1944 жылдан Одақтастар (АҚШ пен Англия) жағына қолға түскен әскери тұтқындар елге қайтарыла бастады. Оларды қайтару тек кеме жолдары арқылы ғана мүмкін болды. 1944 жылы Мурманск теңіз портына тұтқыннан қайтқандардың алғашқы тобы келді. Тіптен АҚШ әскерінің қолына түскендер Қиыр Шығысқа – Владивосток теңіз портына жеткізілді. Жерорта теңізі, Суэц каналы арқылы Иранға, одан Түрікменстанға жіберілгендер де болды. Бірақ бұлар тұтқындардың алғашқы толқыны ғана еді. Олардың арасында қазақтар да кездесті. Құжаттарда жау қолына түскен қазақ жауынгерлерінің есімдері ұшырасқанымен, қазіргі уақытта олардың нақты саны туралы мәлімет жоқ.
1944 жылы 23 қазанда КСРО үкіметі репатриация басқармасы туралы ережені бекітті. Осыдан кейін тұтқындарды еліне қайтару ісі тұрақты жолға қойылды. 1944 жылы репатриация басқармасының өкілдіктері қарашада Францияда, Финляндияда, Румынияда, Иранда, Польшада (желтоқсанда) құрылды. Осындай өкілдік Германия жеріне бойлай кірген КСРО әскерінің шабуылдары кезінде 1945 жылы 11 наурызда құрылды. Жұмысының ауқымды болғаны сондай, репатриация істері жөніндегі өкілдіктер 1945 жылы 20 мамырда АҚШ-та, 16 мамырда Норвегияда ұйымдастырылды. Ал Антигитлерлік одақ елдерінің әскерлері енген Германияның оккупациялық зонасының әрқайсысында өкілдік құрылды: Англия зонасында – 1945 жылы 17 тамызда, АҚШ зонасында – 1945 жылы 13 тамызда. Барлық майдандардың (1-Балтық, 1, 2, 3-Белорус, 1, 2, 3, 4-Украина) Әскери Кеңестері жанынан репатриация ісі бойынша арнайы бөлімдер құрылды. Әрбір әскер бөлімінде тұтқында болған КСРО азаматтары үшін жинау-жөнелту пункттері деген арнайы қызмет ашылды. Дәл сондай пункттер шетел азаматтары үшін де ашылды.
Репатриация ісі жөніндегі басқарманың өкілдік органдары одақтас республикалар (РКФСР, Украина, Белоруссия, Молдавия, Латвия, Эстония, Литва және т.б.) жерінде де құрылды.
Аталған пункттерге жиналуына қарай олар әртүрлі топқа бөлініп, әрі қарай жөнелтілді: 1) Кеңес Армиясының қатардағы солдаттары мен сержанттары армиялық жөнелту пункттеріне жіберілді. Онда құжаттарын тексерген соң армиялық және майдандық запастағы бөлімдерге ауыстырылды;
2) Немістердің әскери құрамаларында, арнайы бөлімдерінде қызмет еткендер, полицай болғандар және Власов армиясында болғандар НКВД-ның арнайы лагерьлеріне жіберілді;
3) Кеңес Армиясында офицер болып тұтқынға түскендер де НКВД-ның арнайы лагеріне жіберілді;
4) Әскери емес азаматтар майдандық жинау-жөнелту пункттері мен НКВД-ның шекаралық тексеру-іріктеу пункттеріне жіберілді. Онда тексерістен өткеннен кейін әскер бөлімдеріне аттандырылды. Ал қалғандарын бұрынғы тұрақты өмір сүрген жерлеріне жіберген болатын. Бірақ оларға Мәскеу, Ленинград, Киев сынды ірі қалаларда тұруға тыйым салынды;
5) Жетім балалар интернаттар мен балалар үйлеріне үлестірілді.
КСРО үкіметі жағынан репатриация істері жөніндегі өкіл белгілі генерал Ф.И.Голиков болған еді. 1945 жылдың күзіне қарай тұтқында болған және Германияға күшпен айдап әкеткен КСРО азаматтарының жалпы саны 6 млн 810 мың 567 адам болды, олардың 2 млн 16 мың 480 адамы кеңес әскери тұтқындары еді. 1945 жылдың соңына дейін 5 млн 352 мың 963 адам отанына қайтарылды. Алайда АҚШ, Англия және басқа да мемлекеттер 322 581 адамды әдейі қайтармай, кеңес жағына беруден бас тартқан. Оның да өз себептері бар: кейбір адамдар өз еркімен қайтқысы келмеген болса, фашистік армия қатарында қызмет етіп, көзге ерекше түскен адамдар жазадан қауіптеніп, қайтуға үзілді-кесілді қарсылық танытты. Олардың арасында жүзден астам қазақ болған.
