Көңіл күй және табиғат
Кәсіби прозаның кәнігі тарланы Әкім Тарази «Біздің көп жазушылар қажеті болсын, болмасын көркем табиғатты жеріне жеткізе суреттеп отырып алады. Ол жай ғана шығармадағы орта ғой. Ал ортаны қажетіне қарай ғана пайдалану керек емес пе? Табиғат көбіне кейіпкердің көңіл күйін білдіруге байланысты суреттелінеді. Мысалы, көңілді шағыңда «қандай ғажап жарқыраған ашық аспан», салың суға кеткен күні «мынау неткен шақырайған күн» болады», дейді.
Әрине тосын, қызық ой. Енді осы жайдың көркем шығармада қалай орындалғанына «Солдат соғысқа кетті» романынан мынадай бір мысал келтіріп көрейік.
Капитан Колодкин шығармадағы бас кейіпкер Мұхамедтің жолдастар арасында беделді болып бара жатқанын көре алмайтын. Әрі өзінің бір қылмысын Мұхамед сезіп қалғанын да білетін. Сол үшін оның көзі құрыса деп армандайды. Орайлы бір сәтте Мұхамедті «жаралы жолдасқа көмектесуіміз керек» деп қараңғы түнде құжынаған немістің ортасына жұмсайды. Оны көрген лейтенант Маслов қатты қиналады. Ал енді әрі қарай автордың «қарауылына» іліккен адам мен табиғат құбылысына қарай беріңіз.
«Колодкин осы бір минуттарда өзіне дән риза еді. Автоматын иығына асып түн қараңғылығына сіңіп ұзап бара жатқан Мұхамедтің соңынан екі ұртын бұлтыңдатып күлімдей қарап тұрды. Командирін құтқаруға, қорғауға шыққан солдат әрқилы оқиғаға ұшырап қалуы мүмкін. Соғыстың аты – соғыс. Оған ешкім жауап бермейді. Мұнда адам өмірдің өз заңы секілді өшіп те, өсіп те жатады...
Дәл осы жолы Колодкин өзіне төнген қатер біржола сейілді деп ойлады. Бойын қуаныш кернеп орнынан атып тұрды. Құлашын жайды, керілді. Кеудесін көтере көкке көз тікті. Сансыз жұлдыздар түпсіз тұңғиық аспан көгінде мөлтілдеп, жылтылдап өткір, салқын сәуле шашады. Түн жылы. Аз ғана самал есіп тұр. Колодкин қуанышты көңілін баса алмай:
– Лейтенант, түн өзінше әсем де әдемі екен-ау! – деді.
Маслов аяқ астынан Мұхамедтің қалың немістің ортасына кеткеніне қатты уайымдап, қапаланып, қайғырып отырған.
Колодкиннің сөзін жөнді ұқпай:
– Қандай түн? Әсем деп тұрғаның не? – деді.
– Немене, ұйықтап отырсың ба? Мына түнді қарасаңшы! Ғажап қой! Маужырап тұрған жоқ па?
Маслов әлгінде ғана қалжырап, діңкесі құрып жер сүзіп отырған Колодкиннің лезде құбыла түсіп көңілденгенінің мәнісін түсіне алмады».
Міне, бұл тіпті ұқсас табиғат құбылысын бір адамның түрлі көңіл күйде түрлі қабылдауы ғана емес, ұқсас табиғатты екі түрлі көңіл күйдегі қатар отырған екі адамның екі түрлі қабылдауын көрсететін ерекше көрініс. Автор бір оқпен екі қоян атқандай. Мұны әрине көркем шығармаларда сирек кездесер жай десек те артық айтқандық болмас!
Осыған ұқсас тағы бір жағдай. Кемел Тоқаевтың осы романын жоғары бағалаған ғалым, сыншы Шерияздан Елеукенов шығармадағы солдат күнделігінен: «Үштен-төрттен сап түзеген неміс тұтқындарының ұшы-қиыры жоқ. Аппақ қар басқан жазық даланың үстіне ирелеңдеген қара жыландай шұбатылады. Күн сондай ашық, шуақты, жылы боп тұр» деген үзіндіні ала отырып: Сталинград шайқасының жеңіспен аяқталған қуанышын өстіп табиғат құбылысы арқылы шым-шымдап қана жеткізген» дейді.
Міне, бұл табиғат құбылысындағы адамның көңіл күйі емес пе? Романды оқып отырып сол жылы шуаққа сен де шомылғандай ғажайып әсерде боласың. Суреткерлік дегеннің сырлы сиқыры да осында болса керек.
«Сынақтан өткен адам»
Жазушының «Замандастар сыры» деректі повесі Украина жерінде болған партизандық соғыс жайында жазылған шығарма. Киевті, Днепр өзенінің жағасындағы деревняларды немістер басып алған. Қызық, деревняны басып алған немістер жергілікті тұрғындармен дүкенде нанға кезекке тұрып, бір-бірінен сіріңке сұрап, темекі тұтатып дегендей қатар өмір сүріп жатады. Міне, майданның көкесі! Ал жазушы енді осы тірліктің ішек-қарнын аяусыз ақтарады дейсің.
Жергілікті тұрғындардың кейбірі жауға сатылып үлгерген. Бір-біріне мүлде сенбейді. Кейбіреуі неміске сатылған болып олардан ақпарат алып, өздерінің партизандық құпия ұйымдарына жеткізеді. Оларды көрген кейбір шал-кемпірлер «сатқын неме!» деп беттеріне түкіреді. Алайда олар «біз немістерге өтірік беріліп құпия ұйымға қызмет етіп жүрміз» деп айта алмайды ғой. Амалсыз тісін тісіне басып шыдап бағады, тіпті оларға қол жұмсап, көкала қойдай қылып сабауға мәжбүр болады. Әйтпесе жаудың сеніміне кіре алмайды ғой. Бір құпия ұйымда адам саны үштен аспауы керек. Енді кім неміске, кім қызыл армияға қызмет етіп жүр? Айырып болмайды. Бүкіл адам күмәнді. Мұндай сәт алдыңда тұрған белгілі жаумен соғысудан да қиын. Ықы демін ішіне тартып, өз деміне өзі тұншыққан жұрт. Адамдар тек аңдысып сөйлеседі.
Шығарма оқиғасын баяндап отырған партизандық соғыста құпия ұйым мүшесі болған, дәрігер Крячек Алексей Васильевич. Оның басынан өткен мына бір оқиға былай баяндалады.
Алексей бірде қаладан дәрі алуға келіп, астыртын ұйымның адамдарымен кездеспек болады. Ол жолықпақ болған адамын таба алмай, әбден кеште көне танысы Тик дегеннің үйіне келеді. Тик неміске сатылған адам. Алайда оны қазірше Алексей Васильевич білмейді. Енді екеуінің диалогын қараңыз.
« – Бұл соғыс сансыз ажалмен бірге әрқилы дерт те ала келді. Бұл өңірде бұрын ұшыраспаған жұқпалы аурулар шықты, – дедім, Тик түсіне ме деген ниетпен...
– Солай де, – деп шегіне түсіп, шалқая отырды.
– Кімдерді емдейтінің мәлім болды, фрицтерге жағынып та үлгеріпсің! Мұның тым ерте емес пе? Кейін Совет келгенде қайтесің? Мұныңа кешірім бермес.
– Көппен бірге көрерміз.
– Көпті қайтесің, өз басыңа салмақ түсіп жүрмесін!
– Қорқытайын дедіңіз бе?
– Неге, қорқатын сен бала емессің. Әйткенмен көргені бар кісінің ақылын алған жөн.
– Жөні келмейтін істі болдырам деп қызбаланып қайтесіз, – дедім орнымнан тұрып. – Совет келгенше сізді куәға қалдырмауыма болады, жандармерия бұл жерден алыс емес. Оларға бір ауыз сөз айтсам жетіп жатыр.
– Ха-ха-ха! – Тик басын шалқайта тастап, қызыл көмейін көрсетіп, қарқылдап күлді. Күлкісі суық. Шүңірек көк көздерін быртиған күс бармағымен батыра сүртті:
– Жігітім, басың піспеген екен. Неміске қызмет көрсетіп жүрген жалғыз өзім дейсің бе?! Сен жалғыз емессің, Өйтпейінше бұл күні күн көру қиын. Қаласаң, гестапоның өзіне апар мені. Олар сенен гөрі маған көбірек сене ме деп ойлаймын. Жұрт секілді бүркеншек атпен бұғынбаймын. «Тик» – десең болды, олар түсінеді!
Жаудың тыңшыларынан қашып келіп тығылған жерімнің жансыздың ұясы екенін енді ғана аңғардым».
Осылайша, сыр бермей Тикпен пікірлес болып шыққан Васильевич оның үйінен шығып өзінің уәделі бір үйінің алдына барғанда немістердің нысанасына ілініп, тұтқынға түседі. Жандармерия бастығы мұны жан алқымға алып тергегенде бұл Тиктің үйіне қонып шыққанын айтады. Сол кезде әлгі жерге Тиктің өзі де пайда бола қалып, «бұл сынақтан өткен адам» дейді, сөйтіп аман қалады.
Бұл шығармада мұндай диалогтар өте көп. Ешкім ештеңені ашып айтпайды. Ал бұл уақытта, бұл маңда ешкім ешкімге ештеңені ашып, жарып айтпайтындығын автор да айрықшалап айтып жатпайды. Тек баяндалған оқиғаның өн бойында шет-шегі жоқ сайқалдық та, сатқындық та, атылып кетсе де аузын ашпаған қалпы аттанып кете барған қайсарлық та бәрі, бәрі көрініп тұрады.
Иринаны іздеу
Дәл осы жерде айта кетуге тура келіп тұр, Кемел Тоқаев 7-гвардияшылар танк полкымен Белоруссияда, Украина мен Польша жерінде болған. Повестің «Жолда» деп аталатын алғашқы бөлімі: «Соғыс жүріп жатыр. 1943 жыл. Біздің әскерлер батысқа қарай жылжып барады. Қараша айының алғашқы күнінің бірінде әскери эшелон шағын стансаға келіп тоқтады», деп тура өзінің Украинаға соғысқа келген жерінен басталады.
Сонда дәл сол стансада Ирина дейтін бір партизан қыздың ерлігі жайлы естиді. Тіпті «бір жолы танктері Днепр өзеніне қамалып тұрғанда қуыршақтай қыз бастаған бір топ партизан бұларды өзеннен өткел тауып арғы жағаға өткізіп жібереді. «Шақар қызды Иринаға ұқсатқым келеді. Ынтыға, тесіле қараймын. Топтың басшысы да осы қыз екен...» дейді автор. Сол Ирина есімі ойынан кетпейді.
Кейін аттай жиырма жылдан соң әйгілі партизан Қасым Қайсеновпен бірге Киевке барады. Кілең майдангерлер күні-түні соғыстың әңгімесін айтады. Сөйтіп дәл сол Днепрдің бойында астыртын ұйымда қызмет еткен Крячек Алексей Васильевичпен жолығады. Ирина жайлы сұрасам ба екен, сұрамасам ба екен деп әрі-сәрі күй кешеді автор. Егер «білмеймін» десе Иринаны біржола жоғалтып алардай күй кешеді. Алексей әрине әңгімелей жөнеледі, үнсіз ғана ерлік жасап, үнсіз ғана ғайып болған Ирина жайлы. Жоғарыда айтқанымыздай бұл повестің соғыс кезіндегі оқиғалары осы Алексейдің әңгімелеуімен баяндалады.
Сол Ирина тұрмысқа шыға сала күйеуі соғысқа аттанады. Жалындап тұрған өжет қыз, жай жүре ала ма? Астыртын ұйымға кіріп, ақыры неміске сатылған болып жау жаққа өтеді. Жау да мұны әбден сынап бағады. Түн ішінде немістің бір әскерін үйіне ертіп келіп шай береді. Ұлы соғысқа кеткен, ал келіні сол жауды үйге ертіп келіп отыр. Ұзын қара пышақпен помидор турап тұрған енесі пышақты помидорға салсам ба, Иринаға салсам ба деп екіұдай күй кешеді. Астыртын ұйымның шарты бойынша әрі аздап орыс тілін білетін неміс әскерінің көзінше Ирина оған «мен әдейі істеп жүрмін» деп айта алмайды. Бұл сірә қандай қорлық?
Алексей Иринаның одан кейін де талай реткі аянышты және ерлік істерінің куәсі болғанын да тарқата баяндайды. Ала киімді адамдармен байланысты тағы бір оқиғасын еске алады.
Өлім шекарасына дейін
Киевті басып алған немістер жергілікті тұрғындарды, қолға түскен солдаттарды тұтқынға алады. Оларды әкеп қамаған лагерь нағыз «өлім үйі» еді. Себебі ол үйге қамалғанның қайтып шығатыны болмайды. Тас үйде бір түнетіп шығарғаннан кейін тұтқындарға ала киім кигізіп, айдап биік жардың басына апарады. Сол жерде тізіп қойып атады. Сөйтеді де, әлгілердің үстіне бензин құйып өртейді. Шала-жансар тыпырлап жатқандар денесіне от тигенде ыршып, секіріп әлденеше аунап түседі. Содан соң аз бүлкілдеп жатып, бүрісе бастайды, біртіндеп күйеге, күлге айналады. Ең ауыры, соны ертеңгі атылатын тұтқындарға көрсетеді.
Міне, осы «өлім үйіне» кіріп, содан бірінші рет аман шыққан Переценко деген жауынгердің таң атып, өлім жақындағанын сезген кездегі күйін әңгімелеуі: «Өлім алдында кісінің ойы келте болады. Өткендегі көріністер лезде ойыңа түседі де, оны сол сәтте ұмытып, екіншісіне көшесің, сөйтіп ұшы-қиырсыз ой тізбектеле береді. Өзіміздің селоның қасындағы жалпақ көк саз екен деймін. Оның ортасын кесіп өзен ағатын, суы терең емес, тайыз. Біз, топ бала сазда көбелек қуып, асыр салып ойнап жүрміз. Бұл ойын зеріктірді білем, артынан алысқан боп, жұдырықтасып, жұлысып та қаламыз. Байғұс анам: «Ей, балам, тентек болма, тиыш жүр», деп ақылын айтып тұрған секілді. Бұл тәтті елес жоқ боп кетеді де, енді көз алдыңа туғаның, дос-жараның аса сағынышпен келе қалады. Кәдуілгідей өзіңмен жүздесіп, сырласып тұрған сықылды. Ой әрмен жетелейді. Осы бір шақта біреуді сағынып, аңсағандай боласың, «жаным» деп қана елжіреп үн қатасың. Ол да икемделіп бауырыңа кіре түскендей, құшағыңды жаясың, сол сәт түс көрген кісі секілденіп шошып кетесің. Жан-жағыңа қарайсың. Айналаңның бәрі ала киімді адамдар... Әлгі асқан көңіл адыра қалады, өзегің өртеніп, езіліп, бір-ақ уыс боп қаласың. Енді бір-екі сағаттан кейін өмірмен, жарық дүниемен қоштасасың, қайтып мәңгі оралмайсың... Кәдімгі үлкен күн сенсіз шапағын төгіп, сенсіз ататын болады. Аспанда ай сен жоқта қалқиды. Айдын көлде құстар ұшады, өзіміздің ауылдың тұсындағы көк саздан жем іздейді, даланы құлпыртып қызғалдақ өседі, жұрт шулап егін оруға шығады, бәрінен де бұрқыраған жас сабанның исін айтсаңшы! Одан соң күз келеді, одан әрі қыс, көктем, тағы жаз басталады. Осының бәрін сен көре алмайсың! Сені әзәзіл күш қорлықпен өлімге желкелеп тұр, амалсыз мойынсындырғандай, қарсыласайын десең дәрмен жоқ, байғұс жан секілдісің. Осы халің есіңе түскенде ішің өртеніп күйіп кетесің, есіңнен танып, аласұрасың... Біреумен арада кикілжің, бақастық, өштескендік болғаны есіңе түскенде ойпыр-ау, адам неткен қатал, неткен мейірімсіз, неткен надан еді деп ойлайсың, осының бәрі білместік екен-ау, деп қынжыласың. Шіркін, жарық дүниені тағы бір сығалатса, кісіге қиянат қылмай, жолына шырақ жағып өтер едім, адамды жан тәніммен сүйер едім дейсің... Бәріне де кешірім берер жомарт көңілде қалғың келеді.
...Тұтқындарды таң ата ататынын білеміз. Ақындар жырға қосқан таң шапағын енді бұлар қас көріп, безіп тұр, күн шықпаса екен деп тілеу тілейді, қу тіршілік адамға не жасатпады дейсіз! Түрме іші осылай дүрлігіп тұрған кезде:
– Жолдастар! Қашыңдар, құтылыңдар! – деген біреудің сабырлы даусы шықты да, темір есік шалқасынан ашылды...».
Мұндай алмағайып, тылсым хәлді өзгенің тұла бойы тұтанып кетердей сезіндіре жеткізу үшін соғыста әлденеше рет жараланған автордың өзі де сол күйді, өлім шекарасына дейінгі күйді өзегінен өткізген болса керек.
Міне, сондағы қалың топқа қақпаны ашып құтқаруға атсалысқан Иринаның ісі екен дейді әңгімелеуші. Одан кейін оны ешкім көрмепті...
Днепрге тіл бітсе...
Міне бұлар – Алексей, Қасым, Кемел... жиырма жылдан кейін сол Днепрге келіп тұр. «Батып бара жатқан күннің сарғыш мұнар сәулесі төңіректі түрлендіріп, қалың қабақ астында ағып жатқан Днепрге қиықшалай түседі. Өзен суы тұп-тұнық, беті бұйраланып, жол-жол боп жатыр, ағысы қатты секілді... Бұл жердің адамдары да, селосы да ежелден маған таныс секілді, көкірегімде жатталып қалған. Соғыс жылдарында өзім де осы маңда болған едім», дейді Кемел автор. Сол арада тұрып олар барлық жауынгер серіктерін еске алды.
«Cол Днепріміз, қасиетті өзеніміз осы, – деді Алексей Васильевич жамбастай жайланып жатып. – Осы жерде Переценко, Николай Петухов қаза тапты, осы жерде біздің Вася ауыр контузияға ұшырады, Попов ауыр жараланды. Көптеген жолдастар құрбан болды. Үнсіз ғана кете барды. Шіркін, Днепрге тіл бітсе, шындық сырларын жыр ғып айтып берер еді...»
Біз романның бір ғана сәтін, повестің бір ғана қырын сөз еттік. Сұмдық – мың, шындық – жалғыз. Днепрдің қос жағасын мекен еткен осынау жұрттың ішінде, соғыстың өзге де майдандарында Ирина секілді өз шындығын өзінен басқа ешкім білмес жүздеген, мыңдаған адам жұмған аузын ашпаған жұмбақ қалпында өмірден көшіп кете барды. Ол мың сан жұмбақ «Замандастар сыры» арқылы жұлмаланбай сол сырлы қалпында жан жүректі сыздата бізге жетіпті. «Шіркін, Днепрге тіл бітсе...» деген кейіпкер арманы бұдан артық қалай орындалсын!?.
Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ
