Коллажды жасаған Қонысбай Шежімбай, EQ
Ақсұлтан қазіргі Отырар ауданы, Шәуілдір елді мекенінде қарапайым қазақтың отбасында дүниеге келген. Балалық шағы соғыс кезіндегі, одан кейінгі ауыр жылдарда өткен ол бірде аш, бірде тоқ дегендей, жоқшылық өмірдің ауыртпалықтарын ересектермен бірдей көріп, ерте есейді. «Біз шыбықты ат қылып мініп, Шәуілдірдің ақ топырағын борпылдатып, жалаң аяқ, жалаң бұт кешіп жүріп өстік», деп еске алады Ақаң сол бір ауыр кездерді.
Ақсұлтан ауылда пысық бала болып өсті. Жасөспірім кезінен-ақ білімге, еңбекке құштарлығымен көзге түсті. Мақтаарал ауданында орыс орта мектебін алтын медальмен бітіріп, Алматыдағы медицина институтының емдеу факультетіне оқуға емтихансыз қабылданды. 1962 жылы институтты үздік бітіргеннен кейін Түркістан, Түлкібас аудандарында дәрігер-хирург болып жұмыс істеді. Әрине ол кезде ауылдық жерде хирург болудың өз қиыншылығы бастан асатын. Небір жедел хирургиялық аурулар күн демей, түн демей, уақытпен санаспастан ота жасауды керек етеді. Екі қабат әйелдердің босануына да көмектесіп, ота жасап, ана мен баланың өмірін сақтап қалған жағдайлар да кездесті. Аудандық ауруханаларда 8 жыл хирург қызметін атқарып, мол тәжірибе жинақтады, сөйтіп өмірдің үлкен мектебінен өтті. Осы кездерде Мәскеу, Киев, Алматы қалаларының жетекші клиникаларында тағылымдамадан өтіп, білімін жетілдірді, білгір оташылардың тәжірибелерінен үйренді, нәтижесінде хирургияның қыр-сырын терең меңгере түсті.
Ол білімін одан әрі жетілдіру, хирургияның қиын да күрделі саласы кардиохирург мамандығын ғылыми теориялық зерттеулермен ұштастыру мақсатында арман қуып, Алматыға аттанады. 1969-1974 жылдары Қазақ клиникалық және экспериментальды хирургиялық ғылыми-зерттеу институтының (қазіргі А.Н.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургиялық орталық) кардиохирургия бөлімінің клиникалық ординатурасы мен аспирантурасында ғылым негіздерін игереді. Одаққа белгілі кардиохирург, медицина ғылымдарының докторы, профессор В.С.Сергиевскийдің жетекшілігімен кардиохирургиядағы жүректі алмастыру туралы аса өзекті, күрделі мәселеге арналған тақырыпта кандидаттық диссертациясын сәтті қорғайды. Бұл еңбегі отандық және шетелдік ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды.
Аспирантураны бітірген соң, Ақаң өзі оқу бітірген ғылыми орталықта 15 жыл үзбестен кардиохирург, аға ғылыми қызметкер болып еңбек етті. Осы кездері қаншама ауру-сырқау болған хирургиялық көмекке зәру жандар оның жеңіл де, дуалы қолынан ем алып, айығып кетті. Көп жылдар бойы жинақталған бай тәжірибе негізіндегі 50-ден астам ғылыми-зерттеу еңбектері еліміздің жүрек ауруына шалдыққан тұрғындарына мезгілінде ота жасалып, дендерін сауықтыруға үлкен көмегін тигізді. Ғылыми шығармашылық пен тәжірибе сабақтастығымен еңбек ететін ұжымның қоғамдық жұмысына да белсене қатысып, 10 жыл бойы партия хатшысы болды. Осы хирургиялық орталықта ұзақ уақыт атқарған игі жұмыстары арқылы ұжым мүшелерінің алдында үлкен абыройға бөленіп, танымал ғалым-кардиохирург атанды.
Дәрігерлік жұмысында ол өмірдің небір соқпақтарынан өткен, тәжірибесі мол ғалымдардың, ұлағатты ұстаздардың (А.Н.Сызғанов, М.Н.Брякин, А.Б.Райз, Г.К.Ткаченко, В.С.Сергиевский, М.Ә.Әлиев) тәлім-тәрбиесін, өлшеусіз қамқорлығын көрді, үйренді.
Ақсұлтан Аманбайұлы 1984 жылы Үкімет құрамындағы жоғары лауазымды мемлекеттік қызметке шақырылды. Сол кездегі Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Н. Ә.Назарбаевтың келісімімен, Министрлер Кеңесінің қаулысымен үкімет аппаратының оқу-ағарту және денсаулық сақтау бөлімі бастығының орынбасары қызметіне тағайындалды. Үш жыл еліміздің қалалық, аудандық, облыстық, республикалық деңгейдегі денсаулық сақтау ұйымдарының кураторы болып қызмет істеді. 1987-1990 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен Денсаулық сақтау министрінің орынбасары және 4-ші Бас басқармасының бастығы (қазіргі Қазақстан Республикасы Президенті Іс басқармасының медициналық орталығы), Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Емдеу-сауықтыру бірлестігінің бастығы қызметтерін атқарды. 1990 жылы Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрі болып қызмет атқарды. Еліміз егемендік алған жылдары (1991-1992) Президент Жарлығымен Денсаулық сақтау министрі болып екінші рет тағайындалған қызметінде де абыройлы еңбек өнегесін көрсетті.
ХХ ғасырдың 90-жылдары Кеңес Одағының тарауы салдарынан, еліміздің экономикалық жағдайы тығырыққа тірелгені белгілі. Әсіресе медицина мекемелерінің көптеген қиыншылықты бастан кешіруіне тура келді. Ауруханалардың материалдық базасы, медицина қызметкерлерінің әлеуметтік жағдайы күрт нашарлап кетті. Осындай ауыр жағдайда еліміздің денсаулық сақтау саласына нарық заманының талабына сай өзгерістер енгізу қажеттілігі туындады. Осыған байланысты 1991 жылы жаңа заң жобасы дайындалып, Жоғарғы Кеңестің VII сессиясында «Қазақстан Республикасы халқының денсаулығын сақтау туралы» Заң қабылданды. Бұл заң уақыт талабына орай, еліміздің денсаулық сақтау саласындағы қордаланып қалған көп түйінді шешуге елеулі ықпал етті. Үкіметіміз халық денсаулығының өзекті мәселелеріне ерекше назар аударып, қаржыландыру және медициналық қызметтің нәтижелілігі мен сапасын арттыру тәрізді күрделі мәселелерді шешуді шұғыл түрде қолға алды. Соның нәтижесінде халыққа медициналық көмек көрсетуді жақсарту бағытында игілікті іс-шаралар біртіндеп жүзеге аса бастады. Ақаң сол қиын-қыстау 90-жылдары еліміздің денсаулық сақтау саласын басқару қызметінде бірнеше басшылармен (Н.Ә.Назарбаев, Ұ.Қ.Қараманов, С.А.Терещенко) түсінісіп, нәтижелі жұмыс істеді. Өзінің ұйымдастырушылық, іскерлік қабілетінің арқасында денсаулық сақтау саласындағы күрделеніп қалған мәселелерді шешу бағытында айтарлықтай жұмыстар атқарылды.
Ол Қазақстанның денсаулық сақтау саласын басқарған жылдары елімізде көптеген нысан іске қосылды. Медицина мекемелері мен медицина мамандарын даярлайтын оқу орындары: перинаталдық орталықтар (Алматы, Қостанай, Көкшетау қалаларында), диагностикалық орталық (Қарағанды, Семей, Жамбыл, Шымкент, Алматы қалаларында), республикалық 1000 төсектік клиникалық аурухана (қазіргі Алматыдағы №7 қалалық аурухана), Республикалық урология ғылыми-зерттеу институты (Алматы қаласында), Республикалық халықтық емдеу орталығы (Алматы қаласында), Радиациялық медицина мен экология институты (Семей қаласында), Республикалық ана мен бала денсаулығын қорғайтын ғылыми-зерттеу орталығы (Алматы қаласында), Алматы медицина институтында жоғары білімді медбикелерді дайындайтын факультет, Алматы медицина институты филиалының базасында Фармацевтика институты (Шымкент қаласында), Қ.А.Ясауи атындағы Түркістан университетінде медицина факультеті, облыстарда медучилищелер ашылды.
Ақаң қай жерде, қандай деңгейде қызмет атқарса да кәсіби мамандығын әрдайым бірінші кезекке қойды. Кәсіби шеберлігін әбден жетілдірген, хирургияны терең меңгерген маман ретінде жанына дерт жамап, жүйкесін мұң торлаған мыңдаған адамға ота жасап денсаулықтарын түзеді, өмірлерін ұзартты. Жүздеген өмір мен өлім арасындағы жанға араша түсіп, өмірін сақтап қалды. «Ажалдан аман алып қалған, дендері сауығып кеткен әртүрлі жастағы адамдар еліміздің түкпір-түкпірінен осы уақытқа дейін маған хабарласып, алғыстарын айтып жатады. Еңбегімнің осындай нәтижесін ел аузынан есту – мен үшін зор мақтаныш, қуаныш, үлкен құрмет», дейді Ақаң.