Жалпы, тұтқында жоба бойынша 1 млн 135 мың 23 кеңес азаматы қаза тапты. Еліне қайтарылған адамдарды тексеру кезінде фашистерге белсенді қызмет еткен 5254 адам тұтқынға алынған.
КСРО басшылығы тұтқында жүргендердің ауыр жағдайын білді. Тіптен барлаушылар мен кеңес тыңшыларының хабарлары да мұны растағаны даусыз. Бірақ КСРО басшылығы фашистік Германиямен ешқандай байланысқа барғысы келген жоқ. Салдарынан шыдамы таусылған осал адамдар жау жағына қызметке кіргені мәлім. Ал жалпы бұқара амалсыздан сондай қадамға барғаны да сөзсіз.
Одақтас елдер болған Англия, АҚШ және Франция оккупациялық зоналарында, жалпы Еуропа елдеріндегі интерндік шараға ұшыраған тұтқындар екінші қолға өткенімен, тұрмыстары ауыр болды. Оның үстіне екі жүйе арасындағы қарама-қарсылықтың құрбандығына ең алдымен тұтқындар түсті. 200 мың кеңес тұтқыны бірнеше жақтық комиссияның анықтауынша тек АҚШ зонасында жерленген. Олар одақтастар жүргізген шайқастарда, онан кейін ауру-сырқау, қиын тұрмыстан өлімге душар болды. 1945 жылы КСРО өз әскерін азат ету барысында Германиядан алған территориясының бір бөлігін келісімшарт бойынша АҚШ жағына берген еді. Сондықтан жоғарыда айтылған 200 мың адамның бір бөлігі сол азат ету ұрыстары кезінде қаза болғандар екені айқын.
1945 жылы мамырда Еуропадағы соғыс біткен соң Босқындар ісі жөніндегі халықаралық ұйымның айқындауынша эмигранттардың ең көп тобы мына елдерге алынып кетті:
1-кесте. Эмиграцияға кеткен кеңес тұтқындары
Қай елге |
Қанша адам |
АҚШ |
319 913 |
Аустралия |
180 477 |
Израиль |
131 987 |
Аргентина |
32 519 |
Бразилия |
28 298 |
Канада |
119 603 |
Англия |
86 202 |
Франция |
38 436 |
Бельгия |
28 460 |
Венесуэла |
17 282 |
Шетелге әкетілгендердің көпшілігі КСРО азаматтары мен Шығыс Еуропа елдерінің кеңес әскерлері азат етіп, демократиялық қоғам орнатты деген елдерінен еді.
Батыс державалары саясатының насихатымен КСРО-ға қайтпай қалған кеңес азаматтары 24 елге бытырап кетті. Олардың жалпы саны 1952 жылдың басында 451 074 адамды құрады. Оның ішінде 1174 адам Түркияға орнықты. Оның 31-і орыс, 251-і – украин, 47-сі – белорус, 6 адам латыш пен эстондық болды. Түркияда КСРО-ның мұсылман халықтарынан 839 адам орналасты. Міне, осылардың көпшілігі Түркістан, Татар, Кавказ, Әзербайжан және басқа да Шығыс легиондарының қатарында болғандар.
Тұтқындар фильтрациялық лагерьлерге әр жерден жиналды. Түркістан легионында болып, АҚШ пен Англияның қолына түскендер Италия мен Франция, Югославия, Грекия, Голландия, Бельгия жерінде көптеп кездесті. Олар Одақтастар тұтқынына Атлантика қабырғасын қорғау үшін немістер салған ұрыстарға қатынасқанда, Италияда ағылшын әскерінің қолына оларға қарсы соғысқан кезде түсті.
