Мемлекеттік тілде заң жазуға не кедергі?

Жаңа заң қабылдау керек

«Тіл туралы» Заңның 4-бабында «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі» деп тайға таңба бас­қан­дай жазылған. Аталған баптың іс жү­зінде орындалмауы заңның әлсіздігін көрсетеді. Алайда бұл олқылықты «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады» деп көрсетілген сол Заңның 5-бабымен ақтап алуға болады. Осындай мазмұны бір-бірімен қабыспайтын кереғар баптар қазақ тілінің көсегесінің көгеріп, керегесінің кеңеюіне кедергісін келтіріп тұр. Дәл осы 5-бап орыс тілінің биліктің тілі ретінде үстемдік орнатуына қызмет етіп, қолайлы жағдай жасап келеді. Ал керісінше қазақ тілінің мемлекеттік басқару, заң шығару тілі ретінде қалыптасуына мүмкіндік бермеу­де. Сондықтан «Тіл туралы» Заңға түзету енгізілмей, «баяғы жартас – сол жартас» күйінде мемлекеттік тіл мәселесі өзекті болып қала бермек.

Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­да­рында заңдардың негі­зінен орыс тілінде шығуына түсіністік таныттық. Бұ­­ған қоса сол шақтарда қа­зақ тілінде жоғары білім ал­­ған, қазақша заң жазатын, заңдардың орындалуын қазақша жүргізетін заң­герлер жоқтың қасы болатын. Осындай себептермен бастапқы кезде ресми тіл ретінде орыс тілі арқылы іс қағаздардың дені жүйеленді. Бірақ содан бері отыз жылға жуық уақыт өтсе де, іргетасы орыс тілінде қаланған бұл жүйенің іргесін сөгу оңай шаруа болмай тұр. Барлық ісін орыс тілі арқылы үйлестіріп үйреніп қалған Үкімет сол үйреншікті сүрлеумен ке­леді. Үкімет орысша дайындап, қа­зақ­шасын ала-құла аудармамен ұсын­ған заңдарды Парламент те кері қай­тармай, қабылдап жатыр.

«Құқықтық актілер тура­лы» заң­ның 24-бабының 3-тармағында «Қазақ және орыс тілдеріндегі нормативтік құқықтық актілердің мәтіндері теңтүпнұсқалы бо­луға тиіс» деп жазылған. Бірақ бұл қа­зақ­ша заң мәтіндерінің түпнұсқа екенін білдірмейді. Тек ауда­рылған мәтін­нің мазмұны түп­нұсқадан ауытқы­майтынын аңғартса керек. Дегенмен, орыс тілінің қалыбына салынып дайын­далған қазақша мәтіндердің каль­каға ұрын­бауы неғайбыл. Осыдан ке­ліп заңның қазақ тіліндегі нұс­қасы қарапайым жұртқа ұғынықты бола бермейді. Тіпті оны судьялардың өздері де әрең түсінер. Олардың көп жағ­дайда орысша мәтінге сүйеніп отырып қа­зақ тілінде іс жүргізетіні баршаға мәлім.

Мемлекеттік тілге қатысты барлық мәселенің шешімін ілгерілетіп, сеңнің қозғалуы үшін «Тіл туралы» заңға батыл өзгеріс керек-ақ. Осындай ой­ды көп­тен бері көтеріп жүрген, мемлекеттік тіл­дің әлеуетін арттыруға мүдделі зиялы қауым өкілдері, қоғам қайраткерлері бар. Солардың бірі – Парламент Сенатының Әлеуметтік-мәдени даму және ғылым комитетінің төра­ғасы Мұрат Бақтиярұлы. Ол Парламент мінберінде бірнеше рет депутаттық сауалына мемлекеттік тіл мәселесін ар­қау етіп, Үкіметтен тегеу­рінді іс-шаралар қабылдауды талап ет­ті.

Сенатордың айтуынша, кешегі Кеңес Одағынан іргесін аулақ сал­ған елдер түгел дер­лік өздерінің мем­лекеттік тілдеріне басымдық беріп отыр. Айталық, Грузия, Армения, Әзербайжан, Өзбекстан, Қыр­­­ғыз­стан сияқты елдер өз тіл­дерінде заң қабылдайды. Өзбекстан тәуелсіздік ал­ғалы орыс тілінде 4-5 қана заң жазыпты. Бұл жерде Беларусь пен Қазақстан ға­на орыс тілінің ыңғайынан шыға алмай келеді.

– «Тіл туралы» заң елдегі әлдеқашан өзгерген тілдік жағ­даятқа толық жауап бер­мейді. Қазір қоғам да, адами құн­дылықтар да өзгерді. Ой мен сана, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар жаңаруда. Бүгінгі қалып­тасқан демографиялық және мигра­циялық үдерістерді, ұлттық сана-сезімнің өскенін ескерсек, алдағы уақытта ен­дігі ұрпақ қазақ тілінің мем­лекеттік қолданыс аясын тез арада кеңейтуді талап етуі – заңдылық. Осы ретте мем­лекеттік тілдің заңнамалық және нормативтік базасын жаңар­татын уақыт жеткенін алға тартамыз. Сондықтан мемлекеттік тілді білу және қолдау Қазақстан азаматтары үшін міндет болуы тиіс. Мемлекеттік тілді білу – парыз емес, міндет деп көрсетіле отырып, енді инструменталды заңдарға көшу керек. Яғни заңдарда егжей-тег­жейлі толық жазылып, рег­ламенттелуі қажет. Тілдік заң­наманы жетілдіру, заң талаптарын күшейту арқылы қажеттілікті туғыз­а отырып, жаңадан Мемлекеттік тіл тура­лы заң қабылдау керек, – деді Мұрат Бақ­тиярұлы.

Сенатордың пікірінше, мем­­лекет­тік тіл мәселесіне қа­тысты барлық ұсы­ныс, соның ішінде заңдарды қазақ тілінде жазу талабының орындалуы Мем­лекеттік тіл туралы жаңа заңның қабылдануымен мүм­кін болмақ.

 Көршінің тілі – көпшіліктің тілі емес

Жалпы, бүгінге дейін, яғни отыз жылға жуық уа­қыт ішінде елімізде 3 мың­ға жуық заң қабылданған екен. Соның тек екеуі ғана қа­зақ тілінде жазылды. Олар – 1997 жылғы «Халықтың көші-қоны туралы» заң мен 2002 жылғы «Қазақстан Республикасындағы баланың құқық­тары туралы» заң. Мем­лекеттік тілде басқа еш­қандай заң қабылданған жоқ. Әрине бұған жыл сайын жаңадан заң жазылып жатпағанын, қабылданған заң жобаларының тек өзгерістер мен толық­тырулар екенін алға тартып, уәж айтуға болар. Дегенмен, түзетулер енгізіліп жатқан заң жобаларының өзі әлі күнге дейін орыс тілінде дайын­далуда. Министрліктер өкіл­дері Пар­ламент депутат­тарының алдында өздері әзір­­леген заң жобаларын қа­зақ тілінде танысты­рып, ма­құлдатып жатады. Бірақ талай рет депутаттар тарапынан құжаттардың мәті­ніндегі қателер, мазмұны бір-біріне кереғ­ар тармақтар сөз болып, сынға алынды. Бірақ сонда да Үкімет үйреншікті үрді­сінен танбай, түпнұсқасы орысша, қазақ­шасы аударма түріндегі заң жобаларын әзірлейді.