Ақаңның көп жыл нәтижелі еңбек етуіне бақытты отбасының тікелей әсері болды. Жұбайы Күлсара Жұмайқызы тәжірибелі педагог, ақкөңіл, ақылына мінезі сай, келісті келген, қазақ әйелдеріне тән өте ұстамды, ашық мінезді, жүзі жылы, жарқын жан болатын. Отбасының үлкен қамқоршысы, үлгілі ана еді. Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу саласында ұзақ жылдар қызмет атқарған, еңбек сіңірген ардагер. Ол Ақаңның алаңсыз қызмет етуіне бар жағдайын жасап, алтын асықтай ұлдарын тәрбиелеп, өсірді. Ең өкініштісі – зейнеткерлік жасқа жетпеген ардақты ана ауыр науқастан дүниеден озды. Тағдыры солай болды.
Ақсұлтан Аманбайұлы үстіміздегі жылы сексенге аяқ басып, медицинаның абыз ақсақалы болып, қазыналы қариялар қатарына қосылды. Қазір ұлдарының, немере-шөберелерінің алдында абыройлы жақсы өмір сүріп жатыр. Әлі де қуатты, жүріс-тұрысы ширақ. Қазір де еңбектен қол үзбей, медициналық орталықтың консультант қызметкері болып жұмыс істейді. «Қанша жасқа келсем де, қай жерде жүрсем де дәрігер болып қала беремін. Өйткені дәрігерлік – өмірлік кәсіп. Өмір болғасын, небір күтпеген кездейсоқ жағдайлар кездесіп отырады. Ауырып немесе жарақаттанып жаны қиналған адамға көмек көрсетіп, өмірін сақтап қалуға әрқашан да дайынмын. Өйткені дүниеде адам өмірінен қымбат ешнәрсе жоқ. Қай қоғам болса да, қай ел болса да, оның басты байлығы – алдымен, адам. Сол адамның дені сау, жанарында мұң, көңілінде кір болмаса, жадырап күлсе, елдің жүзі де әруақытта жарқын, жетістіктері көп. Тәуелсіздік алған мемлекетіміздің Қазақстан Республикасы болып аталған тарихи жылдарында еліміздің адам денсаулығын қорғайтын күрделі де жауапты саласын басқарып, Отаныма, халқыма қызмет етуді Алла маған нәсіп етті. Ол үшін мен тағдырыма ризамын!» – дейді Ақаң тебіреніп.
Ақаңның Қазақстан денсаулық сақтау саласында ұзақ жылдар істеген абыройлы қызметі өкімет тарапынан да елеусіз қалған жоқ. «Парасат», «Құрмет» ордендерімен, «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 20 жыл», «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне – 25 жыл» мерекелік медальдарымен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Алғыс хатымен, «Кеңес Одағы денсаулық сақтау ісінің үздігі», «Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау ісінің үздігі», «Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау саласына қосқан үлесі үшін» төсбелгілерімен марапатталды. Ардагер ағамызға «Оңтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы», «Отырар ауданының құрметті азаматы» атақтары берілген. 2013 жылы С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінің ғылыми кеңесінің шешімімен Қазақстан Республикасының медицина ғылымы мен білімін дамытуға, денсаулық сақтау саласына және университет мәртебесін жоғарылатуға қосқан еңбегі үшін есімі «Университеттің Даңқ галереясына» кіргізілді. А.Н.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығы Директорлар кеңесінің шешімімен хирургияға сіңірген еңбегі үшін Алтын медальмен марапатталды (2014 жылы); хирургияға сіңірген еңбегі үшін «Құрметті профессор» атағы берілді (2015 жылы).
«Жақсы адам – елдің ырысы» деген халқымыздың даналығы осындай абзал азаматтарымыздың өнегелі өміріне байланысты айтылған. Тәуелсіз қазақ елінің дамуына, аяғынан нық тұрып кетуіне өнегелі еңбегімен айтулы үлес қосқан Ақаңдар – біздің мақтанышымыз.
Иә, атам қазақ «Бірінші байлық – денсаулық» деп тегін айтпаса керек. Себебі дені сау адам бақытты, халқы сау-саламат елдің ғана болашағы жарқын болады. Ендеше, Ақаң сияқты адамдарға бақыт сыйлайтын алтын қол азаматтар барда жүрек лүпілі ешқашан жаңылмай, елім деп соғып тұратын болады.
Дандай ЫСҚАҚҰЛЫ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