Батыс елдері, ең алдымен АҚШ пен Ұлыбританияның барлау қызметі тұтқындағыларды еліне қайтпауға, өздеріңе тыңшы болуға көндіру мақсатында барлық идеологиялық айла-тәсілдерді пайдалануға тырысты. Бірінші кезекте олар «сендер фашистердің формасын киіп, әскери антты бұзып, өз елдеріңе қарсы қару қолданып соғыстыңдар. Сол үшін КСРО-ға барған кезде сендерді атып тастайды», деп барынша қорқытты. Одан басқа батыстық демократияның артықшылықтары алға тартылды.
Бірақ көпшілігі елге қайтуға асықты. Мысалы, Италияда тағдыр тәлкегіне түскен тұтқындар кеңес өкілдеріне топ-тобымен тапсырылды. 1944 жылы 20 қарашада кеңес өкілдігіне 11 адам өткізілді: олар лейтенант Хамза Жұмабаев (1918 жылы туған), аға лейтенант Саид Жораев (1924), сержант Сұлтан Бұзаубаев (1924), сержант Андрей Сейсенғалиев (1911), қатардағы жауынгерлер Әйткеш Толғанбаев (1922), Омар Аббасов (1918), Тишқұл Ермеков (1916), Сапа Сұлтанов (1920), Қабыкен Иманқұлов (1917), Владимир Лиалин (1925).
Енді бір топта тағы алты адам бар, олар бұрын 101-атқыштар дивизиясында әртүрлі полктерде қызмет еткен.
1944 жылы 9 желтоқсанда тағы 24 адам, 2 қазанда 14 адам кеңес жағына берілді. Бірен-саран өзбектер, тәжіктер болмаса, барлығы да қазақ. Неаполь қаласында госпитальдарда жатқан түркістандықтар да ең алдымен ағылшындардың қолында болып, артынан кеңес жағына тапсырылды.
Репатриация ісі барысында кеңес жағына өз азаматтарын қайтару үлкен қиындықтармен өтті. Алғашында АҚШ пен Англия барлау органдары еліне қайтқысы келгендерді өздерінің барлау қызметіне көмектесеміз деген қолхат берсе ғана жіберуге тырысты. Белгілі қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың 1990 жылдың басында өлеңдер жинағын тұңғыш рет қайта бастырған Хамза Абдуллин 1992 жылы 21 ақпанда осы жолдар авторымен төмендегідей естелікпен бөліскен еді:
«Мен ағылшындар әскері енген Италия жеріндегі лагерьде болдым. Алдында Францияның Альби қаласына Түркістан легиондарының штабын орналастырған кезде астыртын сөз байласып, партизандарға өтпекші болдық. Бірақ арамызда жүрген неміс тыңшысы оны жеткізген соң, біз қамауға алынып, жазаға – тіптен атылуға душар болдық. Бізді босатып алған ағылшын әскерлері лагеріне әкеліп, теңіз жолымен елге қайтарып жатты. Бірақ біздерді «қайтсаңдар, немістерге қызмет еткендерің үшін КСРО-ға барған бойда атыласыңдар, сондықтан қалыңдар», деп үгіттеумен болды. Біз көнбеген соң жеке-жеке шақырып, елдеріңе қайтқың келе ме, онда ағылшын барлауына қызмет етемін деген қолхат бер деп қыстады. Англия қайда? Қазақстан қайда? Одан да елге жетіп алайық деп, сондай қолхатқа ойланбастан қол қоюға мәжбүр болдық». Дәл осындай әңгімені авторға А.Жәмкен де айтқан еді.
Тұтқындардың ішінде Герман үкіметіне адал қызмет еткен орыс-казак әскери корпусының адамдары, власовшылар қайтқысы келмеді. Бірақ оларды кемеге тиеп, 1945 жылы жазда Италиядағы Неапольден жіберген кезде кейбірі теңізге секіріп, батып өлген. А.Жәмкеннің көзі тірі кезінде 1992 жылы қазанда авторға айтқан естеліктері бойынша: «Одессаға келген кемеден жаралыларды түсіріп, госпитальға жіберді. Ішінде бір аяғым кесілген мен де бармын. Кейін естідік, жаңағы кеме әлдебір себептермен тұтқындармен қоса теңізге батып кетіпті деп». Бұл оқиғаны басқа орыс зерттеушілері де баяндайды.
