» жатады. Соғыс ауыртпалықтары балаларға оңай тиген жоқ. Балалар, жасөспірімдер төзімсіз жағдайда өмір сүрді, ашқұрсақ жүріп жұмыс істеді, соғысты, партизан болды. «Соғыс балаларының» жағдайы туралы да ойланатын кез келді деп ойлаймын.
– Соғыс ардагерлерінің өнегелі өмір жолын өскелең ұрпақты патриотизмге, Отанды сүюге, қиындықтарға төтеп бере білуге тәрбиелеу ісіне құрал ретінде пайдалану маңызды. Бұл жөнінде не айтасыз?
– Иә, елін, жерін қорғауда ерен ерлік көрсеткен тұлғалардың өмірін дәріптеу, насихаттау жастарды жақсылыққа, отаншылдыққа тәрбиелеудің тиімді құралы. Біз өз жұмысымызда осы бағытқа ерекше көңіл бөліп келеміз. Сондықтан мектептерде, колледждерде, университеттерде, кәсіпорындарда, мемлекеттік мекемелерде, бизнес құрылымдарда әскери-патриоттық тақырыпта дөңгелек үстелдер, конференциялар, семинарлар, кездесулер, пікірталастар, сайыстар ұйымдастыруды күн тәртібімізден түсірген емеспіз.
Жастарға патриоттық тәрбие беру мәселелері республикалық, облыстық және аудандық ардагерлер ұйымдарының президиумдары мен пленумдарында тұрақты қаралады. Мәселен, былтыр, 26 сәуірде «Ардагерлер ұйымы» Орталық кеңесі президиумының отырысында «Алматы қаласы Медеу ауданы Ардагерлер Кеңесінің жастарды патриоттық тәрбиелеудегі жұмыс тәжірибесі туралы» мәселе қаралды. Онда қабылданған қаулы ардагерлер ұйымдарының осы бағыттағы қызметін жандандыру қажеттілігін көрсетеді.
– Жеңістің 75 жылдығын атап өтуге қатысты дайындық жұмыстары қандай деңгейде жүргізілуде?
– Жеңіс күнін мерекелеу елімізде әрдайым жоғары деңгейде ұйымдастырылып келеді. Бұл үрдіс Жеңістің 75 жылдығын атап өту барысында жалғасын табатыны сөзсіз. Қазіргі таңда Үкіметтің жоспары қабылданды. Онда негізінен дәстүрлі сипаттағы мәселелер қамтылған. Бұл мерейтойлық шараларда халықтар достығының, бірлік пен ынтымақ, қоғамдық келісімнің маңыздылығы ерекше атап көрсетілмек. Жалпы, Жеңістің 75 жылдығына орай 67 іс-шара жоспарланған. Оның ішінде ең бастысы Әскери шеру болмақ. Қазір осы парадқа соғыс ардагерлерін қатыстыру мәселесін пысықтап жатырмыз. Олардың келіп-кету шығындары жергілікті бюджетке жүктелген.
Сонымен қатар 75 жылдық аясында соғыс кезінде қаза тапқан қазақстандық жауынгерлердің жерленген жерлерін анықтау ісіне басымдық берілмек. Осы орайда айта кетейін, қазіргі таңда «Ардагерлер туралы» заң жобасы әзірленіп жатыр. Ол Парламентке ұсынылады деп күтілуде. Құдай қалап, бұл заң жобасы 9 мамырға дейін қабылданса, ардагерлер үшін үлкен жаңалық болар еді. Қазір Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі осы заң жобасының бір нұсқасын әзірледі. Ол арқылы ардагерлердің тұрмыстық, әлеуметтік жағдайы қайта қарастырылады деп күтілуде.
Қазіргі таңда жат жерде қалған аталарының сүйегін іздеп жүрген отандастарымыз өте көп. Оларға мемлекет тарапынан заңнамалық тұрғыда қолдау көрсетілуі керек. Бүгінгі кезде жекелеген азаматтар өздерінің жеке байланыстары арқылы әрекет етуде. Енді бұл мәселе заңнамалық тұрғыда реттелсе, қанеки. Біздің майданда қаза тапқан қазақстандықтардың басым бөлігінің сүйегі ТМД аумағында жатыр. Меніңше, еліміздің ТМД елдерімен қатынасы өте жақсы. Аталған мәселені құжат жүзінде реттеуге әбден болады. Сондықтан әлгі заң жобасында осы мәселе де қамтылады деген үмітіміз бар. Үмітіміз ақталса, аталарын іздеген азаматтарымызға үлкен жеңілдік болатыны сөзсіз.
Өткен жылғы 26 сәуірде Республикалық ардагерлер ұйымының кезекті пленумында ел жұртшылығының қатысуымен Жеңістің 75 жылдығын мерекелеуге дайындық мәселесі қаралды. Барлық міндеттер ТМД-ға мүше елдердің президенттері Кеңесінің шешімімен 2018 жылдың 28 қыркүйегінде бекітілген «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 75 жылдық мерейтойына дайындық және оны өткізу жөніндегі негізгі іс-шаралар жоспары» және оны жүзеге асырудың үкіметтік жоспары аясында нақтыланды.
Сондай-ақ биыл елімізден шыққан Кеңес Одағы Батырларының арасындағы бірқатар тұлғаның 100 жылдық мерейтойлары Жеңістің 75 жылдығымен қатар келіп отыр. Олар: Ағаділ Сухамбаев, Әбу Досмұхамбетов, Жәлел Қизатұлы, Қожабай Жазықов, Леонид Беда (Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры), Нағи Ілиясов, Сұлтан Баймағамбетов, Төлеген Тоқтаров. Осы шаралардың да лайықты деңгейде өтуіне атсалысу жоспарымызда бар.
Қосымша айта кетейін, Жеңістің 75 жылдығына арнайы облыстар мен аудандар орталықтарында ардагерлердің құрметіне салынған аллеяларды, басқа да нысандарды тазалау, әрлеу, олардың табиғаттың әсерінен бұзылған жерлерін қалпына келтіру, сондай-ақ ардагерлердің зираттарына күтім жасау басты назарымызда болмақ.
Қысқасы, соғыс ардагерлерін, тыл еңбеккерлері мен фашизмді жеңуге үлес қосқан қазақстандықтарды құрметтеу – парыз. Бірде-бір ардагер назардан тыс қалмауы керек. Жеңістің 75 жылдығына орай көптеген жұмыс атқарылуда. Біздің жауынгер-ардагерлеріміздің ерлігі халық сүйіспеншілігіне әбден лайық.
Әңгімелескен
Жолдыбай БАЗАР,
«Egemen Qazaqstan»
