Бауыржан мойындаған батыр

Байтақ еліміздің барлық ұл-қыздары сияқты біздің шағын коллективтің әр мү­ше­сі осы сағаттан бастап өзін Отан сол­датымын деп сезінуі керек, – деді газет ре­дакторы Сақтаған Бәйішев. – Енді қалам орнына қару ұстаймыз. Жауды жең­генше журналистік жұмысты қоя тұ­ра­мыз. Ел намысы – ер намысы. Ендеше, жол болсын, жолдастар!

Үнсіз қалдық. Үнсіздікті редак­ция­ның мал шаруашылығы сек­то­ры­ның меңгерушісі Мұхамедқұл Ислам­құ­лов­тың саңқылдаған дауысы бұзды. Ол Қызыл Армияның запастағы офицері еді.

– Әріптестер, осы минуттан-ақ сіз­дермен қоштасамын, – деді Мұха­мед­құл. – Қазір үйге де соқпастан тура әскери бө­лімге тартамын. Барлық жігіттерге сәт-сапар тілеймін. Жеңіспен жолы­ғы­са­йық, жолдастар!

Бәрімізбен құшақтай қоштасты. Әйел­дер бетінен сүйді, көздері боталап барады. Осылайша «Социалистік Қазақ­станнан» бірінші болып майданға аттан­ған М.Исламқұлов еді. Мінезге бай, адамгершілігі мол, қолы ашық бұл жігіт енді ортамызға келмейді деп сонда ой­ладық па? Қарымды қаламгердің, жа­лынды жауынгердің редакция қабыр­ға­сындағы мәрмәр тақтаға ғана атын қал­дырып, өзі оралмасын сол сәтте кім біл­іп­т­і. Ал ішіміз алай-дүлей еді...

Қырық жылға жуық қазіргі «Егемен Қа­зақс­тан­да» тілші, бөлім меңгерушісі болған қаламды да, қаруды да ұстанған соғыс және еңбек ардагері белгілі журналист Қаби Мыңжанов ағамыз бұл мақаласын га­зет­тің жетпіс жылдық тойына орай сол кез­­дегі жолбарыс жүректі жігіттерді құр­метпен еске алып жазған екен. Ол кісі­нің айтуынша, қан майданға редакция­дан аттанған жиырма әріптесінің алтауы қаһар­мандықпен қаза тапқан. («Егемен­қазақс­тандықтар», 2009 жыл).

Бүгінде көпшілік тағзым етер майдангерлер есімі жазылған ескерткіш тақта сол күндердің хабаршысындай «Егемен Қа­зақ­стан» редакциясының қастерлі ор­нына айналған. Осы ескерткіш тақта жайында және де ондағы есімі жа­зыл­ған екінші дүниежүзілік соғыста ер­лік­пен қаза тапқан журналист-жауынгер Мұхамедқұл Исламқұлов хақында қазақтың намысынан жаралған баһадүр ба­тырымыз, көрнекті жазушы Бауыржан Момышұлы «Көз алдымдасың бәрің де...» деген жинағындағы «Арысым еді» деген естелігінде үлкен құрметпен жа­зады.

«...Осы күні «Социалистік Қазақстан» мен «Казахстанская правда» газеттерінің ре­дакциясына бара қалсаңыз, текпершектен көтерілгенде, оң қол жақта қа­быр­ғада қос мрамор тақта қағулы тұр. Мра­­мор­дан қашалған алтын жазулар бар. Осы редакцияларда кезінде жұмыс істеп, содан соғысқа аттанып, ерлікпен қаза та­уып, қайтпай қалғандар тізімі.

Мен әлдеқалай редакцияға жолым түсе қалса осы мрамор тақталар алдында басымды иіп, ұзақ тұрамын. Неше түрлі ойлар келеді. Сонау сұрапыл со­ғыс­тан осылар құсап қайтпай қалуым да мүмкін еді-ау. Оқ адамды таңдап ти­мейді. Небір боздақтар кетті. Мына тізім­де­гі­лер­дің көбін біле бермеймін. Бірақ мен жақсы білетін бір адам осы тізімнің орта тұсында тұр. Ол – Мұхамедқұл Ис­лам­құлов. Ол менен он жас үлкен еді. Тірі болса, биыл жетпіске шығар еді. «Мұқа, Мұқа» деп жетпіске шығуымен құт­тық­тап, қаумалап отырар едік. Иә, «тірі болса» деген тілекке жете алмағандар қан­шама...»