Тұтқында болған А.Жәмкен Ақмолада құрылған 106-атты әскер дивизиясы пулеметшілер эскадронының жауынгері болған. Харьков түбінде үш-ақ күн ұрыста болып, қоршаудан кейін тұтқынға түскен. Ал ол дивизия Ақмола, Қарағанды, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарының қазақтарынан құралған. Тек Қарағанды облысынан ол дивизияға 400-ден астам адам алынған. Солардың ішінде Қарқаралы ауданынан алынған 33 адамның тұтқыннан екеуі ғана оралған. Бірі А.Жәмкен, екіншісі Қызылбай Оспанов (Маяқин).
КСРО азаматтарын отанына қайтару жұмысы тұтқындар шоғырланған 85 лагерьде жүргізілді. Еліне оралған соң тұтқындар кеңес жерінде НКВД органдарының тексеруіне қайтадан түсті. Мысалы, 1945 жылы шілдеде кеңес жағына 1 млн 222 мың 767 адам берілсе кейіннен біртіндеп көбейе түсті.
1944 жылы желтоқсанда Ресей Федерациясына 1 206 107 адам, Украинаға 1 466 565 адам, басқа да КСРО республикаларына 790 593 тұтқын келді. Ал жалпы соғыс кезінде Германияға құлдыққа 4 794 087 адам айдап әкетілді. Оған 2 016 480 әскери тұтқын қосылды. Енді мына дерекке назар аударайық: КСРО әскерлері ұрыс жүргізген жерлерде 3 млн 277 мың өз адамын азат етті. Ал Одақтастар әскері 2 352 686 кеңес азаматын азат еткен. Олардың 2 038 700 адамы кеңес жағына майдандар түйіскен жерлерде беріліп, 313 986 адам темір жолдар мен теңіз порттары арқылы қайтарылған.
КСРО-ға қайтарылғандардың 1945 жылдың соңындағы ақпарат бойынша дерегі: 5 352 963 адам, олардың ішінде 1 825 774 әскери тұтқында болғандар, 3 527 189 адам – қарапайым халық (олардың 1 293 095-і ер адамдар, 1 536 650-і – әйелдер, 702 444-і – балалар). Еліне қайта оралған репатрианттардың ұлттық құрамы келесідей:
2-кесте. Тұтқыннан қайтып оралғандар
Ұлты |
Әскери тұтқындар саны |
Орыстар |
740 114 |
Украиндар |
460 208 |
Белорустар |
134 776 |
Грузиндер |
25 541 |
Армяндар |
20 657 |
Еврейлер |
4 762 |
Татарлар |
32 178 |
Өзбектер |
29588 |
Қазақтар |
24 448 |
Қалмақтар |
4 087 |
Башқұрттар |
4 578 |
Түрікмендер |
3 791 |
Карелдер |
2 194 |
Әзербайжандар |
21 985 |
Молдовандар |
5 094 |
Тәжіктер |
4 258 |
Қырғыздар |
4 299 |
Литвалықтар |
3 019 |
Эстондар |
2 749 |
Латыштар |
3 456 |
Финдер |
583 |
Поляктар |
2 702 |
КСРО-ның басқа халықтары |
31 586 |
Тұтқыннан босатылған бейбіт халықтың ішінде 2 455 қазақ, 1 446 өзбек, 1 500 башқұрт азаматы еліне қайтарылғаны үлкен мәселе тудырды. Анықтай келе, автор бұл адамдардың бір бөлігі кезінде сотталып, Украина мен Белоруссия және кейін жау басып алған басқа да жерлерде жазасын өтегендер екеніне көзі жетті. Сонымен бірге 30-жылдардағы ашаршылық кезінде босқын болып Ресейдің Сталинград өлкесіне, Ростов облысына көп қазақтың көшкені белгілі. Жау басып алған кезде оларды фашистер басқалармен қатар құлдыққа айдап кеткені еш талас тудырмайды.
Еліне қайтып оралған түркістандық қазақ легионерлері және басқалары немістер жағында қандай әрекет еткеніне байланысты жазаға тартылды. Көпшілігі кәсіпорындарға міндетті жұмыс істеуге жіберілді. Мерзімі үш жылдан 7 жылға дейін. Ал фашистер жағында белсенді қызмет еткендер қатаң жазаланды. Он жылдан 25 жылға дейінгі мерзімге сотталды. Өздерінің немістер құрған легионда болғандығынан басқа, тұтқыннан еліне қайтар кезде АҚШ пен Англия барлауына қызмет етуге келісім бергендер ретінде міндетті түрде әртүрлі ұзақ мерзімге сотталды.
