Фарабитанудың қайнар бастаулары

Әбу Насырдың «Өлең туралы трактат» жазғаны белгілі. Көрнекті неміс шығыс­танушысы Морис Штейн­шней­дер де (1816-1907) бұл жайлы өз еңбе­гінде атап көрсеткен. Ағылшын араби­сі Д.Марголиус те (1858-1940) «Екін­ші ұстаздың аталған трактатты жаз­ғанын айта келіп, оның жоғалып кет­кеніне қатты қынжылған. 1970 жылы Мәскеудегі Ленин атындағы кітап­хананың Азия және Африка бөлі­мінде Италияның «Ориэнто модерно» (қазіргі Шығыс) атты журналын қарап отырып, одан арабист Артур Дж.Ар­бер­ридің (1905-1969) 1936 жылы Үндістанға барған сапарында осы елдің ұлт­тық кітапханасынан («Индия оффис лейбрари») әл-Фарабидің «Өлең тура­лы трактатының» табылғанын хабар­лағанын оқыған едім. Ол кісі трак­тат көшірмесінің XVІІ ғасырға жата­тынын, сөйтіп оның әлі күнге дейін Үнді ұлттық кітапханасында сақтау­лы екен­дігін айтқан. Әл-Фараби шығар­ма­лары­ның басым көпшілігі әлі де араб тілі­нен аударылмай, зерттелмей жатыр. Астрономия, логика, әуез жайлы еңбек­тері де күні бүгінге дейін терең зерт­теле қойған жоқ. Ал кездейсоқ қолға алған зерттеушілер болса, оларды тек шет пұшпақтан ғана қарап жүр. Әбу На­сырдың көптеген туындылары дүние жүзі кітапханаларында сақтаулы, бізге беймағлұм күйде. Демек, оларды із­дестіру, жарыққа шығару, сөйтіп халық­тың игілігіне айналдыру – зор міндет.

Дүние жүзінің көптеген ғалымдары Әбу Насырдың өмірі мен шығармаларын ортағасырларда-ақ зерттей бастаған. Міне, ол бүгінге дейін жалғастырылып келеді. Осы ретте араб және парсы тіл­дерінде жазған Ан-Надим (X ғ.), әл-Байһақи (X ғ.), Джамал ад-дин әл-Қиф­ти (XІІІ ғ.), Хаджи Халифа (1657 ж. қ. б.) және тағы басқалардың еңбектерін ерек­ше атап өткен жөн.

XІХ ғасырдың орта тұсынан бас­тап әл-Фарабидің өмірі мен шығар­ма­­шылығы көптеген Еуропа ғалым­дарының назарын ерекше аудара бас­тады. Әл-Фараби ілімімен жақсы таныс болған, одан көп үйренген Май­монид (1135-1204), Рождер Бэкон (1214-1294), Леонардо да Винчи (1452-1519), Спиноза (1632-1677) тағы басқа көптеген Батыс Еуропа ғалым­дары Отырар перзентінің өмірі мен еңбектерін арнайы зерттеген.

Мәселен, өткен ғасырда неміс ға­лымдары И.Козегартен (1792-1860) мен Г.Зутер (1848-1922) әл-Фа­­ра­би жөнінде арнайы еңбектер жаз­­ған. Немістің екінші бір көрнекті ға­лы­мы Фридрих Диетерици (1821-1903) 1888-1904 жыл­дардың өзінде-ақ «Әл-Фарабидің философиялық трак­­­таттары» деп аталатын жинақты жа­рық­­қа шығарған. Оған әл-Фараби­дің бір­сыпыра философиялық шығарма­лары­ның арабша текстері мен олардың неміс тіліне аударылған нұсқалары енген.

