Коллажды жасаған Қонысбай Шежімбай, EQ
Баласының ержеткені әр отбасы үшін үлкен қуаныш. Анасы Клара ұлымен кенттегі халыққа қызмет көрсету орталығына барып, оның басты құжаты – жеке басының куәлігін алуға өтініш жазады. Мерзімді он бес күннен кейін құжатты алуға барғанда, халыққа қызмет көрсету орталығының қызметкері С.Жантілесова: «Сіздің өтінішіңіз бойынша ұлыңызға жеке басты куәландыратын куәлік берілмейді деген жауап келді» дейді де, бұл жөнінде Рудный қалалық полиция басқармасы көші-қон бөлімшесіне баруға кеңес береді. Бұған аң-таң болған Ерлан Рудный қалалық полициясы көші-қон бөлімшесінің бастығы Біржан Аманбаевқа барады.
Ерлан өзінің тумысынан тез сөйлейтін мәнерімен бір-екі минуттың ішінде Қазақстанға 2003 жылы көшіп келіп, Қазақстан Республикасының азаматтығына сол жылы қараша айында өтініш бергенін, ол кезде әйелі Клара Арғынбаеваның аяғы ауыр болғанын және 2004 жылдың 18 ақпанында аман-есен босанып, Айтымбек есімді ұлды болып, оған 25.02.2004 жылы №0465790 санды тууы туралы куәлігін алғандығын, енді сол бала 16 жасқа толғанда оның жеке басының куәлігін алу үшін неге Қазақстан Республикасының азаматы бола алмайтындығын айтып-айтып тастап, зорға тоқтады. Ерланды тыңдап болған соң, Біржан да көп ойланбапты.
– «Өздерің Қазақстан азаматтығына өтініш бересіңдер, неге іштегі баланы сол кезде тізімге қоспадыңдар?» деді қалалық көші-қон полициясы бөлімшесінің бастығы Біржан Аманбаев. «Ойбай-ау, ол кезде әйелімнің аяғы ауыр, 5-6 ай болған деп тұрмын ғой?! Әйелімнің құрсағында жатқан шарананы Қазақстан азаматтығын алу тізіміне қалай қосамын? Ол бала жарық дүние көре ме, көрмей ме, мен оны қайдан білемін? Іштегі бала түгіл, сырттағы өзіміз алдағы күніміздің қалай боларын білмей жүрдік ғой!» десем, «Бала туды ғой, туған соң неге қоспадыңдар тізімге? Азаматтықты өздерің алсаңдар болды деп ойладыңдар ма?» дейді. «Ойбай-ау, ол бала тумаса, мына төбемнен қарап тұрған жанымдағы еңгезердей ұлым қайдан келді?! Біз азаматтыққа өтінішті бұл құрсақта жатқанда беріп қойдық ғой?» деп, күйінгенімнен буынып қала жаздадым сол жерде, – дейді Ерлан шоқ уыстап тұрғандай шырылдап.
Ерланның «буынатындай» да, шырылдайтындай да жөні бар. Әйелі екеуі ұлы 16 жасқа толғанша оның «Қазақстанның азаматы еместігін» білген де жоқ. Себебі Айтымбек туғанда сол жылдардағы уәкілетті органдар мен Рудный қалалық ішкі істер басқармасынан «Оралмандардың Қазақстанда туған баласы осы елдің азаматы болады» дегенді естіген соң, жас ата-ана күнделікті қамсыз тіршілікпен кеткен еді.
Рудный қалалық көші-қон полициясы бөлімшесінің бастығы Біржан Аманбаев Ерланға мұндай жағдайдың өзіне бірінші рет кездесіп отырғанын жасырмапты. Ол Ерланға «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңының «Ата-анасы шет мемлекеттің азаматы болып табылатын баланың азаматтығы» деп аталатын 11-1-бабындағы «Бала туған кезде ата-анасының екеуі де шет мемлекеттің азаматы болса, ол туған жеріне қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайды» деген мәтінді көрсетеді. 2003 жылдың қараша айында Ерлан мен Клара Телібаевтар Қазақстан Республикасының азаматтығына өтініш береді, ал ұлы 2004 жылы ақпанның 18-і күні дүниеге келді. 2004 жылы шілденің 21-і күні ерлі-зайыптылар Қазақстан Республикасының азаматтығын алды. Демек, бала ата-анасы елдің азаматтығын алуға өтініш берген және алған уақыттың аралығында өмірге келді, яғни нәрестелі болғанда олардың азаматтығы әлі қолға тимеген болатын. Біржан Аманбаев Ерланнан Өзбекстанның Қазақстандағы елшілігінен Айтымбектің Өзбекстан Республикасының азаматтығын қабылдамағаны жөнінде анықтама алып келуіне кеңес береді. Сонан соң баланы азаматтығы жоқ тұлға деп таныған соң, Қазақстан Республикасының азаматтығына өтініш бере алатынын түсіндіреді. Ерлан «Менің ұлым Қазақстанда туды, осында өсті. Өзбекстанда анасының бойына біткені болмаса, ол елдің шетін де көрген емес қой?!» деп тағы шыр-пыр болып, көңілі тартпаса да, сәті түсіп қалар деген дәмемен Өзбекстан елшілігі жанындағы консулдық бөліміне хабарласып, Дилшот есімді жауапты қызметкермен сөйлеседі.
– Консулдық бөлімінің Дилшот есімді қызметкері менен Өзбекстанның төлқұжатын талап етіп, «сендер-ақ басымды қатырдыңдар» дегендей, тіпті дөрекі сөйледі. «Өзбекстанның паспортын қандай қоқыс жәшігіне тастадың?» деді. Мен ешқандай қоқысқа тастамағанымды, сол уақыттағы тәртіп бойынша Өзбекстан төлқұжатын ішкі істер басқармасына өткізіп, сол жерден Қазақстан азаматтығын куәландыратын жеке бас куәлігін алғанымызды айттым. Консул қызметкері: «Онда сол паспортты тапсырған полициядан анықтама алып кел!» деді де, сөзімнің соңына қарамастан телефон тұтқасын тастап жіберді. Елшілік қызметкерінің дөрекілігі мені одан сайын жерге тыққандай жасытты, – дейді Ерлан Өтеуұлы.
Атамекенім, қазағым деп, алып-ұшқан жүрегін қолына ұстап жеткен бір отбасын сергелдеңге салып отырған осы жағдайды реттейтін еліміздің заңдары не дейді? Еліміз Тәуелсіздігін алғаннан кейін іле-шала қабылданған Қазақстан Республикасының 1991 жылы 20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заңының 10-бабы Қазақстан Президентінің 1995 жылы 03 қазандағы № 2477 Жарлығына сәйкес өзгертіледі. Онда «10-бап. Азаматтық алу негіздері. Қазақстан Республикасының азаматтығы:
1)тууы бойынша;» деп әрі қарай жалғасады. Демек, бұл бала Қазақстанда туса, еліміздің азаматы болады деген емес пе бұл? Заңның 10-бабы өзгертілген 1995 жылы Айтымбек түгіл оның әкесі Ерлан әлі мұрты тебіндемеген жасөпірім еді. Ал Рудный қалалық көші-қон полициясы бөлімшесінің бастығы Біржан Аманбаевтың Ерлан Телібаевқа көлденең тартқаны – «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заңның 2011 жылы 22 шілдеде 11-1-баппен толықтырылған нұсқасы болатын. Заңға бұл өзгеріс енгенде Қазақстанда туған Айтымбек 7 жасқа толып, Қашардағы қазақ мектебінің партасында отырған еді. Заңдағы осы толықтырылымның Айтымбекке қаншалықты қатысы бар? Заңға толықтыру 2011 жылы енгізілді, ал Айтымбек 2004 жылы туды. Құзырлы органдар мына заңның кейінгі толықтырылым екенін біле тұра, адамдарды неге сарсаңға салады?
Жалпы, Қостанай облысына келген қандастар осындай құжат «хикаяларынан» жиі зардап шегеді, таусылмайтын анықтамалардың соңында сабылатын кезі көп. Заңға берілген түсініктемеде «Оралман» мәртебесi азаматтықты алғанға дейін Қазақстан Республикасы азаматтарымен барлық салада тең құқыққа ие болу үшін берiледi» деген сөз заңды жүзеге асыру механизміне келгенде теріс айналып кетеді. Ең қиыны, 9-сыныпты бітірейін деп отырған Айтымбек биыл колледжге түскісі келеді. Жеке басының куәлігінсіз ол қайда бармақ? Соның салдарынан оқу орнына құжат тапсыруға үлгермей қаламыз ба деген уайымы бар. Коронавирус карантині жарияланғалы олар Қашар кентінен аттап тағы шыға алмайды. Ал Айтымбек Өтеуов мектепте үздік оқиды, спортшы, домбырашы. Қазақстанның, халқының мақтанышы болуды армандап өсіп келеді. Алайда Айтымбектің арманына керенау кеңселердегі қабылданған шешімдер тұсау болатын түрі бар...
Нәзира ЖӘРІМБЕТ,
журналист
Қостанай облысы,
Рудный қаласы
