Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «ЕQ»
Мәселен, жапондар «Коннитива», яғни «Жаңа күн туды» десе, қытайлар «Ни хао» – жағдай сұрасудың әлқиссасын «Бүгін тамақтандың ба?» деуден бастайды. Ал еврейлер «Шалом» дейді. Мағынасы исі мұсылманға ортақ «Сәлем» – «Жақсылық болсын» ұғымымен тоқайласатын бұл сөздің мәні әр мұсылман үшін ерекше ыстық. Ирандықтардың да амандасуы ерекше. Олар көріскенде «Көңілді бол!» дейді. «Гамарджоба» деп жағдай сұрасатын грузиндердің тілегі негізінен «Жеңімпаз бол!» деген мағынаға саяды. Ал памирліктер «Шаршама!» деп тілек тілейді. Үнділер болса алақанын бір-біріне беттестіріп амандасса, арабтар қолын кеудесіне қойып есен-саулық сұрасады.
Өзіндік мінез ерекшеліктеріне сай еуропалықтардың да амандасуы айрықша.
Мәселен, италиялықтар: «Come sta?» – «Қалай тұрсың?», немістер керісінше: «Wie geht's?» – «Қалай жүрсің?» деп есендессе, француздар «Comment ca va?» – «Қалай келеді?» деп амандасады. Ал ағылшындар болса кездескенде: «How do you do?» – «Не істеп жүрсің?» деп сұрайды. Америкалықтар «Hello!» немесе «Hi! How are you?» – «Сәлем! Қалайсың?», «Жұмысың қалай?» деп әңгіме бастайды. Соның ішінде бәрінен де қызығы – тибеттіктердің амандасуы. Олар кездескенде бір-біріне тілін көрсетсе, Самоа халқы бірін-бірі иіскеп амандасады.
Егер шындап үңілсек, онда амандасудың қандай да бір қатып қалған қағидасы мен тәртібі жоқ екендігіне көз жеткіземіз. Тіпті қалай сәлемдесіп жатқанымызға да есеп бермейді екенбіз. Барлығы автоматты түрде амандасатын адамға деген ниет-пейілімізге сай жүзеге асады. Мәселен, туғандарымызбен сүйісіп амандассақ, достармен құшақтасамыз. Көңіл жараспайтын адамдармен сыпайылық үшін ғана бас изессек, жұмыс орнында қызметтік этикет сақтап, ресми сәлемдесеміз. Қысқасы, біздің қалай амандасатындығымыз көп ретте сол адаммен ортада орнаған жағдайға байланысты жүзеге асады.
Қазақта «Сәлем – сөздің анасы» деген жақсы бір сөз бар. Сол секілді «Сәлемде зорлық жоқ» дейді және халқымыз. «Алыстан сәлем береді, әдепті елдің баласы» деген сөздің астарында да үлкен мән жатыр. Басқаша болуы мүмкін де емес. Өйткені сәлемдесу арқылы сен адамға денсаулық, сәттілік және амандық тілейсің. «Жақсы сөз – жарым ырыс» деп сенген қазақ үшін бұдан асқан бақыт жоқ.
Сәлем – сөздің басы, ұлттық мәдени дәстүріміздің ажырамас бір бөлшегі. Шындап келгенде тіршіліктің басы дұрыс сәлемдесуден басталады. Әлі есімде, бала күнімде ауылдағы үлкендер маған: «Сәлем бер!» деп үнемі айтып отыратын. Сол сөз құлағыма сіңіп қалса керек, ауыл арасында қария кісіге жолыға қалсам, жүгіріп барып қолымды беріп амандасатынмын. Риза болған ақсақал атымды, ата-анамды, шыққан тегім мен руымды міндетті түрде сұрайтын. Солай жай ғана амандық сұрасуымыз үлкен әңгімеге айналып кететін. Шынымды айтсам, мен мұны көп түсіне бермейтінмін. Балалыққа салып: «Қайта-қайта неге сұрай береді?» деп іштей ашуланатынмын да.