Осылайша жалындаған жас журна­лист 1941 жылы соғысқа сұранып, 316-атқыштар дивизиясының үшінші ба­тальон құрамына алынады. Батальон ко­ман­дирі 40 жас шамасындағы ма­йор Николай Поляков білімді де алғыр Мұха­медқұлды бірден штаб бастығы етіп тағайындайды. Генерал Панфилов бастаған қазақстандықтар дивизиясы Мәскеу түбінде астанаға анталаған неміс күшінің дәл нақ ортан беліне қарсы тұрады. 1941 жылдың 23 қазанында немістердің сұрапыл шабуылынан алдымен майор Поляковтың батальоны қатты соққыға ұрынады. Штаб бастығы Мұқаметқұлға оққа ұшқаны бар, бөлі­ніп қалғаны бар батальонды жинау оңай­ға түспейді. Байқайды дұшпанның қор­ша­уында қалған. Сол кезде өршіл, намысшыл Мұхамедқұл дәті шыдамастан, жауға қарсы шабуылға дайындалып «За мной!», «За родину!», «За Сталина!» деп ай­қайлап шығады. Мұны көріп бақылап от­ырған майор Поляков: «Ерім-ай, ерім-ай» деп Мұхамедқұлды құшақтайды. Сол мезетте Поляковқа оқ тиіп, тіл тарт­пай кетеді. Бұл оның қанды қырғын жағ­дайында да еш қорықпайтынын көр­сет­кен жаужүректігі еді.

1941 жылдың 26 қарашасында қазақ офицерінің соғыста нағыз стратег, тактик екеніне көзі жеткен маршал Ро­кос­совский Бауыржан Момышұлын ди­визия штабына шақырып, полк ко­ман­ди­рі етіп тағайындайды. Бұдан кейінгі кес­кілескен ұрыстар жайында Баукеңнің өзі сөйлесін.

«...Бұйрықтың аты бұйрық. Соғыс ке­зінде оған қарсы тұруға болмайды. Қайтар жолда «От пен судан бірге өткен ба­тальонымды кімге тапсырамын» деп ойлап келемін. Көп толғанып, көп ойланып, батальонымды Мұхамедқұл Ис­лам­құловқа тапсырсам деген шешімге кел­дім.

Бірнеше күндер, бірнеше түндер, бір­неше апталар қырғын соғыстық. Ислам­құловтың батальоны алғы шепте еді. Жауапты жерлерде болды. «Бәрін айт­та, бірін айт» деген дейін, Соколово қыс­­тағында дұшпан тықсырып бізді қор­­шай бастады. Исламқұловты ша­қы­рып алдым:

– Мұқа, жағдайды көріп тұрсың ғой, мен полкті алып шығуым керек нақ осы жерден. Алып шығу оңай емес, сол себеп­ті сізді тосқауылға тастап кетемін.

– Түсіндік, Бауке.

Бұл полкті аман алып қалуда бір ба­таль­­онды жаудың арандай аузына тығын болсын деп тастай салғанымен бірдей. Бұған ердің ерлері ғана шыдас береді. Сол соғыста Исламқұлов өз батальоны­мен жаумен шайқасып, табан тіресіп тұ­рып алды. Мен полкті қоршаудан шы­ғарып, жаңа шепке алып келдім. Екі күн­нен кейін Исламқұлов бізді қуып жетті.

Мен өз батальоныммен бес рет қор­шау­да қалдым. Бірақ та бұғауды бұзып, жау шебін жыртып, ұдайы қоршаудан шық­тық. Бір кездесуде Мұхамедқұл маған: «Әй, Бауыржан, есіңде бар ма? Мен саған бір кезде өте қатал екенсің деп айт­қаным, – деді. – Сен сонда: «Мұқа, мені жұмсартып қайта жұмсамақсыз» деген­де жығылып, ішімнен «сөз тапқанға қолқа жоқ» деген осы екен ғой» деп қой­ғанмын. Сенің қаталдығыңды мен жақ­тыр­маушы едім. Бірақ соғыста қатал болу керек екен. Марқұм майор Поляков жұм­сақ кісі еді. Соның жұмсақтығының қорлығын соғыста көрдік.

29 ноябрьде Крюковаға келдік. Кес­кі­лес­кен ұрыс толассыз бір аптаға созылды, деревняны біресе немістер, біресе біз аламыз...