Үшінші бір неміс ғалымы Карл Бро­кельман (1863-1956) 1886-1937 жылдар арасында «Араб әдебиетінің тарихы» деп аталатын бірнеше томдық био-библиографиялық еңбегінде Әбу Насыр шығармашылығына да орын берген. Сондай-ақ Америка ғалымы Дж.Сартон (1884-1950), түрік ғалымдары А.Сайы­лы мен Х.Үлкен (1950 ж.) фара­би­тану ғылымымен шұғылданған. 1950 жылы Түркия жұртшылығы Әбу Насыр әл-Фарабидің қайтыс болғанына 1000 жыл толуын үлкен салтанатпен атап өткен. Түрік ғалымдары әл-Фараби мұ­расының едәуір бөлігінің арабша текстерін түрікше, ағылшынша аудармасымен қоса жариялаған.

Америкадағы Питтсбург универси­теті­нің профессоры Николас Решер де әл-Фараби және оның шәкірттерінің ғылыми мұрасын зерттеумен айналыс­қан. Н.Решер ұзақ ізденіс нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде «Фараби. Аннотацияланған библиография» деп аталатын аса құнды еңбегін жариялаған. Мұнда мың жыл бойында әл-Фараби жө­нінде кім не жазды, әл-Фараби шығар­малары қай тілдерге аударылды деген мәселелерге баса назар аударылған.

Француз ғалымы Рудольф Эрланже 1930-1935 жылдары әл-Фарабидің аса үлкен, әрі терең мағыналы «Музыканың үлкен кітабы» атты трактатын француз тіліне, өзге де ғалымдар неміс, ағыл­шын тілдеріне аударды. Мұның өзі әл-Фараби мұрасын іздестіру, аудару, бастыру, зерттеуде шетел ғалым­дарының да айтарлықтай еңбек сіңіріп отырғанының айғағы болса керек.

Әбу Насыр әл-Фараби сияқты ірі тұл­ғаның өмірі жайында жаңадан та­был­­ған жазба деректер де жоқтың қа­сы. Мұны осы күнгі араб, парсы, түрік ғалымдары Әбу Насырдың еш­кім­­мен араласпай, өмір бақи жападан жалғыз өмір сүргенімен байланысты­рады. Сон­дықтан да біз үшін ұлы ғұла­ма­ның тұстасы болмағанымен, одан екі-үш ғасыр кейін ғұмыр кешкен Захир ад-дин Әбу-л Хасан әл-Байһаки (1099-1170), Шамс ад-дин Әбу-л Аббас Ах­мед Ибн Хал­л­икан (1211-1282), Ибн Әби Усай­биға (1203-1270) секілді бас-аяғы үш-төрт ше­жірешінің ұлы ғұлама жөнін­де жа­зып қалдырғандары таптырмас қазына.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әл-Фараби мұрасын жан-жақты зерттеу бізде де үрдіс алды. Мәселен, Мәскеу мен Алматының һәм Ташкенттің ғалымдары әл-Фараби еңбектерін орыс, қазақ, өзбек тілдеріне аудару жұ­мыс­тарын қолға алды. Әл-Фарабидің пәл­сапалық, математикалық, саяси-әлеу­меттік, логикалық және поэзиялық ең­бек­тері орыс, қазақ, өзбек тілдерінде жа­рық көрді. Әл-Фараби мұрасын зерт­­теу ісіне В.Бартольд, Е.Бертельс, Б.Ға­­фуров, С.Григорьян, В.Зубов, А.Иванов, А.Сағадеев, Ю.Завадовский қатысты.

Отырар өркениетінің дәуірлеу кезінде өмipгe келген Әбу Насыр әл-Фара­б­идің туған Отаны Қазақстанда ұлы ойшылдың мұраларын жинастыру, зерттеу жұмыстары (Э.Кольманның «Большевик Казахстана» журналының 1942 жылғы 24-санында жарияланған «Великое наследие» атты зерттеу еңбегін айтпағанда) нeгізінен фарабитанушы ғалым А.Машанов пен Қазақ КСР Fылым академиясының Орта­лық ғылыми кітапханасының дирек­торы Н.Ахмедованың 1960 жыл­ғы 15 қарашада Қазақ КСР Ғы­лым академиясының президенті Қ.Сәт­баевқа Әбу Насыр әл-Фараби мұра­ларын ғылыми іздестіру, жинастыру, көшірмелеу, аудару, зерттеу жұмыс­тарына байланысты көмек сұрап жазған хатынан басталса керек.