Бірақ уақыт өте, ақыл тоқтата келе түсіндім. Дұрыс сәлемдесуге үйрету арқылы мені үлкен өмірге дайындаған екен. Сол арқылы мен өзімді, шыққан тегімді, жалпы барлық болмысымды танып өскен екенмін. Бұған өзімнің «Қарашаңырақ» деген кітабымда да айрықша тоқталып өттім. Яғни әрбір ұлттық дәстүр мен дағдының астарында терең мағына жатыр. Егер жекелей тоқталып, тереңнен талдайтын болса, сәлемдесу – үлкен ғылым. Мәселен, көшпелі халық көріскенде: «Мал-жан аман ба?» деп амандық сұрасады. Әрине жаннан қымбат болмағанымен, малдың да адам өмірінде өз орны бар. Бірақ қазақ үшін қашанда ар, намыс, ұят деген ұғымдар үлкен мәнге ие. Содан болса керек, қазақ бір-бірін көргенде «Армысың!» деп те амандасқан. Яғни «Армысыз?» деп есендесу арқылы «Өміріңді адал сүріп жатырсың ба? Халқыңның алдында жүзің жарық па?» деген үлкен сауал қойған. Бұған сәлем алушы тарап: «Бармысың!» деп қарсы сауал тастаған. Яғни «Біз арлымыз, өзің ше? Адалдықтың ақ жолынан айныған жоқсың ба?» деп қайырған. Міне, қысқа ғана амандықтың астарына халқымыз осындай кең мағына сыйдырған. Бұдан не түйеміз? Қазақтың амандығы негізінен оның ар, намыс, ұятымен өлшенген. Демек бұдан халқымыздың ертеден-ақ амандықтың астарына қандай жағдайда да ең әуелі адам болып қалу мұратын сыйдырғанын көреміз.
Күні бүгінге дейін сөз қолданысымызға адамның жасы мен жынысына, жақындығы мен алыстығына байланысты амандасудың түрлі формасы еніп үлгерді. Соның бірқатары мыналар: «Амансыз ба?», «Аман-есен бе?», «Есенсiздер ме?», «Сәлеметсiздер ме?» және тағысын тағы болып жалғасып кете береді. Бұдан бөлек «Қайырлы таң», «Қайырлы күн», «Кеш жарық», «Қайырлы кеш» сөздері де тілдік қолданысымызға жатырқамай енді. Бұлай сәлемдесу де амандық бағытталар адамына деген сәлем жолдаушының ілтипатын білдіретін есендесудің ерекше тәсілдерінің бірі. Ұлы дала мәдениетіне ислам дінінің келуі қазақтың байырғы амандасу дәстүріне: «Ассалаумағалейкүм!» деген сөзді алып келді. Тарқатып айтар болсақ, «Ассалам алейкум уа рахматуллахи уа баракатух» – «Алла және оның Елшісінің рақымы мен мейірімі жаусын» деген ізгі ниетті сыйдырған бұл амандасудың қазақ үшін мәні зор.
Жоғарыда аталған амандасудан бөлек, сонымен қатар «Қал қалай?» деген және бір есендесу түрі бар. Мұнда «қал» сөзі «хал» деп қолданылады. Яғни хал – адамның ішкі күйін, қуатын, жалпы жағдайынан хабар береді. Сол секілді қазақта әйел затының амандасуы да ер адамдардың амандасуынан ерекшеленген. Мәселен, ертеден-ақ әйелдер қарсы келе жатқан адамды көрсе тоқтап, жанарын төмен салып барып, сыпайы түрде: «Сәлеметсіз бе?», «Есенсіз бе?» деп жағдай сұрасқан. Нәзік жандылар ешқашан қол алысып амандаспаған. Сол секілді малдың жайын сұрау да олардың амандасу тәртібіне енбеген. Төрт түліктің күйін білуді ер-азаматтың құзырына қалдырған.
Жалпы, қазақта негізінен жасы кіші адам бірінші болып жасы үлкен кісінің жағдайын сұрап амандасқан. Тек бір жағдайда ғана – бала алыстан ұзақ сапарлап келсе, қарт адам өзі барып хал-жағдайын білген. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы қария сәлем береді» деген даналық содан қалған.
Хал-жағдай сұраған адамға міндетті түрде ілтипатпен жауап қайтару – әдептіліктің белгісі. «Сәлемді алмау» деген қазақ үшін тәрбиесіздік белгісі саналған. Сондықтан да адамдардың көріскен сайын бір-біріне күлімсірей қарап, жылыұшырап амандасуы ләзім.
Ал енді біздің амандық сұрасуымыз бен өзге әлем халықтарының есендесуінің арасындағы айырмашылыққа тоқталсақ, онда мынадай қорытындыға келеміз: Батыс халқы көріскен сайын үнемі бір-бірімен амандасып жүреді. Лифтіге кірсең де, қыдыруға шықсаң да, кездейсоқ ұшырасып қалсаң да күлімсірей қарап, ілтипат білдіру – Еуропа халқына ортақ қағида. Олар танысын, танымасын, кездескен сайын міндетті түрде сәлемін аямайды. Бұл – кәрі құрлық халқының қанына сіңген тамаша қасиеттердің бірі.
Кейде амандасу қысқа диалогке да ұласып кетуі мүмкін. Сондықтан мұны да мәдениеттің бір бөлшегі ретінде қарастырған жөн. Яғни қарапайым адамдар арасындағы мәдени этикет. Жалпы, америкалықтар да, еуропалықтар да дәл қазақтар сияқты амандасудың мәні мен астарына көп көңіл аудара бермейді. Олар үшін сәлемдесу күнделікті қолданысқа енген қалыпты ишарат қана.
Ал қазақ үшін амандықтың маңызы зор. Сондықтан да «Сәлем – сөздің анасы» деп амандасуға айрықша мән берген. Ұлтымыз Еуропа жұртшылығы сияқты кездескен адамның барлығына бірдей сәлемін арнай бермейді. Бұл қазақтың мәдениетсіздігі емес, керісінше амандасуға ерекше мән берген ниет-пейілінде және оны солай қабылдау керек.
Рас, бізде кейбір ата-аналар тіпті баласына: «Танымайтын адаммен тілдеспе», деп үйретеді. Бұл тәрбие көп жағдайда баланың санасына түбегейлі әсер етіп жатады. Әйтпесе амандық сұрасуда тұрған не бар? Бір адам алдыңнан күліп шығып, сәлемін арнады ма, сен де жадырай қабыл алып, қолыңды бұлға! Амандық алмасқан екі адамның екеуіне де сонда өмір сәл де болсын көңілді бола түседі. Өйткені әлемді мейірім құтқарады ғой.
Соңғы жылдары психоаналитик мамандар әлемде агрессияның белең алғандығын айтып дабыл қағуда. Түрлі себепке байланысты адамдар тым ашушаң болып бара жатыр екен. Мұны ғалымдар қоғам эволюциясының бір құбылысы деп бағалап отыр. Мүмкін. Бірақ әрқайсымыздың айналамыздағы адамдарға күлімсірей қарап, достық көңілімізді білдіруіміз көп нәрсені өзгертетінін білесіз бе? Қиын емес. Алайда тұтас қоғамды өзгертуге, адамдардың жүрегіне жылылық құюға әбден қауқарлы деп ойлаймын. Бүгінде менің өмірлік қағидам – осы. Барлығымен сыпайы амандасып, жылы сөйлесемін. Пікір, көзқарасың жарасып кетуі міндет емес, бастысы – ішкі мәдениетің. Өйткені дұрыс сәлемдесу – сыпайылық белгісі.
Кезінде кеңес ақыны Булат Окуджава адамдарды бірі-біріне жылы сөз арнап, мақтап жүруге үндеген екен. Ал мен өмірді күлкіден бастауға үндеймін!
Ермек ТҰРСЫНОВ,
кинорежиссер