Орыста мақал бар: «Өзім батыр ре­тін­де сізді де батыр деп таныдым» («Как храбрец признаю вас храбрецом») деген. Сол Крюковадағы соғыста Мұхамедқұл Исламқұловты нағыз ержүрек азамат деп танып, қаһармандығына басымды иіп едім. («Жұлдыз» журналы, тамыз, 2008 ж.)

Бұдан нені аңғарамыз, Екінші дүние­жү­зілік соғыста қайталанбас ерлі­гі­мен аты аңызға айналған, өзіне ғана тән ұлы­лықпен өмір сүрген даңқты қол­басшы Бауыржан Момышұлының сон­дай шешуші кезеңде өзі басқарған ба­тальонның тізгінін сеніп тапсыруы – оның алғыр да өршіл, қайтпас қайсар, жау­жүрек жауынгерлік қасиеттерін танып, бағалағаны, Отанын, елін, жерін сүйген адал перзент екеніне еш күмән кел­тір­мегені деп білеміз. Болмаса майданда небәрі алты-ақ ай соғысса да оқ пен оттың арасында қанды қырғынның алғы шебінде көзсіз батырлыққа барып, өшпейтін, өлмейтін осы жасаған ерлігін ол «Қанмен жазылған кітабына», «Психология войны» еңбектеріне арқау етпес еді. Тек Баукеңнің ғана емес, Ис­лам­құловтың майдан даласындағы ерлігі А.Бектің «Волоколом тасжолы», «Ар­палыс», А.Трефиловтың «У ворот Москвы», М.Ғабдулиннің «Менің майдандас достарым», Ә.Нұршайықовтың «Ақи­­қат пен аңыз» кітаптарында шынайы суреттелген. Сон­дай-ақ ол кісінің Мәскеу түбіндегі шай­қаста көрсеткен ерліктері мен қаһар­ман­дық іс-әрекеттері туралы мерзімді басы­лымдарда да көптеген мақала, очерктер жарияланған.

Есіл ер Мұхамедқұл 1942 жылы
5 ақ­панда кескілескен ұрыста ерлікпен қаза тауып, Отан үшін шейіт болады. Бұл суыт хабарды естіген Баукең қандыкөйлек жолдасын өлімге қимай, жүрегі қан жылап қатты қайғырады. Өмір мен өлім белдескен тұста сенім­ді серігінен айрылып қалғанына қапа­ла­нады. Сол сезімін, әрі аруақтың ал­дын­да­ғы адами, азаматтық парызы санап, елі, жері Отаны үшін жанын пида еткен ержүрек бауырының ер­лігі­не тағзым ретінде қан майданда жаумен айқаса жүріп, қаламын қанға батыра қазасына арнап жырдан ескеркіш соғады. Бұл 1942 жылдың 22 ақпаны еді.

СЕРІГІМ ЕДІ

Келбетті, орта бойлы, өжет мінез,

Кең маңдайда ақылды жайнаған көз.

Әдепті һәм өнерлі салтанатты,

Сендей жігіт анадан туа бермес –

Деуші едім ішімнен мен сені көріп,

Айтпағанмен өзіңе шын сыр беріп,

Болашақта қолбасшы болатын ер

Өткелден өтсе қиын жорық көріп.

Қия жерден қисаймай,

Тіке жүріп кетіп ең.

Сескенбестен қауіптен,

Қайтпастан алған бетіңнен.

Бірнеше қырғын соғыста

Жалтақтамай артыңа

Жігіттік, ерлік, батырлық,

Қаһармандық етіп ең.

Тосыннан тиген дұшпанға

Тапқырлықпен, әдіспен

Табандылық етіп ең.

Полкқа бұйрық болғанда,

Бір өзіңе аманат

Ерлерді табыс етіп ем.

Қан майданды қақ жарып,

Шыққаныңа сүйсініп,

Біздің батыр мынау деп

Көрсетіп мақтан етіп ем.

Өршіл өжет батырым,

Ерлігіңе сенуші ем,

Қас батырдың бейнесін,

Сипатыңнан көруші ем.

Ақылға да кең едің,

Үлгі, өнеге көрсетер,

Ер серкесі болар деп

Ішімнен баға беруші ем.

Серігім едің сенімді

Жауды бірге шабысқан.

Жүрекке суық, жанға жат

Есіттім хабар алыстан:

Сыймай кеттің маңдайға

Қыршын, шейіт арыстан.

Қазаңа қатты қайғырып,

Жігер бауырым құм болып,

Қабырғам менің қайысқан»

(«Қанмен жазылған кітап», 1991ж.).

Тау тұлға Бауыржан Момышұлы май­дангер бауырының алдындағы парызын өмірінің ақырына дейін атқаруға бар күш-жігерін салып өтеді. Қай кезде де осы бір ардақты есімнің халық алдында мерейі үстем болса деп армандайды. «Исламқұловты бір емес, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры атағына ұсындым. Бірақ әкесі болыс болды деген сылтау­мен, ол атақ берілмеді» деп айтатыны сол батыр бабамыздың.

Жауынгер-журналист Мұхамедқұл Исламқұлов Ташкент қаласындағы Орталық Азия университетінде оқыған ал­ғашқы қазақтың бірі. Сонда жур­на­­листика факультетін бітіріп, «Оң­түс­тік Қазақстан», «Социалистік Қа­зақ­стан» га­зеттерінде еңбек етеді. Мұ­ха­мед­құл­­дың атасы Төрегелді ақсақал Сыр­да­рия өзенінің жағасындағы Сарыкөл аумағына болыс болған. Ол Ташкентте болыс болып тұрғанда ұлы Исламқұл Ресейдің саяси және мәдени астанасы Санкт-Петербордағы заң колледжін тәмамдайды. Хатшы болып қызмет атқарған оны әкесі болыстық сайлауға қатыстырады. Осы болыстық қызметті Исламқұл 21 жыл, яғни қатарынан жеті кезең, 1926 жылға дейін атқарады.

Мұхамедқұл атамыздың артында Ойрат пен Қайрат есімді екі ұл қа­­лады. Ойраты Түркістан облы­сы, Қа­­зы­­ғұрт ауданында балалар дә­рі­ге­рі болса, әкесі майданға аттан­ған­да бір жаста, ал шешесі үш жасында қайтыс болып, балалар үйінде тәрбие­ленген Қайраты Украинаның Днеп­род­зержинск қаласындағы металлургтер училищесінде оқып, еңбек жолын Темі­ртау қаласындағы металлургия за­уы­тында бастаған. Мәскеу Болат және қорытпалар институтын, Мәскеу ма­ши­на жасау институтының аспиранту­ра­сын бітірген. 1967-1995 жылдары Қа­зақ химия-технологиялық инсти­ту­тында, Халықаралық қазақ-түрік уни­вер­ситетінде аға оқытушылықтан бастап, доцент, кафедра меңгерушісі болып еңбек етті. Техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Қайрат Мұхамед­құл­ұлы өмірінің соңғы жылдарын М.Әуезов атын­дағы ОҚМУ-де ұстаздық қызметке арна­ды.

Қайрат қашанда әкесінің майдандас досы болған Бауыржан атасын іздес­ті­ріп, хат жазады. 1963 жылы батырдан «кездесу бұйырып жатса, әкең туралы көп әңгімелесетін боламыз» деп су­ре­тін салған хат келеді. 1969 жылы Бауыр­жан атасын Сарыағашта демалып жат­қан­да іздеп барып, ұзақ әңгімелеседі. Сонда қазақтың хас батыры майдандас бауырының ерен ерлігі, жауға тойтарыс берудегі әскери шеберлігі, ержүректігі, әке­сінің қып-қызыл оттан қорықпайтын, жүрек жұтқан адам болғанын айта келіп: «Балам, орыста бір қанатты сөз бар, «Әді­лет қашанда жеңеді, бірақ ол кешік­се де келмей қоймайды...» деп үміт арт­ты­рады.

Жаратқаннан бала сұрағанда, артымда қалып, іздеушім, сұраушым болсын дейтін де шығар, Мұхамедқұлдың ұрпағы – ұлы Қайрат пен келіні Бибіхан 2012 жылы туған жерінен бір уыс топырақ алып, Ресейдің Новгород облысы, Старая Русса қаласына қатысты Давыдово селосы маңындағы әскерилер зиратында жерленген әкелерінің қабірінің басына барып, зиярат етеді. Сол жолы әке мен бала жетпіс жылдан кейін қауышып, келіні сәлемін салып, Құран бағыштап, ескерткіш тақта орнатады. Араға екі жыл салып, артында қалған немере, шөберелеріне тағылымы болсын деп, телеоператор, журналист қызды ертіп, тағы барып қайтады. Ал Мұхамедқұл әкелері жүзге толғанда Шымкентте елдегі аға­йын-туған, жора-жолдастардың басын қосып, аталарының атынан тәберік таратып, Құран бағыштап, ол кісі туралы түсірілген бейнежазбаны көрсетіп, үлкен ас береді. Сонда ғой белгілі жазушы ағамыз Мархабат Байғұтов жерлес ағаларының артында осындай ұрпақ қалып, әкелеріне көрсеткен құр­мет­теріне риза болып: «Айналайын, ха­ла­йық, бүгін біздің Мұхамедқұл атамыз тіріліп ортамызға келгендей болдық. Әсіресе осы имани тірлік, перзенттік борышты өтеуде Қайрат өз ұлы ғой, бәрін ұй­ым­дастырып, жанын салып жүгіріп жүр­ген құйтақандай Бибіхан келінге рах­мет, Алла риза болсын» дегені бар.

«...Мен өзім қырық жыл қырғында тірі қалған жандардың бірімін. Сол сұрапыл қырғын соғыста еліміздің талай саңлақ батырларының, ақылды ерлерінің қаза тапқанын қан майданда көзіммен көрдім. Менен артық, менен батыр, менен ақылды жігіттердің өліп кеткенін көзіммен көрдім. Олардың имандары жол­дас болсын! Олар Ұлы Отанымыздың тә­уел­сіздігі үшін жан-тәнін аямай со­ғысты, сол тәуелсіздік үшін жан тәсі­лім етті...», деген Қазақ радиосының алтын қорында жазылған сөзінде қазақтың ар-ұятының, намысының символына айналған Бауыржан батыр Мәскеуді неміс басқыншыларынан қорғауда тең­дес­­сіз ерлік көрсетіп, қаһармандық та­ныт­­қан батальон командирі Мұхамед­құл Исламқұлов сынды ерлерді айтқан бол­­са керек.

Енді осындай есіл ерге артындағы қалған ел-жұрты сол даңқты ерліктерін ұлықтауда қандай ізгі құрмет нышандарын жасады дегенге келейік. Бүгінде Мұхамедқұлдың балалары Ойраттың қайтыс болғанына он бес, Қайраттың дүниеден өткеніне үш жылдың жүзі өтті. Келіні Бибіхан апайымыз жиыр­ма жылдай әр есікті ашып жүріп, табан­дылығынан атасы туып-өскен Түр­кіс­тан облысы, Ордабасы ауданы, Шұ­барсу ауылындағы орта мектепке, Шым­кент қаласында бір көшеге есі­мін беруге ұйтқы болады. Ендігі арманы майданға Алматы қаласынан өзі сұранып аттанып, қайсарлықтың, ер­ліктің, отансүйгіштіктің үлгісін әй­гі­ле­ген, әрі қазақтың қаһарман хас батыры мойындаған батырды мәңгілік есте қалдыру мақсатында 2010 жылдан (ол кезде қала әкімі А.Есімов) қаланың әр әкімі ауысқан сайын Қазақстанның халық жазушысы, соғыс ардагері Әзілхан Нұршайықов, Кеңес Одағының Батыры Тоғамбай Қауымбаев, батыр бабамыздың ұлы Бақытжан Момышұлы, маршал Г.К.Жуковтың адьютанты болған, отс­тав­кадағы полковник Жазықбай Аха­нов, панфиловшы, соғыс және еңбек ардагері Әдіхан Шілтерханов қол қой­ған хатты жаңартып алып барады. Бар­лы­ғында «келесі ретте береміз» деген жауап алады. 2016 қалада жүз адамға көшенің атын берілгенде де, қыршын кеткен боздақ атаусыз қалады. Бүгінде М.Исламқұлов тұрған Шагабудинов көшесі Пожарский, Минин көшелерімен қиылысады. Минин кім дегенге келсек, 1624 жылы Русьта болған көтерілісті басқарған адам екен. Қазір ХХІ ғасыр. Бүгінде олардың Қазақстанға, Алматыға қан­дай қатысы бар?

 Иә, тарихта да, өмірде де халқы мо­йын­даған, арда тұтқан өз батыр­л­ары болған. Ендеше, сондай халық батырларының ерлігін ұлықтау, есімін жа­дымызда жаңғыртып, насихаттау, ке­лешек ұрпақты ұлтжандылыққа, отан­сүй­гіш­тікке тәрбиелеу бүгінгі ұрпақтың парызы екенін ұмытпауымыз керек...

Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ,

журналист