– Аға, адамның ғұмыры жасымен өлшенбейді. Сізді Бекежан мен Қасымханның шекпенінен шығарғысы келмейтін жастар көп.
– Оны түсінемін. Бекежан-Асанәлі қартайса, Төлегендерді кім ширықтырады? Бұл өмірдің заңы ғой. Қара түс болмаса, ақтың қасиетін біле ме адам. Өлім болмаса, өмірдің қадірін кім түсінеді. Бекежан болмаса, Төлеген Төлеген болар ма еді? Қыз Жібек – Төлеген – Бекежан арасындағы драма болмаса, кино кино емес, тек тәтті кәмпит болып шығар еді.
Төлеген сымбатты, Қыз Жібек те өмірде соншалықты сұлу болмаған шығар. Бірақ тарихтың жүрегінде қалып, сұлулық пен махаббаттың шыңына көтерілді. Халық кем-кетіктерін ықыласымен толықтырып, қиялындағы сұлулықтың өлшеміне айналдырып жіберді.
– Сізбен бұған дейінгі әңгімеде Қасымхан Шадияровты елге алып келгіңіз келетінін, онсыз ана дүниеге тыныш кете алмайтыныңызды айтқан едіңіз. Режиссер Хуат Ахметовтің «Аруақ» фильмінде сіз басты рөлде сомдаған философ Ағатайдың жұмбақтығы мен мінезін Қасымханға ұқсатамыз. Бұл жолы Қасымхан елге Ағатай болып келді ме?
– Есіңде болса, «Сіз кімсіз Ка мырза?» фильмінде Қасымхан кеңістікті бетке алып, кетіп бара жатуымен аяқталатын еді ғой. «Аруақтағы» Ағатай сол кеңістіктен елге оралады. Оның есімінің өзі де – символикалық есім. Ұзақ жылдар шетелде болған, жапондық, қытайлық достарымен хат-хабар алмасып тұрады. Сүйген жары босанып жатып қайтыс болған. Ағайын-туысқандары да қалмаған. Фильмге өз ортасынан безіп, томаға-тұйық, далаға барып тұруды көздеген қарт кісінің өмірі арқау болған.
– Негізі біз өткен әңгімемізде Қасымханның елге оралуын басқаша елестеткен едік. «Оны әуежайдан қарсы аламыз, сый-сыяпатқа бөлейміз. Ел жұртының алақанында, ақтық сапарына да сол құрметпен шығарып саламыз».
– Түсінгенім Қасымханды ешкім жалғыздыққа қимайтын сияқты. Алайда, бұл өмір ғой. Орыстар «Человек предполагает, а Бог располагает» демеуші ме еді. «Жаным кеудемде қонақтап тұрғанда сүйегімді атамекенге табыстайын» деп елге оралған данагөй, пәлсапашының жолында балалар үйінен қашып шыққан кішкентай, елгезек бала кезігіп, оның бастапқы жоспарын бұзып кетеді. Үмітін үкілеп, өмірін ұлына бағыштайды. Кейін, шығармашылық топ, ойлана келе 80 жастағы Қасымхан Шадияровтың елдегі тұрмысын талқылап, қазіргі қалыпқа сыйдыра алмады да, жұмбақ болып қалсын деп шешті. Әуежайдан күтіп алып, Мемлекет басшысының қабылдауына кіргізсек, кешегі Шәкен жасап кеткен киноның табиғатын бүлдіріп аламыз.
Бір қызығы, бұл жолы да Ағатайдың табиғатымен өзімнің болмысымдағы ұқсастықты таптым. «Аруақ» Ағатай «Ұзақ өмір сүрдім, ұлымды жоғалттым, жоғалтқаным басымдағы шашымнан да көп. Қайғырмаймын. Құдайда өлгендер болмайды. Құдайдың алдында бәрі – тірі. Демек, алдағы өмірде ұлыммен қауышамын», деп кеңістікті бетке алып, сағыммен араласып кетуімен аяқталады. Мен де Сағиым мен Мәдиім, Майрам қайтыс болғанда да «Өмір мені жеңді, мен жеңілдім», демедім. Алға жылжыдым. Ажалдан кім қашып құтыла алған? Кинодағы Ағатай да – жалғыз. Өткенін сағынады, алдан үміт күтеді. Сондай сағыныш менде де бар. Адам жаратылғаннан кейін, пендеге тән қуанышы, реніші, қайғысы болады. Соңғы жылдары көңілім кішкене құлазыңқырап, кинодағы кейіпкерімнен, күнделігімнен дауа іздейтін болдым. Майрамнан, қос құлынымнан айырылған қаралы күндерімде достарым қайғымды жеңілдетті. Қазір олардың қатары сиреді. Бала-шағалары, басқалары көкелеп, аталап жүгіріп жүреді. Бірақ бұрынғы ит көйлекті бір киген, аш кезде де, тоқ кезде де қасыңнан табылған достың орнын ешкім баса алмайды. «Тағдыр мені достарымның артында қалғандардың шырақшысы болып жүрсін деген шығар» деп өзімді жұбаттым. Бірақ бұл да көңілімді тыныштандыра алмады. Өмір өтіп барады. Партнер жоқ десем, басқалар өкпелеуі мүмкін. Бірақ шындығында солай. Бір-ақ спектаклім бар, соны ойнаймын. Балалармен спектакль қоямын. Академияда актерлік курсым, тәрбиелеп, болашағынан үміт күтіп отырған шәкірттерім бар. Үйде баламмен, немерелеріммен жұмыс істеймін. Гүл өсіремін. Ағаш егемін. Соларды суарамын. Жұмыс жетеді және бұл өмір бізбен бітпейді. Ең бастысы, тұлғаларға деген құрмет ортаймауы қажет. Бірде Әнуардың мен көрмеген суретін тауып алғанда бірге жүрген күндер еске түсіп, қатты толқыдым. Әнуар, Есболған, Райымбек, қайсыбірін айтайын, шетінен бағылан, шетінен биік еді ғой. Енді өмір солай, басқа амал жоқ.
– Аға, адамның өмірін өлшеп-пішіп, пешенеге мөрлеп қойған құдірет бар. Біз асықпасақ та...
– Ойыңды түсініп отырмын. Ресейде КСРО кезінен бірге жұмыс істеп келе жатқан Кончаловский-Михалковтар бар. Алайда сауатты сценарийстер бізде де, Ресейде де саусақпен санарлық қой. Ермек Тұрсынов, Рүстем Әбдірашев, Ақан Сатаевтардан үміт күтемін. Кино деген фугу балығы тәрізді. Бабы келісу керек. Бір мысқалы кем болса, кейіпкердің жанын жаралап аламыз. Кейіпкердің көмейіне кесек-кесек сөз салып, көрерменді тұщындырып отырмаса, кино кино бола ма? Бұл жағы да қолды байлап тұр. Үкіметтің киноға бөлген қаржысы жыл сайын азайып келеді. Енді екі-үш жылға дейін жағдайдың жақсара қоймасын сеземіз. Бірақ кино деген бекзат өнер табалдырықта қалмасына да сенеміз. Өнердің тұнығынан ауызданып үйренген қайран көңіл тазалықтан аттап кетуге дәті бармайды.
– Жарты ғасырдан бері Қасымханның елесімен өмір сүріп келе жатқаныңызды білемін. Ел ішінде Қасымхан мен Дінмұхамед Қонаев жақсы таныс болған, Димекеңнің тапсырысымен дайындалған дүние деген пікір бар. Осыған келісесіз бе?
– «Атаманның ақыры» да, «Транссібір экспресі» де Димекеңнің идеясымен түсірілгені рас. «Известия» газетінен Қасымхан Шадияров туралы тілдей хабарды оқып қалып, Шәкен Аймановқа осыны қолға алсаңыз деп кеңес берген. Содан басталды. «Транссібір экспресін» түсіруге дайындық кезінде Қасымхан жайлы деректер іздеп, архив ақтарғаным бар. Алайда қолыма бірде-бір дерек түспеді. Қашып кеткенін де, атылып кеткенін де айғақтайтын жазба жоқ. Тіпті қайда кеткенін туыстары да білмейді. Өнердегі Қасымханның тұлғасы режиссердің еркіндегі қиялымен бірге дамитын құбылысқа айналып кетті.
– Аға, кино бекзат өнер, сұлулық. «Қыз Жібектің» орнын алмастыра алатын кино келген жоқ. Кино феноменінің өзі де тазалық пен сұлулықтан бастау алып тұр. Сол сұлулық қазір кинодан алыстап кеткен жоқ па?
– Кезінде «Қыз Жібекті» сынаушылар да көп болды. Бірақ уақыт өте келе өсек, көре алмаушылық деген шөп-шалам қурап кетті де сұлулық қалды. Заман өзгерді, көзқарас өзгерді, құндылықтар өзгерді. Бірақ «Қыз Жібекке» деген көзқарас өзгерген жоқ. Бәрі мөлдіреп, кино деген саф өнердің айбынын асқақтатып тұр. Кененбай – Сырлыбай қандай, Шеге – Әнуар қандай, Жібек – Меруерт қандай. Тіпті Бекежанның өзінен бекзаттықтың лебі есіп тұр. Ермек Тұрсынов түсірген «Келін» «қазақтардың намысына» тигені есіңде болар. Мен де мазмұны жағынан қабылдай алмағанмын. Бірақ маған кино ретінде ұнайды. Сұлулық «мен сұлумын» деп айғайламай-ақ экранды билеп-төстеп тұр. «Келін» фильмі АҚШ-тағы «Оскар» байқауының жартылай финалына шықты. Әлемдік өркениет әйел денесінің сұлулығына және тұмса табиғаттың сұлулығына назар аударды. Содан кейін түсірген киноларында да қан лыпып соғып тұр. Қазір киногер мен көрерменнің талғамы арасында гармония жоқ, күрес жүріп жатыр. Соңғы нүктені көрермен қояды. Бұл процестің қаншаға дейін созылатынын мен білмеймін.
– 1970-1980 жылдарда Қазақстанның халық әртісі атағын, КСРО-ның халық әртісі атағын, екі сыйлықты – республиканың Мемлекеттік сыйлығын, КСРО-ның Мемлекеттік сыйлығын алдыңыз. Қалай көтердіңіз? Атақ-даңқтың бір ұрты қан болса, бір ұрты май болады деуші еді ғой?..
– «Қыз Жібек» пен «Атаманның ақырынан» кейін ақыл-есімнен қалай айырылмағаныма, қалай ішіп кетпегеніме, отбасын қалай сақтай алғаныма өзім таңғаламын деп бұрын да бір айтқанмын. Көшеде келе жатқанымда көрермендерімнің топ-тобымен соңымнан еріп жүретін күндері де болды. Таксиге отырғанда ешқандай жүргізуші менен ақша алмайтын. Қазір сол кездері бір құдіреттің панасына алып сақтағанын енді сезіп жүрмін.
– Айтпақшы, «Қыз Жібекке» биыл – жарты ғасыр. Шығармашылық топтан Меруерт Өтекешова мен сіз қалдыңыз...
– Мерейтойға дайындық қалай демексіз ғой. Оны сіздер ойламасаңыздар, Жібек – Меруерт екеуміздің қолымыздан не келеді? Ел бар, жұрт бар, Мемлекет бар, ескерусіз қалмас деп ойлаймын.
– Аға, біздің таңдайымызда кешегі Шәкен Айманов, Сұлтан Қожықов, Абдолла Қарсақбаев жасап кеткен керемет киноның тәтті дәмі қалды. Сіздер жасаған киноның табиғаты сұлулықпен үндесіп жататын. Қазір ше?
– Кинодағы сұлулық пен тазалық мемлекеттік деңгейде талқыланатын мәселе. Жоғарыда айтып өткендей, уақыт бәріне төреші. Шөп-шалам қурайды. Сұлулық пен адалдық қана – мәңгілік тақырып. Қазір экшн жанрының өркендеген, киноның азған-тозған уақытында тұрмыз. Америка одан баяғыда өтіп кетті. Франция, Англия, Италия өзінің дәстүрін тастамай, бұзбай киноның классикалық үлгісін көрсетіп отыр. Бұларда біздегідей жеңіл-желпі өнімдер жоқ десе де болады. Кадр-мамандардың тарихқа үңілуінде кемшілік басым. Кинодағы тарихтан өзге тақырыптың бәрі Голливудтан артылған жоқ.
Бірде Америкадан киногерлер келді. Олар таңғалып, «Сіздерде кино жанрындағы материалдарыңыз мол екен, біз қызғанышпен қараймыз, бізде материалдар бітті, таусылды», дейді. Міне, көрдіңіз бе? Барлық елдің Шыңғыс хан туралы киноға жабыса беретіні – сол. Өйткені ол материал бай және тың. Сондықтан біз төл туындыларымызға келуіміз керек. Бізде еліктеп, солықтаушылық көп. Телеарналардың барлығы Мәскеудің телеарналарының көшірмесі ғана екенін жасырмауымыз керек. Қазақтың киносы өзінің саясатынан, экономикасынан, халықтық мәдениетінен асып кете алмайды. Арзан күлкіге құмар халықтың мәдениеті өскен кезде ғана кинода даму басталады. Біздің жастардың бүгінгі талғамы да осы болып тұр. Оларды кинотеатрға алып барып «Қыз Жібекті» көрсетші, біраздан соң залдан шығып кетеді. Ал басы жоқ, аяғы жоқ фильмдерді көрсетсек отыра береді. Арзан кино бөтелкеге құйып қойған, тек солқылдатып сора беретін сүт сияқты. Бөтелкеден сүт ішкен бала анасының омырауынан тез бас тартатын еді ғой. Ал тамырыңмен қиюласып жатқан шедевр – ананың ақ сүті. Оны ему үшін бала бұлшық етін қаршылдатып тұрып күш жұмсайды. Кино да сол сияқты тереңге бойлатады, жауап іздетеді. Адам да, қоғам да тарихтан дем алып, алға жылжиды.
«Жаужүрек мың бала» фильмі сол экшннің аздаған тарихы бар нұсқасы. Әйтеуір, сол болса да, оның шыққанына қуанып жатырмыз. Ортадан сәл жоғары фильм деуге болады, бірақ шедевр емес. Үлкен салмақты фильмдерге көп қаражат керек.
– Қырғыз бен қазақ, өзбек – түбіміз бір. Еуропадағы түріктер де бір кезде Орталық Азиядан кеттік деп қазақты жақын тұтып, бізден алыстағысы келмейді. Бірақ кинода интеграциялана алмай жүрміз. Мүмкін, әзірге, тарихи тақырыптарға ағайындармен бас қоссақ, бір нәрсе шығаратын шығармыз?
– Ойыңызды түсіндім. Қасиетті өнерді тарының қауызына сыйдырғысы келетіндер көбейіп барады. Ол мүмкін емес қой. Өнер – құдірет, өнер – шексіздік. Киноның өрісі кеңіген сайын оның тынысы да ашылады. Қырғыздар Айтматовтың шығармаларынан 12 кино түсіріпті. Әуезовті де өкпелеткен жоқ. Күні кеше ғана дүниеден өткен қырғыз режиссері Болат Шәмшиев түсірген «Қараш-Қарашты», «Қасқырдың апанын» немесе Төлеміш Өкеевтің таспалаған «Көксерегін» алып қарашы. Осыдан кейін қазақ пен қырғызды бір-бірінен қалай бөлесің? 1960 жылдарды қазақ-қырғыз киносының алтын ғасыры деп атайды. Алтын ғасырдың бастауы болып Мұхтар Әуезов пен Шыңғыс Айтматов тұрды. Оның алдында Төреқұл Айтматов пен Тұрар Рысқұлов арасындағы сыйластық бар. Әуезовтен кейін де Айтматовтың қазақ халқына деген ықыласы ала-бөтен болды. Ол кезде жыл аралатып болса да кино форумдар өтетін, бүкіл одақтың киногерлері бір-бірімен тонның ішкі бауындай араласып жататын. Қазір ондай мүмкіндік жоқ. Бір-бірімен араласпаса, өнердегі достық қалай қалыптасады? Ішкі ойым, қазақ өнері сияқты, қырғыз, өзбек өнері де өзін өзі іздеу, қалыптасу кезеңінде жүрген шығар деп дәмеленеді. Өзін өзі таныған күні өзгелерден өзіне ұқсастық іздеп, екі жағалауда қалса да бір-біріне қол созуға жарауы мүмкін. Бұл табиғаттың заңы...
– Қос ұлыңыз Сағи мен Мәдидің қайғысы жүрегіңіздің түбіне шөгіп, сүйегіңізге сіңіп қалғанын сезіп отырмын. Сағи жиырма жасында Шоқанды сомдап шыққан тұлға ретінде тарихта қалды. Миллионнан бір адамның пешенесіне жазылатын ғұмыр кешті...
– Сол күндерден аман шыққаныма әлі күнге дейін таңғаламын. Алғашқы жылдары таңғы сағат алтыларда Медеу жақтағы шатқалдарға барып, тау-құзды жаңғыртып, жыласам да іштегі шерім сыртқа шықпады. Егілдім. Таусылдым. «Сағиды Құдай – өзі берді, өзі – алды» деп жанымды қамшыласам да жұбана алмай, басымды тасқа соқтым. «Іздеп табар жалғаннан, Бала берген пенде едім. Пенде өлмейді арманнан, Мінеки, мен де өлмедім» деген Абай жұбатты мені.
Сол Сағиым «Аға, сізбен тағы бір киноға түссем» деп армандайтын. Әжесінің бауырында өсіп, мені «аға» дейтін. Анамның көңіліне қарап, балам деп бауырыма басып, мауқымды баса алмадым. Сценарий де дайын еді. Мен теңіз тартылса да, Аралды тастамай, қаңтарылған кеменің қарауылы болып қалған қартпын. Ал Сағи балам болса – ғарышкер. Жердегі қарт капитан көктегі перзентінен үміт күтеді. Бұл картинада әке мен бала арасындағы сағыныш құс жолындай болып тартылып жатыр. Кейде мұны да Құдайдың өзі үйлестіріп қойған тәрізді. Сағиым мәңгілік сағынышқа айналып, құс жолымен аспанға ұшып, жердегі менің белімді үзіп кетті. Кейде Сағиымды Шоқанның жолында тым ерте құрбандыққа қидым ба, өнердегі жолының тым ерте кесілуіне өзім себепкер болдым ба деп қорқамын. Шоқанға дайындық кезінде от пен суға салдым. Соңында қалада әжесінің, анасының бар дәмдісін таңдап жеп жүрген балпанақтай баламның жағы суалып, көзі мен мұрны ғана қалғанда Шоқанды түсіруге кірістім. Көз бар, сөз бар. Ойласам, көп сауал санамды сансыратып, миымды алмас қылышпен осып, тұз сепкендей, жүрегім кеудедегі бекіністі бұзып жіберетіндей күн кешемін.
Сағиымның о дүниелік болғанына алдағы күзде 21 жыл болады. Аз уақыт емес, бейнесі көмескіленіп, даусы құлағымнан алыстап барады. Сен айтқандай сағыныш жүректің түбіне шөгіп, сүйегіме сіңіп кетті. Бұл енді, өзіммен бірге кететін сезім. Әнебір жылдары өзі оқыған мектепке атын бермек болып құжат туралағаным бар. Түрлі кедергі алдымнан шықты. Әуелі «5 жыл болсын» деді. Содан кейін тағы бір сылтауларды алға тартты. Сырттай қарасаң, кедергі жоқ: ол мектепке ешкімнің аты да берілмеген. Сағидың атына сұранып-ақ тұр. Мектепке ұлымның аты берілсе, бар жиғанымды салсам да, ескерткішін орнатуды өз міндетіме алар едім. Қазақ киносы тарихында жиырмадан асқан жасында Шоқанды сомдап, Мемлекеттік сыйлық алған адам жайлы әлі естіген жоқпын.
– Аға, өмірде жолы болған азаматтардың тасасында мықты әйелдер тұрады екен.
– Бұл – барлық еркектің арманы. Сіз сипаттаған әйелге қолы жеткен еркектің жолының болмауы мүмкін емес. Менің Майрам сондай еді. Өмірімнің темірқазығы – Сағиым мен Мәдиімнің анасы, менің жарым – жартым Майрама деген сағынышым шексіздікке айналып кеткелі қашан... Таланты, дарыны болса да менің жұлдызымды жарқыратып, тасада қалды. Жасым жетпіске жақындағанда маған тағдыр Бағдат сияқты асыл жар жолықтырды. Өмірімді жалғастыратын перзент сыйлады. Осы жайлар мені он жылғы үзілістен кейін сахнаға қайта оралтты. Қазір Сағиымнан, Мәдиімнен тараған немере-шөберелеріме бас-көз болып, Әшімовтер әулетінің бас қолбасшысы болып отырған жайым бар.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