Әбу Насыр әл-Фарабидің мұрасын зерттеу ісіне көп еңбек сіңірген фарабитанушы ғалымдардын бipi, бipeгeйi, ҰFA-ның корреспондент-мүшеci, философия ғылымдарының докторы, профессор Ағын Қасымжанов едi.

Оның Әбу Насыр әл-Фараби филосо­фия­сының сипаты мен мағынасын, ондағы парасат тұжырымдамасының орнын анықтап жіктеген «Оймен ұғы­ныл­­ған дәуір», «Әл-Фараби дүние­та­ны­­мындағы парасат мәселесі» атты еңбек­тері фарабитануға косқан үлкен үлес.

Ол кісі «Қазақ Совет энциклопедия­сы» авторларының бipi ретінде «Араб философиясы», «Әл-Фараби», «Гол­ланд философиясы», «Fылым», т.б. ғылыми түсініктемелер іспетті құн­ды дүниелер жазды. Көрнекті фило­соф-ғалым Анзор Ивановпен бipгe өткен XX ғасырдың 70-жылдары Чехо­сла­вакияда Әбу Насыр әл-Фара­бидің логикалық трактаттарын Қазақ­станға алып келіп, ұлы ғұлама туралы рухани құндылығымызды байытты.

Ә.Марғұлан, А.Машанов, О.Жәу­тіков, А.Қасымжанов, А.Көбесов, Қ.Жа­рық­баев және тағы басқалардың бас­тамасымен 1968 жылы Қазақ КСР Ғы­лым академиясы жанынан Фараби­тану тобы құрылды. Оны кезінде А.Қасым­жанов, Ә.Нысанбаев, М.Бурабаев­тар басқарды. Олардың жетекшілігімен Әбу Насырдың ғылыми мұрасын табу, тәржімалау, жарыққа шығару, микрофильмдер түсіріп, фотокөшірмелер жасап, зерттеу секілді біраз игілікті істер атқарылды. Докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ғылыми конференциялар өткізілді.

Ағын Қасымжанов олардың («Фи­ло­софиялық трактат», «Әлеуметтік-этикалық трактаттар», «Логикалық трактаттар», т.б.) алғы сөздері мен түсініктемелерін жазды.

Фарабитанушы ғалымның тағы бip елеулі еңбегі Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінде 1993 жылы ашылған «Әл-Фараби және қазақ халқының рухани мәдениеті» ғылыми-зерттеу және оқу-әдістемелік орталығын басқаруы еді. Ағын қайтыс болғаннан кейін бұл ор­талықты қызы Анель Әзімхан басқарды.

Анель де әке жолын қуып фарабитанушы философ ғалым болды. Мәселен, оның «Әл-Фарабидің философиялық тартуы» деген еңбегі отандық және шетелдік шығыстанушылардың пікі­рінше ғылыми-философиялық ойдың алыбы Әбу Насыр әл-Фарабидің дүние­танымын тұтастай талдауға арнал­ған аса құнды ғылыми дүние. Ал «Әр түрлі өркениеттер тоғысы жүзеге асып жатқан жердің рухымен азықтанған (Анель Әзімхан)» Әбу Насыр әл-Фара­бидің ғылыми-философиялық дүние­танымын зерделеуге кез келген ғалым-философтардың қарым-кабілет, ой дастаны жете бермесі анық.

Әбу Насыр әл-Фарабидің мұрасын жан-жақты, жоспарлы түрде іздес­тіру, жинастыру, зерттеу және оны ғылы­ми айналымға енгізу жұмыстары кеңестік заманда Қазақ КСР Fылым ака­демиясының философия құқық инс­титуты қызметкерлерінің күші­мен, академик Ш.Есеновтің жетек­­шілігімен жүргізілді. Ол кезде Қазақ­с­танның Ғылым академиясы КСРО Ғылым академиясының құрамдас бөлігі болғандықтан, оның ғылыми ұйымдастырушылық, ғылыми-зерттеу, үйлестіру, халықаралық ғылыми форумдар мен конференцияларды өткізу, ғылыми мамандарды даярлау, т.б. жұмыстары Одақтың Fылым академия­сымен тығыз байланыста жүргізілген еді. Әрине мұндай ғылыми үйлесімді байланыстың Қазақстан ғылымы үшін пайдасы зор болды. Осы одақтық үй­лес­­тірушілік байланыста Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылыми мұраларын ғы­лыми-іздестіру, ғылыми-жинастыру, ғы­лыми-зерттеу, ғылыми-тәржімалау мақ­­сатында ұйымдастырылған шығар­ма­­шыл ғылыми ұжымның тарихи ғала­­мат еңбектерінің арқасында ұлы да­ныш­­панның есімі алғаш рет өзінің ту­ған Отаны Қазақстанға, одақтас рес­пуб­­ли­ка­ларға кеңінен танымал бола бастады.

А.Көбесовтің «Әл-Фараби» (Алма­ты, 1971) және «Математическое нас­ле­дие аль-Фараби» (Алма-Ата, 1974), А.Қасымжановтың «Аль-Фараби», (Алма-Ата, 1974), сондай-ақ «Әл-Фара­би. Әлеуметтік-этикалық трактаттар» (Алматы, 1975, 418 бет (жинақ), С.Сатыбекованың «Гуманизм аль-Фараби» (Алматы, 1975), «Аль-Фара­би о разуме и науке», (Алма-Ата, 1975) (жинақ), А.Л.Казибердовтің «Сочинения Абу Насра аль-Фараби в рукописях Института востоковедения АН УзССР». (Ташкент, 1975), «Возвращение учителя. О жизни и творчестве Фараби» (жинақ) (Алма-Ата, 1975) іспетті т.б. кітаптар оқушылармен қауышты.

Москвада «Әл-Фараби. Научное твор­чество. Сборник статей». (Москва, 1975, 191 бет), Ташкентте М.Хайрул­лаев­­тың «Фараби. Эпоха и учение» ат­ты монографиясы (1975 жылы, 351 бет) жұрт­­шылықты қуанышқа бөледі.

1975 жылы Алматыда «Рауан» бас­пасынан біздің «Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерт­теу)» атты еңбегіміз жарық көрді. Он­да қазақ даласының ғылым қу­ған дана перзенттері, соның ішінде Оты­рардан шыққан 11 Фарабидің өмірі мен шығармашылығы да ғылыми ай­налымға енгізілген. А.Ивановтың «Учение аль-Фараби о позновательных способностях», (Алма-Ата, 1977), жазушы Әнуар Әлімжановтың Москвада «Возвращение учителя или повесть о скитаниях Абу Насра Мухаммеда ибн Мухаммеда ибн Тархана ибн Узлаг аль-Фараби ат-Турки» (Москва, «Совет­ский писатель», 1979, 239 бет), Ә.Дер­бісәлиевтің «Әл-Фарабидің эстети­касы» (Алматы, 1980) және «Фараби­тану арнайы курсы» (Алматы, (1980), А.Қасымжановтың «Абу Наср аль-Фараби» (Алма-Ата, 1982), «О логическом учении аль-Фараби» (жинақ) (Алма-Ата, 1982), Е.Жәнібековтің «Әл-Фарабидің физикалық көзқарасы» (Алматы, 1983) т.б. көзайым болды.

Әл-Фарабидің философиялық, мате­матикалық, саяси-әлеуметтік, тари­хи-философиялық, музыка мен поэзия­­лық және т.б. трактаттары орыс, қазақ тілдеріне аударылды және «Со­циа­ль­ные, этические и эстетические взгляды аль-Фараби» (Алма-Ата, 1984) секілді жекелеген еңбектер де халыққа жетті.

1991 жылы Кеңес Одағы күйреді. Еліміз тәуелсіздік алды. Республи­ка­мыздың жоғары оқу орындарының көшбасшысы Ұлттық университетімізге әл-Фараби аты берілді. Көп ұзамай онда әл-Фарабидің өмірі мен мұра­сын зерттейтін ғылыми-зерттеу орталығы ашылды. Оны кезінде А.Қасым­жанов және Ә.Дербісәлиев, А.Қасым­жанова­лар басқарды. Қазір оған профессор Ж.Әлтаев жетекшілік етуде.

Ұлттық университет ұлы ғалым мұрасын зерделеуге арналған 1994 жылы «Әл-Фарабидің шығыс халықтарының ғылымы мен мәдениетінің тарихындағы орны» атты халықаралық ғылыми-тео­риялық конференция өткізді. Баян­дамалар «Әл-Фараби және рухани мұра» деген атпен сол жылы жарияланды (Жалпы редакциясын басқарған Ә.Дер­бісәлиев, А.Қасымжанов). Уни­вер­ситет алдына ұлы ғалымның ескерт­кіші қойылды.

Осы жылдары сондай-ақ М.Бура­баевтың «Общественная мысль Казах­стана в 1917-1940 гг.» (Алма-ата, 1991), «Аль-Фараби. Избранные трактаты», (Алма-Ата, 1994) атты еңбектері сүйін­шіленді. 2000 жылы Алматыда ака­демик Ә.Нысанбаев бастаған ғалым­дардың ұйымдастыруымен «Наследие аль-Фараби и мировая культура» атты халықаралық конгресс өтті. Баян­да­малар мен мақалалар сол жылы «Наследие аль-Фараби и мировая культура: материалы международного конгресса» Наследие аль-Фараби и мировая культура» (Алматы, 2001, 475 бет) деген атпен жұрт қолына тиді.

Әл-Фараби мұрасын зерттеу ісі осымен тоқтаған жоқ.

Ұлы ойшылдың туғанына 1130 жыл толуына арналған халықаралық ғылы­ми-теориялық конференция оның туған жері Отырарда да ұйымдастырылды. Материалдары «Ғұлама. Ойшыл. Ұстаз. Әл-Фарабидің туғанына 1130 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (Алматы, 2001, 215 бет)» деген атпен кітап боп шықты.

2004 жылы түрік ғалымы профессор, доктор, проф. Йашар Айдынұлының Анкарада шыққан «Farabi» атты еңбегі (Yaşaz Aydinli. Farabi. Istanbul, 2008, 190-бет) Қазақстанға жетсе, 2005 жылы «Әлемдік философиялық мұра» се­риясымен «Әл-Фараби мен Ибн Си­на философиясы» атты (Алма­ты, 2005, 556 бет) ұжымдық жинақ жа­рия­­ланды (Құрастырғандар Т.Ғаби­тов, Ғ.Құр­манғалиева, сарапшы С.Нұрмұратов).

К.Тәжікованың «Абу Наср аль-Фараби. Книга букв» (Алматы, 2005) атты дүниесі де өз бағасын алды.

Көрнекті мемлекет қайраткері, ғалым Мұхтар Құл-Мұхаммед Сирияға арнайы барып, ұлы ғалым зиратына тағзым етті. Сол сапары жайлы қазақ, орыс тілдерінде танымдық, көлемді зерттеу мақала жазды.

2006 жылы еліміздің бір топ зия­лылары (академик Т.Қожамқұлов, Ә.Құртаев, Ж.Нұсқабаев, Н. Жұмашев) менің жетекшілігіммен Сирияда болып, ортағасырлық тарихшы Ибн Халликан жазғандай Дамаскідегі «Баб ас-сағир» қабырстанындағы Отырардың ұлы перзентінің зиратына туған жер топырағын салдық.

2007 жылы Сирияда Тұңғыш Президентіміз, Елбасы Н.Ә.Назарбаев ресми сапармен болды. Делегация құрамында мен де болдым. «Бас ас-сағирде» Елбасы ұлыға тағзым жасап, құрмет көрсетті. Арнайы қызығушылық білдіріп, кесене (мәдени орталығы да бар) салдыртты. Ол биыл ашылса керек.

Оңтүстік Қазақстан әкімдігі 2007 жылы Әбу Насыр әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы мен ғылыми еңбектерін насихаттау және жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуге арналған «Әлем таныған Отырар азаматы» атты халықаралық ғылыми-конференция өткізді.

2008 жылы академик Ә.Нысан­баевтың ұйымдастыруымен Әбу Насыр әл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабы» атты трактаты тұңғыш рет қазақ тіліне аударылып жарыққа шықты (Әбу Наср әл-Фараби. Музыка туралы үлкен кітап. Алматы, 2008, 751 бет).

2009 жылы Алматыда әл-Фараби атындағы Ұлттық университетінің ұйымдастыруымен университеттің 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілді. Баяндамалары «Әл-Фараби: Философия. Мәдениет. Дін. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­ситетінің 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары» деген атпен жинақ болып басылып шығып, жұрт назарына ұсынылды.

Отырар ауданының әкімдігі 2010 жылы күзде (қыркүйек) ұлы ғалым мұрасына арналған тағы бір халық­аралық конференция өткізді. Сөйтіп елімізде және өзге де мемлекеттерде әл-Фараби мұрасына деген қызығушылық бәсеңсіген емес. Әбу Насыр әл-Фара­бидің еңбектерінің бірқатарын мен де әлемдік кітапхана, архивтерден, музейлерден, жеке кісілердің қолынан іздеп тауып, ғылыми айналымға енгіздім.

Қазақстандық фарабитанудың қалып­тасуы мен дамуына әр кезеңде үл­кен үлес қосқан Ә.Марғұлан, А.Машанов, О.Жәутіков, А.Қасым­жанов, М.Бурабаев, Ә.Дербісәлі, Ә.Ны­санбаев, А.Көбесов, К.Жа­рық­баев, С.Қ.Сатыбекова, A.M.Ке­несарин, Г.Қоянбаева, F.Құр­­­ман­ғалиева, А.Тәукелов, Ғ.Сапар­ғалиев, А.Уразбекова, Н.Се­йтах­метова, А.Қасымжанова, А.Иванов, т.б. есімдерді атап өту парыз.

Сондай-ақ Қазақстанда фарабитану жұмысына басшылык, жетекшілік жа­саған академиктер Қ.Сәтбаев пен Ш.Есеновтің есімдерін ерекше атау керек.

Ал Әбу Насыр әл-Фарабидің кіндік қаны тамған Отырарда Асантай Әлімов­тің ұйымдастыруымен Отырар мем­лекеттік археологиялық қорық-музейі ашылып, Әбу Насыр әл-Фарабидің туған қаласы Зернук-Оксус-Уасидж және Отырар алқабындағы басқа да ортағасырлық қала жұрттары архео­логиялық ескерткіш ретінде қорыққа алынып, археологиялық қазба, қайта жаңғырту, ғылыми-зерттеу, мәдени ағартушылық жұмыстары жүргізілуде. Бұл үшін біз қоғам, мемлекет қай­раткері, этнограф ғалым Өзбекәлі Жәні­бековке, атақты археолог ғалымдар К.Ақы­шевке, Л.Ерзаковичқа, К.Бай­паковқа, М.Қожаға, Отырар мем­ле­кет­тік археологиялық қорық-музейі­нің бұрынғы директоры Әуелхан Ес­жановқа үлкен алғыс айтуға тиістіміз.

Сондай-ақ Қазақстан Республика­сы­ның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей пәрмені­мен қабылданған «Мәдени мұра» мем­лекеттік бағдарламасы аясында Абдулла Жұмашевтың негізін қалап, ұйымдастыруымен, Оңтүстік Қазақ­стан облысы әкімінің 2011 жылғы 3 нау­­рыз­дағы №43 қаулысы, облыстық мәде­ниет басқармасының бұйрығымен 18 нау­рызда тұңғыш рет «Руханият – Әбу Насыр әл-Фараби мұражайы» мем­лекеттік коммуналдық қазыналық кәсіп­орны ашылды. Мұражайдың құрылуы мәдени мұрамызға, әлемде теңдесі жоқ ұлы ойшыл ғұлама, заманымыздың Аристотелі, жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби құндылықтарына деген құрмет.

Әбсаттар қажы Дербісәлі,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, Жоғары мектеп ҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор