Әлихан Бөкейхан: Санкт-Петербург және Самара іздері

Санкт-Петербург кезеңі

Орман шаруашылығы институтының түлегі Әлихан Бөкейхан туралы құжат­тар­дың барлығы Санкт-Петербург қала­сын­дағы Ресей ұлттық мұрағатында сақ­та­лып қалыпты (387-қор. 24 б. 1307-іс). Атал­мыш құнды құжаттармен бұрын-соң­­ды танысқан қазақ оқырмандары тура­лы мәлімет жоқ екен.

1895 жылғы 15 маусымда басталған Ор­ман департаменті 1-бөлімінің №100 ісі «Дело ученого лесовода Букейханова» де­ген папкада сақталған.

1-бетте Ресей Жер қатынастары және мемлекеттік мүлік министрлігіне қа­­расты Ақмола, Семей және Жетісу облыс­­тарының мемлекеттік мүлік бас­қар­масының (Омбы қаласы) 5 маусымда жа­­зыл­ған №2018 қатынас қағазы тігілген. Онда былай деп жазылған:

«Орман департаментіне

Ға­лым ормантанушы Әлихан Нұр­мұ­ха­мед­­ұлы Бөкейхановтың Омбы Мем­лекеттік Мүлік Басқармасына төмен­гі орман мектебіне оқытушы лауазымына тағайындау, қызметке алу туралы сұ­ра­нысы. Ақмола облысының әс­ке­ри гу­бер­­наторына Бөкейхановты сұра­нып отыр­ған қызметке бекіту туралы мәлім­де­­ме Департаментке телеграф арқылы жі­бе­­ріледі».

2-бетте Әлекеңнің өз қолымен толты­рыл­­ған сұранысы бар:

«Орман департаментіне Ғалым ор­ман­­­­танушы Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкей­ха­новтан өтініш

Санкт-Петербург Орман шаруа­шы­лы­ғы институтын 1894 жылы бітіріп, сол саладағы ведомствоға қызметке тұру ние­­тімен, Орман департаментінен мені Орман­шылар корпусына тіркеп, Омбы Мем­­лекеттік Мүліктер Басқармасы жанынан қайтадан ашылып жатқан орман мек­тебіне, оқытушы лауазымына таға­йын­дау­ды сұраймын.

Менің құжаттарым Мемлекеттік Жер Мүліктері Департаментінде жатыр, оны осы жылдың 28 ақпанында жоғарыда аталған партиялардың біріне қызметке алу туралы сұраныс жасай отырып жолдаған болатынмын».

Омбы 2 мамыр 1895 ж.

3-бетте Санкт-Петербург Орман инс­ти­тутының аттестаты тігілген.

 О­нда: «Аттестат Санкт-Петербург Орман инс­титуты Кеңесінен, сұлтан Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановқа бе­рілген, діні – мұсылман, 1870 жылы туған, Омбы Техникалық училищесінде тәрбие­ленген, 1890 жылы Институттың тың­даушысы ретінде қабылданып, ғы­лымның толық курсынан өтіп, инс­ти­тут­тың барлық пәндері бойынша сынаққа шыдап, төмендегідей үлгерім көрсетті:

Ботаника – 5 (өте жақсы),

Дендрология – 4 (жақсы),

Зоология – 5 (өте жақсы),

 Минерология және Геогнозия – 5 (өте жақсы),

Химия – 5 (өте жақсы),

Почвоведение (Топырақтану) – 5 (өте жақсы),

Физика – 5 (өте жақсы),

Метеорология – 4 (жақсы),

Математика – 5 (өте жақсы),

Геодезия – 4 (жақсы),

Саяси экономия – 5 (өте жақсы),

Статистика – 3 (қанағаттанарлық),

Жалпы заңтану – 5 (өте жақсы),

Полиция құқығы – 5 (өте жақсы),

Орман және жерді межелеу заңдары – 4 (жақсы),

Ормантану – 3 (қанағаттанарлық),

Орман таксациясы және орманды баға­лау –

3 (қанағаттанарлық),

Орманды орналастыру – 5 (өте жақсы),

Орман Инженерлік өнері – 5 (өте жақсы),

Орман технологиясы – 3 (қанағат­та­нар­лық),

Неміс тілі – 3 (қанағаттанарлық).

1880 жылы 15 сәуірде бекітілген Санкт-Петербург Орман институты тура­лы Ере­женің негізінде, 1894 жылы 12 қыр­­күйекте өткен Институт Кеңесінің оты­рысында Әлихан Бөкейхановқа, Ресей университеттері студенттеріне қатысты құқықтар мен артықшылықтардан бөлек, екінші дәрежелі ғалым орманшы атағы берілді» деп жазылған.

Аттес­татқа Институт директоры, он­ың көмек­шісі, хатшысы қол қойып, мө­­рі ба­сыл­ған.

4-бетте «Құпиялық» белгісімен Жер қа­тынастары және Мемлекеттік мү­лік министрлігіне қарасты Орман де­пар­та­мен­тінің Ә.Бөкейхановты қыз­мет­ке орналастыру туралы Полиция депар­та­ментіне жолдаған қатынас қағазы тір­кел­ген.

5-бетте сол хатқа Полиция де­пар­та­­ментінің берген жауабы келтірілген. Онда аталмыш департамент тарапынан Әли­хан Бөкейхановтың орман ведомост­во­сы бойынша мемлекеттік қызметке орна­ласуына кедергі болмайтындығы, қарсылық жоғы жөнінде мәлім етілген.

6-7-беттерде ақырында Әлекеңнің жоғарыда аталған қызметке та­ғайын­дал­ға­ны жөніндегі бұйрық берілген. Бұйрық 1895 жылдың 17 шілдесінде шыққан:

ІІ дәрежелі Ғалым ормантанушы Бөкей­хановты орманшы көмек­ші­сі және төменгі орта мектебінің оқы­ту­шы­сы етіп тағайындау туралы

Санкт-Петербург Орман шаруа­шы­лы­ғы институтының курсын аяқтаған ІІ дә­режелі Ғалым орманшы Әлихан Бөкей­ханов, діні – мұсылман, жасы 25-те, өзіне Ақмола облысының Омбы орман­шы­лығының орманшы көмекшісі және ағымдағы жылдың қыркүйегінен осы орманшылықта ашылатын төменгі орман мектебінің оқытушысы қызметін беру туралы сұраныс білдіреді.

Қорытынды. Аталған сұранысты қа­на­­ғаттандыруға қарсылық, кедергі жоқ­ты­ғын ескере келіп, Орман департаменті мы­надай тұжырым жасады:

а) бекітілген тәртіппен, Бөкейхановты ор­ман­шының көмекшісі қызметіне, соны­мен қатар ағымдағы жылдың 1 қыр­күйе­гі­нен төменгі орман мектебінің оқы­ту­шысы қызметіне тағайындау туралы ұсы­ныспен шығу;

б) жоғарыдағы бұйрықты орындау мақ­са­тында Бөкейханов мырза Омбы Мем­лекеттік мүлікті басқару басқар­ма­сы­на жіберілсін.

Осы ұсынысты іске асыру үшін Ор­ман департаменті Жоғары мәртебелі Сіз­ден рұқсат сұрайды.

Одан кейінгі беттерде Орманшылар кор­пусы бойынша бұйрықтар, Ә.Бө­кей­ханов еңбек еткен жылдарғы аттес­­та­ция­лар­дың қорытындылары беріл­ген. Сол аттестация қорытындылары бойынша Ә.Бөкейхановтың қызмет дәрежесі де өсі­­ріліп отырған. Мәселен, 1-дәрежелі ак­­сессор, т.с.с.

Тағы бір құнды құжат Мемлекеттік жер мүліктері департаментінің 1897 жыл­­ғы 7 мамырда жазылған мәлімдемесі.

Орман департаментіне

Дала облыстарын зерттеу жөніндегі экспедицияның меңгерушісі Ф.А.Щер­би­на Мемлекеттік жер мүліктері депар­таментіне Омбы орманшылығы орман­­шысының көмекшісі және Омбы орман мектебінің оқытушысы Бөкей­ха­нов­тың өзінің атқарып отырған лауазымынан қол үзіп кетуіне байланысты өзін Орман корпусы бо­йынша қалдыра отырып немесе аталған департаментке тіркей отырып, аталған экспедиция құрамына қосуды сұраған өтінішін жолдаған екен.

Осыған байланысты Мемлекеттік жер мү­ліктері департаменті Орман депар­та­мен­тінен аталмыш өтінішке қарсылық біл­дірмеуді, Бөкейханов мырзаның атал­ған сұранысын қанағаттандыруға қа­тыс­ты департамент тарапынан қандай да бір кедергі кездеспегендіктен, оны Орман корпусында мүмкіндігінше белгілі бір мерзімге қалдыруды өтініп сұрайды.

Құжатқа бөлімше бастығы Заркевич қол қойған.

Ең соңғы бетте ғалым орманшы Әли­хан Бөкейхановтың тағы бір сұра­ны­сы кел­тірілген. 1915 жылдың 4 қаң­та­рын­да жол­данған қатынас қағазда былай деп жазылған:

«Орман департаментінен мені Дон жер банкіне жеке орман қызметіне жібе­­ру­ді сұраймын. Қазіргі кезде осында қыз­мет етемін, банкке Самара, Сибирск, Қазан, Уфа және Орынбор губерниялары бойынша кепілге қойылған орманды жерлерді бағалаумен айналысамын. Менің қызметіме қатысты шығарылған шешім жөнінде хабардар етуді өтінемін, тұрғылықты жерім: Са­ма­ра қаласы, Қазан көшесі, №30-үй».

Бір айта кетерлігі, мұрағат материалдары арасында Әлекеңнің фотосуреттері жоқ. Есесіне дипломының түпнұсқасы сақталған.

 Самара кезеңі

Әлекең үшін үлкен өмірлік мектеп бол­ған өңір – Самара жері. Ол Дон жер бан­кінде қызмет жасап, 1917 жылғы Ок­тя­брь көтерілісіне дейін осы жерде еңбек еткен. Әлихан Бөкейханның шы­ғар­­машылық тұрғыда өсуі, саяси қай­­рат­кер ре­тінде қалыптасу кезеңі осы жерде өтті. Са­мара топырағында шыңдалып, күллі қа­зақтың Алаш ордасын басқарып, ұлт-азаттық жолындағы көрнекті қайраткерге ай­налды. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл өңір Әлекең үшін космодром болды.

 1908 жылы Самара қаласындағы Дон жер банкінде қызмет жасап жүргенде Әлекеңнің өмірінде аса маңызды оқиға­лар болды. Саяси оқиғалардың бел орта­­сын­да жүрген Әлихан аз уақыттың ішін­де кү­рескер ретінде танылып, аймақ­тағы беделді тұлғаға айналды. 1908 жылы «Сибирь­ские вопросы», «Речь», «Слово» басы­лымдарымен байланыс орнатқан. Сол жылдарда Әлиханның Ресей импе­рия­­сының жер саясатын сынап жазған ма­тер­иалдары баспасөз бетінде жарық көрді.

1912 жылдың 24 қарашасында Сама­ра­ның барлық революциялық күштері тоғысқан жиналысқа қатысты. Бұл жиын­да октябристерден бастап солшылдарға дейін­гі барлық саяси ұйымдар бас қос­қан еді. Бұдан бөлек, 1908-1917 жылдарда Ф.А.Брокгауз, И.А.Ефронның «Жаңа энциклопедиялық сөздігінің» редак­­циялық алқасы құрамына еніп, VIII – XXII томдарын шығаруға атсалысты.

1914 жылы социал-револю­цио­нер­лер­­дің съезіне қатысып, «Ресейдегі қа­зақ­тардың жағдайы» атты баяндама жа­са­ды. Сонымен қатар Самара губер­ния­сы­ның атынан Мемлекеттік думаға мүше бол­ған «Эсер» партиясының жетекшісі А.Ф.Керенскиймен кездесті.

1915 жылы конституциялық-демо­к­ра­­тия­лық партияның мүшелігіне қа­был­­данып, қазан айында Самарада өткен партия мәжілісіне қатысты. Онда же­ңіске жету үшін күш салу, мень­ше­­вик­­термен одақтасу, кадеттердің IV Бү­кілресейлік съезіне дайындық жұ­­мыс­­­­тарын жүргізу, т.б мәселелер қа­рас­­­тырылды. Әлихан Самара губер­ния­сы­ның көрнекті жетекшілерінің бірі ре­тінде кадеттердің орталық органы құ­рамына енді. Сонымен қатар Семей қазақ­та­ры атынан Петербургте өткен Ресей мұ­сыл­ман­дар съезіне (1914 ж. 15-25 маусым) делегат болды.

Әлекең туралы

Самарада жарық көрген энцикло­пе­дияда оның орыс қоғамындағы лақ­ап атының Александр Николаевич Бу­кей­­ханов болғаны туралы айтылған. Сон­­дай-ақ оның өміріндегі маңызды ке­зеңдер қамтылған. Энциклопедия жаз­басында «Букейханов, Александр Николаевич (шын есімі – сұлтан Әлихан Нұр-Магомедович. 1870-1937ж.а өмір сүрген) Саяси қайраткер, 1905 жылдан бастап Кадеттер партиясының мүшесі, 1-ші Семей губерниясының атынан сайланған Мемлекеттік думаның депутаты, «Алаш» қырғыз ұлттық партия­сын құрушы, агроном-ғалым, Шың­ғыс­ханның ұрпағы 1912 жылдан бас­тап 1917 жылы желтоқсан айында «Алаш-Орда» партиясының төрағалығына тағайындалғанға дейін Самара қала­сында тұрды. Орыс халықтық ден­сау­­лық сақтау қауымдастығы Сама­ра бөлімшесінің мүшесі, Самара кадет ұйымының көшбасшысы болды. Са­ма­ра губерниясында Алаш көсемінің туысқандары тұрды. Олар – Самара мен Новоузенко уездерінің жер иеленушілері князь Измайл-бек Ахметұлы Шың­ғыс­ Бөкейханов пен сұлтан Шалкерей Сейіт Гиреевич Бөкейханов еді. Тарихтан бел­гілі 1934-1936 жылдары болған жап­пай репрессияға ілігіп, 1937 жылы Ал­ма­тыда (ол кездерде Алма-ата) қарулы кө­теріліс жасамақ болды деген кінә та­ғы­лып ату жазасына кесілді (Үкім орындал­ды)» деп анық жазылады.

 Елшин және Бөкейхан

Әлихан Бөкейхан өміріндегі Самара ке­зеңі туралы айтқанда Александр Ел­шин есімін тасада қалдыруға болмай­ды. Екеуі саяси оқиғалар барысын­да та­­бы­­сып, кейбір мәселелерге қатыс­ты ор­тақ көзқараста болған. Тіпті, Алек­сан­др Елшиннің масондық ложаға қа­был­­дануына Әлихан Бөкейханның ық­па­лы болған екен. Ол туралы тарқата жа­замыз, әзірге Александр Елшин кім? Оның Әлекеңмен қандай байланысы бар? Осыған тоқталып өтсек.

Александр Елшин – Самара археология қоғамының төрағасы, өлкетанушы, Са­мара­дағы кадеттер партиясының бө­лі­­мін ұйымдастырушылардың бірі әрі хатшысы, Санкт-Петербург универ­си­те­­тінің түлегі. Самара округтік со­тын­да адвокат ретінде қызмет ат­қар­ған. Ол большевиктердің қырып-жою арқы­лы әлемді өзгерту тәсіліне қарсы көз­қа­раста болған. ХХ ғасырдың бас кезінде Самараның қоғамдық өміріне елеу­лі үлес қосқан тұлға. Мәселен, 1905 жылы қоғамдық-қауіпсіздік комитетін ұйымдастыруға атсалысты. Ал 1904-1906 жылдар аралығында «Самара атшабары» газетінің редакторы болды. Ақ патшаны тағынан тайдырған Ақпан революциясынан кейін Қазан төңкерісіне дейінгі аралықта халық билігі атқару комитетінің мүшесі болған.

Александр Елшин өте үлкен кітап қорын жинақтаған. Бүгінде оның кітап­та­ры Самара облыстық кітап­ха­на­сын­дағы А.Елшиннің жеке қорында сақ­тау­лы.

1918 жылы Самара өлкесінің тарихы жөніндегі хронологиялық анықтамалық – «Самара шежіресін» құрастырып, жа­рық­қа шығарған. Оның жеке қорында кә­сіби қызметі туралы құжаттар, Самара та­рихы жөнінде жинақтаған материалдар, Самара кадеттер партиясының мү­шесі ретіндегі саяси қызметін көрсе­т­е­тін құжаттар, сонымен қатар жазба күн­­де­лік­тері мен естеліктері бар. «Сама­ра в 1914-1915гг.» атты еңбегінде Әлихан Бө­кейханмен кездесуі жайлы жаз­­ған. Сон­­дай-ақ оның естеліктерінде Әлихан­ның Масондық ложаның мүшесі бол­ға­ны тура­лы да айтылады.

 Масондық ложа

Өткен ғасырдың оқымыстыларының көбі өмірінің маңызды сәттерін күн­де­­лікке жазып отырған. Бұл әдет А.Елшин­де де болды. Оның өз қолымен жазыл­ған күнделіктері мен өлкетануға арналған құнды қолжазбалары Самара облыстық архивінде сақталған.

Ол өз естеліктерінің бірінде 1914 жыл­­дың 12 маусымында Самараға А.Ф.Керенский мен Н.В.Некрасов кел­ге­­­нін жазады. Жай келмеген. Олар Александр Елшинді масондық ұйымға өту­­ге үгіттейді.

«Бұл мені ерекше таңқалдырды. Бұл ұйым мен оның рәсімдері ерте заман­дарда ұмыт қалған шығар деп ойлайтын едім. Әңгімеміздің соңын­да мен олардың ұсынысына келі­сім бердім. Ұйымға қабылдау Казанская көшесі №30 Субботина үйін­дегі В.А.Кугу­шевтің пәтерінде өтетін болды. Әлихан Бөкейханның бұл бауыр­лас­­тыққа бұрыннан мүше бол­ға­ны­на және А.Керенский, Н.Некрасов және менің арамда дәнекер есебінде жүр­ге­­ніне күдігім қалмады. Келесі күні мен В.Кугушевтің пәтеріне келдім. Әлихан мені төргі бөлмеге алып барып, «Устав ережесі» бойынша мен әзірге «бауырлардың» ешқайсысын көре алмайтынымды жеткізді. Артынша маған жеке басыма, отбасыма, қоғамға, мемле­кет­ке және адамзатқа қатысты көз­қа­рас­та­рым туралы сұрақтар жазыл­ған парақ ұсынып жазбаша жауап беруім­ді өтінді. Өзі шығып кетті.

Біраз уақыттан соң ол қайтып келген кезде мен жауап жазылған парақты қайтарып бердім. Ол «бауырлар» менің көзқарастарымды қарастырып, соған сай шешім шығаратынын айтты.

Біршама уақыттан соң ол қайтып ке­ліп, менің көзімді байлады және шеш­пеуімді сұрады. Шамалыдан соң Ке­ренс­кий менің бауырластықтың жоғарғы кеңе­сі алдында тұрғанымды жеткізді. Бір­қатар сұрақтар қойылды. Осыдан соң мен бауырластықтың антын қабылдап, құрамына қабылдандым», – делінген Александр Елшин естелігінде.

Түрлі деректер бойынша, Ресейде ма­сондық ложалар 1730 жылдан бас­тап құрылған. Оның құрамына түрлі көз­қа­рас­тағы және қоғамдық топтардағы тұлғалар енді. Бұл бауырластықтар XVIII – XIX ғасырлардағы қоғамдық қозға­лыстарда маңызды рөл атқарды. Кейін ХХ ғасырда масондық ложаларды қайта жаңғырту әрекеттері тіркелді. Олар­дың құрамына саяси партиялардың мүше­ле­рі, мемлекеттік дума өкілдері кірген. А.Елшин естеліктерінде 1914 жылы атал­мыш ұйымға Самара қала­сы­нан 5 адам­ның қабылданғаны айтылады.

Осы орайда, бір ескере кететін жайт, бү­гінде жұрттың көбі масон сөзінен үркіп, аталмыш ұйымды құбыжыққа те­ліп жүр. Әйтсе де, Әлихан Бөкейхан ұлт мүд­десі жолында кіммен болса да дос бо­лып, одақтас болуға дайын болған. Бұл он­ың қайраткерлік қырының бір көрінісі емес пе?!

Нұрлан ДУЛАТБЕКОВ,

ҰҒА корреспондент-мүшесі

(Жалғасы бар)