Бұрын жазылған заңдар­дың үстінен үстемелеп толық­тырулар енгізіліп жат­қанын ескермеген жағдайдың өзінде жаңа­дан қабылданған заң­дар баршылық. Осындай жаңа заңдар­дың қазақша жазылуы­на ұдайы кө­теріліп жүрген ұсыныстар, қолға алынған іс-шаралар ықпал ете алмауы қынжылтады. Мәселен, былтыр жаңадан қабылданған бар болғаны 21 баптан тұратын «Педагог мәртебесі туралы» заңның толықтай қазақ тілінде жазылатын жөні бар еді. Өйткені жаңа заң бағытталған мұғалімдердің басым бөлігі мемлекеттік тілде білім береді. Статистика комитетінің 2018 жылғы дерегі бойынша еліміз­де оқушылардың 65%-ы қазақ тілінде білім нәрімен сусын­даса, 32%-ы орысша оқиды екен. Ал 90-жыл­дардың басында бұл көрсеткіш керісінше болған: Қазақстанда қазақша оқитындардың үлесі небәрі 32% болса, орыстілді балалар 65%-ды құраған. Ал өңірлерді жеке бөліп алып қарасақ, кей­бір облыстың көрсеткіші 90%-ға жетіп жығылады. Соны­мен қатар соңғы 10 жылда қазақ тілінде білім алатын адамдардың үлесі колледж­де 59%-ға, ЖОО-ларда 64%-ға жетіпті. Осыдан қазақ тілін меңгергендердің үлесі едәуір арт­қанын байқаймыз. Сұранысқа сәйкес оларға бі­лім беретін мұғалімдердің де саны көбейгені анық. Ендеше, көпшіліктің ыңғайына қарай мұғалімдердің мерейін өсіретін заң да мемлекеттік тілде жазылса игі еді. Өкінішке қарай аталған заңның да қазақшасы орысшаға сүйеніп әзірленді.

Республика бойынша қазақтіл­ділер­дің үлесі әлдеқайда арт­қан. 2009 жылғы халық санағы бойынша елімізде қазақша сөйлей алатындар 64,4%-ды құраған. Биыл­ғы санақтың нәтижесі қазақтілді­лердің үлесін бұдан да жоғары көрсететіні анық. Қазірдің өзінде қазақтардың саны ша­мамен 77%-ды құрайды деген болжам жасалуда. Бұған қоса қазақша еркін сөйлей алатын басқа ұлыс өкілдері де бар.

Сонымен қатар ішкі миграция бо­йынша Қазақстанда 17 өңірдің 15-інде қазақтардың пайыздық көрсеткіші жоға­ры екен. Соның ішінде ірі үш қала­мызда қазақтардың үлесі артқан. Айталық, Нұр-­Сұлтан қаласында – 79%, Алматыда – 60,5%, Шым­кентте – 70% қазақтілді халық басым. Бұған қоса республикада жер­гілікті халық ең көп шоғырланған Қызыл­орда, Атырау, Маңғыстау об­лыс­­тарында 90%-дың  айналасында қазақтілділер тұрады. Сондықтан қазақ тілін толық­тай мемлекеттік тіл ретінде қол­дануға әбден болады. Тек осы жағдайға билік органдары да бейімделіп, қазақ тілі­нің ресми тіл ретіндегі рөлін күшейтуге мүдделі болуы тиіс.

Жоғарыда тоқталған 1997 жылы алғаш рет қазақ тілінде қабылданған «Халықтың көші-қоны туралы» заңның бастамашысы, қоғам қайраткері Әкім Ысқақ қазіргі қаралып жатқан заң жоба­ларының ішінде, әсіресе әлеуметтік сала­лар­ бо­йынша құжаттардың қа­зақ тілінде дайындалуына мән беру керек екенін айтты. Оның пікірінше, дәл осы саладағы мәселелердің заң жүзінде шеші­лу процесінің мемлекеттік тілде жүр­гізіл­гені жөн. Өйткені басым бө­лігі қазақша сөйлейтін ха­лыққа барлық құ­жаттар толық­қанды түсінікті болуы үшін мемлекеттік тілде дайындалуы керек.

Сонымен қатар Әкім Ысқақ кезінде «Халықтың көші-қоны туралы» заңды қабылдау барысында алдымен «Егемен Қазақстан» газетінде мәтіні толық жарияланып, халықтың талқылауына ұсынылғанын еске алды. Бұған зиялы қауым өкілдері де белсене атсалысқан. Нәтижесінде, депутаттар қа­зақ тілінде жазыл­ған, бүкіл халықтық талқылаудан өткен жобаны мақұлдады. Осы сияқты белгілі бір мәселе бойынша халықпен кеңесетіндей жағдай туса, мемлекеттік тіл­дің салмағы басым болатыны анық. Өйткені халықтың көп бөлігін қазақ-­тілділер құ­райтынын жоғарыда біраз дәлелмен келтірдік. Бұл бүгінгі таңда біздің елде көрші елдің тілі көпшіліктің тілі емес екенін айқын көрсетеді.

Ендігі уақытта мем­ле­кеттік тілде қабыл­дан­ған­­ алғашқы екі заңның ізін­ жалғастыратын күн әл­деқа­­шан келді. Осы ретте мемлекеттік тілдің мәселесін көтеріп жүрген азаматтар жаңадан әзірленіп жатқан «Ардагерлер туралы» заң жоба­сының мемлекеттік тілде жазылатынынан үміттеніп отыр. Бұл заң да әлеуметтік салаға қатысты болып тұр. Жоба ардагерлер мен оларға теңестірілген тұлғаларға бері­летін жеңілдіктердің, кө­мек­тердің бәрін жүйелеуді, бір заңға топтастыруды көздейді.

 Үкімет мемлекеттік тілге үстірт қарамауы тиіс

Заң жобаларын әзірлеу субъектілері ішінде ең ауқым­дысы – атқарушы билік­ті жүзеге асырушы әрі оған бас­шылық жасаушы Үкі­мет. Негізінен заң жобаларын атқарушы билік жүйесіне кіретін мемлекеттік органдар – министрліктер әзірлейді. Сондықтан мемлекеттік тіл­де заң жазу мәселесінің ұшы осы мем­лекеттік органдарға келіп тіреледі. Үкімет болса, қазақша заң жобаларын әзірлеуде Ар­найы лингвистикалық сараптама тобына арқа сүйеп келеді. Парламент Сенатында Мұрат Бақ­тиярұлы, Сәрсенбай Еңсегенов, Динар Нөкетаева, Нариман Төреғалиев, Бек­мырза Еламанов, Ерболат Мұқаев және Рашит Әкімов сияқты бір топ депутат аталған лингвистикалық сарап­тама тобының қызметін тоқтату, жауап­кершілікті толығымен заң әзір­леуші мемлекеттік органның өзіне жүк­теу туралы мәселе көтерді. Жалпы, осын­дай талап-тілектерімен Үкіметтің дайындаған қазақ­ша заң жобаларын үнемі сынап отыратын депутаттар бұл мәселенің тездетіп шешілуіне шындап кірісуі керек сияқты. Заң шығарушы орган ретінде Парламент заңдардың мемлекеттік тілде қабылдануына ықпал етуге қауқарлы. Бұған қазақ ті­лінде жа­зыл­ған екі заң да депутаттардың бас­тамасымен қабылданғаны дәлел бола алады. Ендеше, Парламент депутаттары Үкімет жаққа алаңдай бермей, осы үрдісті неге жалғастырмайды?

Сонымен қатар заң жобаларын алдымен мемлекеттік тілде дайындау бас­­тамасын қолға алуға қазақша заң тер­миндерінің толық қалып­таспағаны, қазақ тілінде заң жазатын мамандардың тап­шылығы кері әсерін тигізіп отыр ма деген сұрақ туындайды. Бұл жөнінде білік­ті заңгер, Әділет министрлігінің жанын­дағы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының директоры Рама­зан Сәр­пеков төмендегіше тұ­жы­рым жасайды.

– Егемен ел болғалы Қазақ­станда ұлт­тық құқық жүйесін құру үдерісі тұралаған жоқ. Құқық пен оның негізін құ­раушы заң терминдерінің қатар дамуы – объективті заңдылық. Осы уақыт ішінде қаншама терминдер мен баламалар сәтті болып, кең қолданысқа ие болды. Мысалы, қазір кү­мән тудырмайтын «заңнама» сөзі де қазақ тілінің лексикасына тәуелсіздік жыл­дары енген еді. Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады. Өкінішке қарай кейбір ұғымдар мен терминдер біржолғы күйінде қалып қойды. Бір жағынан ол да табиғи заңдылық нәти­жесі іспетті. Баршаға түсінікті, кө­ңіл­ге қонымды нұсқалар кеңінен қол­дау тапса, яғни қоғамдық-әлеуметтік және лексикалық сұрыптаудан өтсе, қол­данысқа енеді. Қазіргі терминжасам ісі тек қана тіл немесе заң, не өзге сала ма­­ман­дарын ғана қамтып қоймайды. Бұл істе қоғамдық үн қату да үлкен орын алады. Электронды қатысу ар­қылы мүдделі аза­маттар мен ұйымдар ұсы­нылған жобалық баламалар мен нұсқалар бойынша өз пікірлерін білдіре алады. Осы­лайша Үкімет жа­нындағы Рес­публикалық терминология комис­сиясына оңтайлы баламалар мен нұс­қаларды мақұлдауға кө­мек­тескен орын­ды деп санаймыз. Ақыл­дасып нақ­ты­ланған термин өміршең болады, – деді заңгер.

Бұған қоса Рамазан Сәр­пеков қазақ тілінде заң жазатын мамандарға байланысты ойымен бөлісті. Оның айтуын­ша, осы мәселенің екі аспектісі бар. Біріншісі – тілге қатысты. Мемлекеттік органдарда болсын, қазақ тілінде маман даяр­лайтын жоғары оқу орындарында болсын, өз саласын жетік білетін білікті мамандар жеткілікті. Осындай жағдай заң­нама саласына да тән. Қазақ тілінің теориясы мен қолдану тәжірибесінде «заңнама лексикасы» деген бағыт қалыптасты. Екінші мәселе – құқыққа қа­тысты. Құқық немесе заң тео­риясын да меңгерген ма­ман­дар жеткілікті. Мәселе олар­­ды ұйым­дастыра білу­де.­ Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілді же­тік мең­герген мамандар бар­шы­лық. Бірақ олармен жүйелі түрде жұмыс істеу қажет. Заң қабылдауда ведомстволық мүдделілік басымдау.

– Мемлекеттік органдар­да кадрлық тұрақсыздық мәселесі өзекті болып тұр. Жа­сы­­ратыны жоқ, мемлекеттік қызмет­шілердің көбі жас­тар. Заман тала­бына сай олар­дың сұраныстары, құн­дылықтары жоғары болады. Яғни сала лексикасын толық меңгерген маманды қалып­тастыру көпжылдық жұмысты қажет етеді. Мемлекеттік тілді білетін маман­дарды іріктеу, тұрақтандыру, ынта­лан­ды­ру сияқты іс-шаралар мем­лекеттің ұйымдастырушылық құзыретіне кіреді. Бұл жұмыс кешенді тәсіл қолдануды күтіп тұр. Жоғарыда көрсетілген екі фак­тордың жиынтығы оң болуы заң жо­ба­ларын мем­лекеттік тілде әзірлеуге то­лықтай мүмкіндік береді, – деді Рамазан Сәрпеков.

Түптеп келгенде, Прези­дент айт­қандай мемлекеттік тіл ұлтаралық қа­рым-қатынас тіліне айналып, ұлт­тық идео­логияның ұстыны болуы керек. Қазақ тілі заң жазуға, нор­мативтік құқықтық құ­жат­тарды тү­зуге икемсіз деген қасаң түсінік­тен арылып, көр­шінің тілін қолай көр­геннен, өз тілімізге икем­делгеніміз жөн. Билер сотын қалыптастырған бай, өткір тіліміз қазақ тілі – турасын айтып, нақты жеткізуге өте ыңғайлы тіл. Әрісі ел билеген хан­дардың жарғыларын айтпағанда, берісі жазба әдебиетіміздің негізін қалаған Ұлы Абайдың өзі 73 баптан тұратын Қарамола «Ережесін» жазып қалдырған. Сондықтан мемлекеттік тілдің заң тілі ретінде бекитін, Ата заңымыз рухани жаңғыратын, айбындана түсетін кез келді.