Түркістан легионында жүріп, немістер құрған Түркістан ұлттық комитетінің «Милли Түркістан» журналын, оның қазақ тіліндегі нұсқалары мен газетіне редактор болған Хакім Тыныбеков бастаған 49 адам соғыстан кейін Алматыға әкелініп, жауапқа тартылды.
Олардың қатарында соғысқа дейін Қазақ КСР жеңіл және тамақ өнеркәсібі халық комиссары (министрі) болған Нұрхан Сейітов, ақын, журналист, соғысқа дейін Алматыда Журналистика институтын бітірген Хамза Абдуллин, музыкант Әйткеш Толғанбаев және басқалары бар болатын. Соңғы екеуі тұтқыннан босап, үйлеріне оралған соң 6 айдан кейін тұтқындалды.
Нұржан Сейітов 1941 жылы қарашадан бастап Ақмолада құрылған қазақтың 106-атты әскер дивизиясында комиссар болған. Ал Хакім Тыныбеков соғысқа дейін Алматыдағы педагогикалық институтты бітіріп, КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалында ғылыми қызметкер болып істеген. Білімді тіл маманы болғандықтан, немістер шығарған «Милли Түркістанға» бас редактор болып тағайындалған. Нұрхан Сейітов Түркістан комитетінде аға нұсқаушы болып, тұтқында жүргенде Кеңес өкіметіне қарсы бірнеше кітапша жазған насихатшы қызметін атқарды. Бұларды НКВД органдары елге жеткізгеннен кейін бостандыққа шығармай, Алматыға әкеліп, тергеуге тапсырған.
Хамза Абдуллин де журналист ретінде Түркістан комитетінің қазақ газетінде Мәжит Айтбаев, Мәулекеш Қайболдиндермен бірге істейді. «Мені Түркістан комитеті газет жұмысына жіберді. Редакцияға кіріп келсем, соғыстың басында ғана өзім қызмет еткен «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясына қайта келгендей болдым. Онда өзіммен бірге істеген Мәжит Айтбаев пен Мәулекеш Қайболдиндер отыр екен» деп еске алған еді осы жолдар авторына 1992 жылы ақпанда Х.Абдуллин.
Сотқа қырғыз, өзбек, тәжік, түрікмен ұлтының өкілдері тұтқында жүріп немістер құрған Түркістан комитетінде жауапты жұмыстарды атқарғандар да тартылды. Барлығы 49 адам. 1947 жылы 18 сәуірде бәрі сотталып, өлім жазасына кесілгендер КСРО-да сол кезде мұндай жаза алынып тасталғандықтан, 25 жылға лагерьге айдалды. Х.Абдуллин 10 жылға сотталды.
Жергілікті НКВД органдары облыстарда да тұтқыннан үйіне оралғандарды біртіндеп соттай бастады. Магадан, Иркутск облысының Черемхово, Колыма және басқа лагерьлері енді тұтқында болғандардың тұрағына айналды. Қиналған Х.Тыныбеков лагерьде қайтыс болды.
1955 жылы 18 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесі соғыс кезінде немістерге жәрдемдескендерге амнистия жариялап, 1955 жылдың желтоқсанында олар үйлеріне қайтарылды. Ауыр науқастанып ауруханада жатқан Н.Сейітов бостандыққа шығуға шамасы жетпей, 1956 жылы ақпанда Колымадағы лагерь ауруханасында көз жұмды.
Тұтқында болғандар үйлеріне қайтарылып, рақымшылық жасалғанымен, олардың соғыста болды деген құқы қайтарылмады. Бұл әділетсіздік 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін жалғасты. Дегенмен егемендік алғаннан кейін де неміс тұтқынында болған қазақ жауынгерлерінің тағдыры айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Тек 2015 жылы, яғни Жеңістің 70 жылдық мерейтойына орай Қазақстан Президенті архивінің күш салуымен неміс тұтқынында болған, көзі тірі қазақ жауынгерлеріне Германия жағынан өтемақы қайтару бағытында ауқымды жұмыс атқарылды. Бірақ Екінші дүниежүзілік соғыстың зардабы ауыр екендігі сөзсіз. Тұтқындар тағдыры – соның бір айғағы.
Қайдар Алдажұманов,
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты