Қазақ жерінде тұңғыш музей қашан құрылған?

Орынбордағы тұңғыш музей

Қазіргі уақытта жұмыс істеп жатқан Ресейдің Орынбор қаласындағы тарихи-өлкетану музейінің құжаттарында «Орын­бордың губернаторлық тарихи-өлкетану музейі Орынбордың әскери губернаторы, граф Павел Петрович Сухтеленнің жар­лығы бойынша 1830 жылдың 24 қара­шасында (қазіргі жыл санақ бойын­ша 6 жел­тоқсан, – Н.Б.) ашылды», деп тай­ға таңба басқандай жазылып тұр. Құжатта белгіленгендей, Орынбор музейлерінің қаз тұрып, қалыптасуына Ресейдің сырт­қы істер министрлігінің шенеунігі  Ф.П.Шангион-Гартинг, философия магистрі Томаш Зан, ксендз М.Зеленко, сон­дай-ақ  «Ұлы орыс тілінің түсіндірме сөздігі­нің» авторы В.И.Даль еңбек сіңіріпті.

Қазіргі тарихи-өлкетану музейдің ғимараты архитектор Г.Гопиустың жобасы бойынша 1830 жылдары салынған. Алғашқыда А.Еникуцев деген көпестің иелігінде болған, сосын мұнда генерал-губернатордың канцеляриясы орналасқан.

1920 жылы РСФСР құрамында «Қыр­ғыз Автономиялық Социалистік Совет­тік Республикасы» деп аталған Қазақ Республикасы құрылып, астанасы Орынбор қаласы болғанда, музей Қазақстанның қарамағына берілген, 1924 жылы арадағы шекараның демар­ка­циялан­ғанына орай, музей қайта­дан Ресейге өткен, дегенмен 1925 жылы Қазақ АССР-і құрылып, астана Ақ­ме­шіт­ке (Қызыл­ор­даға) көшкеннен ке­йін, 1927 жылы музей жәдігерлерінің 80%-ы Қазақ­стан­ға қай­тарылған. Астана Алматыға көші­ріл­генге дейін бас му­зей Қызылордада болған.

Енді музейдің құрылған уақыты не үшін 1831 жылы деп қалғанына тоқ­талайық. Музейдің құрылуы, оның әр жылдағы ахуалы, жетекшілері туралы жазған, Орынбор қаласында 1889-1917 жыл­дары жарық көріп тұрған «Орынбор ғылыми-архивтік комиссиясының еңбек­терінің» (бұдан әрі – ОҒАКЕ) жария­ланым­дарында да «1831 жыл» деген дата кездеседі, бұл жарияланған мақа­ла­лардың авторларының әр басқа болғанына да байланысты болуы мүмкін.

 Музей іргетасын қалағандар

Губернатор В.А.Перовскийдің алдында Орынбордың генерал-губернаторы болған граф П.П.Сухтелен «Бай­тақ өлкенің ықшамдалған, бірақ дәл бей­несін әрбір көрерменге және саяхат­шыға көрсете алатын музейді Орынбор қаласында ашу жөнінде ниеттенеді. Осындай музейді, анығында, граф Сухте­лен ғылымға құштар  көптеген адам­дар­дың және табиғатты зерттеген оқы­мыстылардың жанашырлық жәр­демімен 1830 жылы негіздеді», деп жазады ОҒАКЕ-нің 1913 жылы жарық көрген ХХVIII-інші шығарылымының 49-бетінде. Музей сол уақыттағы 1824-1832 жылдары Г.Генс директорлық еткен Неплюев әскери училищесінің бір залына жайғастырылады.

Сондай-ақ осы беттің аяғында үш сілтеме жасалып, біріншісінде «Русская старина» журналының 1903 жылдың шілдесіндегі санында  жарияланған «В.И.Дальдің өмірінен хикаяттар» деген мақалада нақтылық болмағаны жа­зыл­ған. Біз «Русская старинаны» да парақ­тап көрдік. Мұнда П.Столпянский деген автор В.И.Дальдің Орынборға 1933 жылы келгенін айта отырып, оған алғаш­қы музейдің бастамашысы қатарында қарап жаңылысқан, оның зооло­гиялық музей­ді ашқанымен шатастырып алған. Екіншісінде ОҒАКЕ архивінің 1830 жылғы 12 қарашадағы  шекара істері бөлімінің іс қағазына сілтеме берілген. Демек музейді ашу мәселесі губер­натордың жарлығы шыққанға дейін 12 күн бұрын қаралыпты. Үшінші сіл­темеде «Бұған байланысты П.Н.-нің анық­та­масын мүлде қате деп тану керек» делінген. Мұнда 1930 жылдың қате екендігі айтылып отыр. П.Н. – белгі­лі шы­ғыс­танушы, 1898 жылы Алма­тыда Же­тісу облыстық музейін ашқан Пан­тусов Николайдың инициалы болса керек.

Граф, генерал Павел Петрович Сух­телен (1788-1833) орыс патшасының пәр­менімен 1830 жылдың 21 сәуірінде Орын­бор өлкесінің әскери губернаторы бо­лып тағайындалған. Ол Орынборда бас­тауыш мек­тептерді ашқан, қазақтардың тұр­мы­сын зерттеген, оны жақсартуға күш жұмсаған.

1830 жылдың ақырғы айларында құ­рыл­ған тұңғыш өлкетану музейінің «ба­қы­лаушы және ұйымдастырушы» деп атал­ған қызметтің уақытша міндетін әске­ри губернатордың штатында тұрған сырт­қы істер министрлігінің ше­неунігі  Ф.П.Шан­гион-Гартинг өз ықтияры­мен, ең­бек ақысыз мойнына алады.  Жаңа жыл­­дан кейін Неплюев әскери учили­­ще­сі­­нің ғимаратындағы осы музейдің мең­геру­­шісі болып губернатор Сухтелен­нің жар­лы­­­ғымен 1831 жылдың 25 қаңтарын­да фи­­л­о­­софия магистрі Томаш Зан тағайындалады.

Тұңғыш музей жөнінде қалам тербегендер осы жарлыққа және жоғары­да аталған қателіктерге байланысты «Музей 1831 жылы құрылған» деген қателік­ке бой алдырған. Томаш Зан ақы төленген қызметке тағайындалғанға дейін Ф.П.Шангион-Гартингдің жәрдем­шісі болып, бұл да өз ықтиярымен еңбек ақысыз жұмыс істейді.

Ұлты поляк Томаш (Фоме) Зан 1796 жылы Минск губерниясына қарасты (қазіргі Польша) Молодечанский қыста­ғында дворянның отбасында туған. Вильно университетін бітірген. Мектепте оқып жүргенінде-ақ Томаш өлең жазып, аты әйгіленген. Өзінен екі жас кіші, кейін поляктың атақты ақыны болған Адам Мицкевичке Томаштың өлеңдері қатты әсер еткен. Томаш үш жолдасымен және Адаммен бірігіп,1817 жылдың 1 қа­занында филоматтар (ғылым достары) деген астыртын қоғамды құрады,  бұл кейін филареттер (Ізгі істі сүюшілердің ғылыми-адамгершілік қоғамы) ұйымын құруға алып келеді. Патша өкіметіне қарсы келешекте, Польшада болған 1830 жылғы көтерілістің өртін тұтатқан бұл ұйымдар әшкереленіп, олардың 20 мүшесін орыс патшасының әмірімен 1824 жылы 14 тамызда Сібірге айдау туралы бұйрық шығарылады. Томаш Зан Орынборға осы жылдың қараша айында жетіп, мұндағы түрмеде бір жыл қамауда болады. Адам Мицкевич 1823 жылы ұсталып, 1824 жылы Польшадан шығарылып жіберілген.

1833 жылы музейде төмендегідей экспонаттар болыпты: геогнозия бо­йынша – 972 дана, ботаника – 1575, зооло­гия – 443, статистика – 42, нумизматика – 646, археология – 30, шығыстану кітаптары – 5, әртүрлі кітаптар – 35, орыс тіліндегі қолжазбалар – 4, шығыс тілін­дегі қолжазбалар – 3, живопись және гравировка – 9, портреттер – 9.

1833 жылы 30 қыркүйекте музейді аралап көрген Воронина деген ханым музейдің бай мазмұнына таңғалған. Оған музейдің кіреберіс залындағы үстелге қойылған топан суға дейінгі жануардың қаңқасы және оның төрт жағындағы өлкедегі азиялық ұлттардың сәнді ұлттық киімдері (арасында қазақтардың қыз-жігіттерінің де)  ерекше әсер етіпті.

Зоологиялық музей. В.И.Даль және Исатай Тайманұлы

Әйгілі ғалым, төрт томдық орыс тілінің түсіндірме сөздігінің авторы Вла­димир Иванович Даль Орынборда қызмет еткен 8 жыл мезгілінде әкімшілік жұмыстарымен қатар қоғамның мәдени өміріне белсенді араласты, түркі халық­тарының ауызша әдебиетінің сарынымен әдеби-көркем шығармаларды жазды, сөздігіне орыс тілінің түркі тілдерінен бастау алған сөздерді жинады. Сөздіктен оның жергілікті қазақ, башқұрт, татар тілдерін жақсы білгенін байқауға болады.

В.И.Даль Орынборға губернатор П.Перовскийдің тұсында, 1833 жыл­дың маусым айында келген болатын. Қала­дағы бірден-бір мәдени ошақ – жергілікті өлке­тану музейі зерделі ғалымның қызы­ғу­шылығын тудырған. Бірақ Неплюев училищесінің Г.Т.Генстен кейін бол­ған директоры (1832 жылдан бастап) И.М.Марковпен В.И.Даль жақсы мәміле түзе алған емес. Сондықтан музей жетек­шісі Т.Занмен де көп араласпаған. Есесі­не, өлкетану музейімен бәсекелесіп В.И.Даль Перовскийдің қолдауымен 1839 жылы сәуір айында Орынбордағы екінші, зооло­гиялық музейді ұйымдастырады. Оны әмбебап музейге айналдыруды көздейді. Бірақ 1841 жылы Петербургқа қызметке шақырылуы, бұл жоспарын аяғына дейін жеткізуге мүмкіндік бермеді.

Владимир Иванович Петербургқа аттанарда музейді дін қызметкері, ксендз Михаил Зеленкоға коллекциялардың толық тізімін жасап, губернатордың мөрімен куәландырып, өткізіп береді. М.Зеленко музейді 1860 жылы қайтыс болғанға дейін басқарады. 1881 жылы музей жабылып, мекеме Томаш Зан негіздеп кеткен өлкелік музейге қосылады. Кейін Орынбор ғылыми-архивтік комиссия­сы­ның қарамағына алынады.

В.И.Даль Орынбор өлкесінде қыз­мет істеген кезінде орыс-қазақ қарым-қатынастарының өркендеуіне қолдан келген қолғабысын жасаған, халыққа шын көңілімен медициналық жәрдем көр­сеткен, қазақтардың сенімі мен ықы­ласына ие болған. Ол Жәңгір ханға қарсы көтеріліске шыққан Исатай Тайман­ұлы мен Махамбет Өтемісұлының мәсе­лелерін шешуге әрекет еткен. 1837 жылы халықтың кезекті толқуында Исатай батыр Орынбор әскерлік губернаторына: «Біздің өтініштеріміз бен даттануымызды ешкім қабыл алмайды. Біз әрдайым қауіптеніп өмір сүріп жатырмыз. Бүкілхалықтық тексеруді жүргізу үшін бізге әділ шенеунікті жіберіңіз. Әсіресе біздің даттануымыз Даль мырзаның қолына тигенін қалаймыз. Бізге әділетті Дальді жіберіңіз», деп хат жазғаны бекер емес.

1841 жылы В.И.Дальден музейді қабыл­дап алған М.Зеленко жұмысты жақ­­сы жүргізгенін мына мәліметтен білу­ге болады. 1854-1862 жылдары Орынбор шекара комиссиясының төрағасы болған В.В.Григорьев ксендз Зеленко 1960 жылдың аяғында дүниеден қайтқанда, 1861 жылы «Северная пчела» газетінің №74 санына «Музейге Зеленко қамқорлық жасаған жылдарды мекеме тарихындағы ең үздік жылдардың қатарына қосуға болады» деп жазған. Зеленко музейдің жұмысын өркендетіп, оны 1845 жылы «Жергілікті табиғат жаратылысының бас музейі» дәрежесіне жеткізген.

 Постскриптум орнына

Мақалада Орынборда жұмыс істеген қызметкерлерінің әр алуан ұлттың өкілі екендігін арнайы көрсеттік. Орыс патша­лығына жан-тәнімен қызмет еткеніне қарамастан, әрекеттерінде жергілікті тұрғындарға ізет жасағаны, жылулық танытқаны – өздері титулдық ұлттың өкілдері болмағандықтан, олардың жүрек түпкірінде қазақ халқымен мұңдас  болғаны айқын аңғарылады.

Бұл мақаланың алғашқы нұсқасы ҚазҰУ-дің журналистика факультетін бітіретін жылы жазылған болатын. Міне, содан бері 41 жыл уақыт өтіпті, биыл жыл аяғында музейдің 190 жыл­дығының жақындауы бұл тақырып бо­йынша тағы қолыма қалам алғызып отыр.

Мақаланы жазудың алғашқы идеясы Алматыдағы Қазақстанның орталық мемлекеттік музейіне барып,  ондағы аса бағалы экспонаттарды көргеннен кейін туын­даған. Алғашқы түйткіл ұлттық му­зей­дің шіркеуде орналасқаны болды. Бас­қа ғимарат жоқ па? Зерттеу барысында қойын кітапшама 100-дей сұрау жазы­лыпты. Мақала екі бөлімнен тұрды. Бірін­шісінде – өлкедегі музейлердің сол кез­дегі хал-жағдайы, екіншісі – тарихы. Кей­бір музейлердің альбомдарын және прос­пект­терін есептемегенде, өлкемізде музейтану ісі бойынша жұмыс, әр жылдардағы бірен-са­ран жинақтарды айтпағанда, елу жыл бо­йы мүлде жүргізілмепті. 1930 жылдары Се­мей қаласынан шығарылып тұрған «Семей округтік музейінің еңбектері» мен 1930 жылы Мәскеудегі Орталық му­зей­дің тапсырмасымен Алматыда жа­рық көрген «Қазақстанның Орталық муз­ейі­нің Хабаршысы» музейтанудың қана­тын одан әрі қақпаған алғашқы қарлы­ғаш­­тары болып шықты. Сол жылдары тарих­шы-археолог А.Адрианов жазған тағы бір жинақ – «Семей музейінің қысқа­ша тари­хи очеркінің» жалғыз данасы Ал­ма­ты­да­ғы Чернышевский атындағы жас­өс­пірім­дер кітапханасында сақтаулы тұрып­ты. Республ­икада музейтану ғылымы мақ­рұм қалған. Ресейді айтпағанда, көрші Өз­бек­станда бұл бағытта едәуір жұмыс істеліпті.

Алматыдағы салалық және 19 облыс­тың, аудандардың орталық­тарын­дағы, қалалардағы, барлығын қосқанда 300-дей музейдің жұмысын үйлестіретін, 100 мыңнан астам экспонаты бар орталық музейдің, тіпті баспадан шыққан бір жапырақ сипаттама қағазы да болмаған. Ғимараты – анау.

Әрине қазір бәрі өзгерді. Нұр-Сұлтан­да, Алматыда, Шымкентте және басқа қалаларда музейге арналып, керемет ғимараттар салынып, музейтану ғылымы жанданып келеді.

 

Назарбек БАЙЖІГІТОВ,

Қырғыз Республикасының үкіметтік «Қырғыз Туы» газетінің жауапты хатшысы,

арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін

 

Бішкек