Абайтану – ХХI ғасыр көгінде

Қазақ елі ойшыл хакім Абайдың әдеби мұрасын танып-білуіне 125 жыл толып отыр (1889-2014). Бұл ғасырдан астам мерзімді қамтитын аз уақыт емес. Осы аралықта абайтану тарихының үш кезеңін бастан өткізіппіз. Әуелі абайтану тарихының «Мұхтар Әуезовке дейінгі зерттелу тарихында (1889-1834)» Абайды танытудағы Алаш арыстары халықтық таным тұрғысынан мақала зерттеулері арқылы насихаттау әркеттері дұрыс жолға түсіп еді. Бірақ кеңестік билік тұсында 1923 жылы басталған тұрпайы социологиялық, компоратавистік, формалистік танымдағы идеялық саяси шабуылдар қараборандатып ушығып тұрды.

Бұлар, тіпті, ұлы ақын мұрасын терістеп, әдеби мұра ретінде мансұқтауға дейін барды. Мысалы «Әдебиет майданы» журналының 1934 жылғы тұтас бір саны түгелдей Абай туралы зерттеу­лерге арналды. Мақаласы жарияланған ав­тор­лардың басым көпшілігі Абай мұ­ра­сын тұрпайы социологиялық, ком­па­ратавистік, формалистік тұрғыдан теріс танытып, Абайдың әдеби мұрасына таптық, саяси әлеуметтік тегіне қарай бағаланып жатты. Бұлардан бағыт-бағ­дары мен мән-мағынасы мүлде аулақ М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» мен профессор Қ.Жұбановтың «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген зерттеу мақаласы абайтанудың сол тұстағы болашағына, ғылыми жаңа бағыт-бағдарына тыңнан жол салған көсем ойлы танымдар болатын.

1933-1934 жылдан 1961 жыл аралы­ғын­да қанаты кең жайылған «Абайтану та­рихының Мұхтар Әуезов кезеңі» дү­ние­­ге келді. М.Әуезовтің Абай мұ­ра­сы туралы іздену, зерттеу, ақын мұрасын әлем жұртшылығына таныстыру жолында атқарған қызметінің қол жетпес екі шыңы болды. Бірінші шыңы, көркем сөз өнері арқылы, әсіресе, «Абай жолы» эпопеясын әлем халқы жарыса оқып, ХХ ғасырдың ұлы туындысы деп баға­ла­нып жатты. Екінші шыңы, абайтану жолындағы ғылыми-зерттеу еңбегі «Абай Құнанбаев» деп аталатын ғылыми моно­г­рафиясында ақын туындысы терең тал­данып жүйеленді. Осы кезде абайтану саласында тұңғыш рет кандидаттық, док­торлық диссертациялар қорғалып, мо­нографиялық еңбектер басылым кө­ріп жатты. М.Әуезов абайтануды биік дең­гейге көтеріп кетті. Абайдың жүз жыл­дық мерейтойында ақын мұрасы жан­­жақты зерттеліп, баспасөзде кең тұр­ғы­дан насихатталып жатты.

1949 жылы КПСС ОК космополитизм туралы қаулысы қабылданысымен әдебиет полицайлары тарапынан 1934 жылы негізі қаланған М.Әуезовтің ақын мұрасының рухани нәр алған үш саласы туралы танымының екінші саласы болып танылатын Абайдың шығысқа қарым-қатынасы жайлы Абайдың «батысынан шығысы басым» деген танымы қатты сыналып, аяусыз терістеліп жатты. Бұл күрделі мәселе, әсіресе, философ ға­лым­дар тарапынан да Абайдың шы­ғыс­қа қа­тысы терістеліп сынға алынды. Абай мұ­ра­сының шығысқа қатысы жайлы пікір білдірген ғалымдар сыналып, бір жағы­нан қуғындалып әрі жазалануға дейін барды.

1961 жылы атақты жазушы өмір­ден өткен соң, «абайтанудың М.Әуезов­тен кейінгі дәуірі» басталды. Бір­шама үзі­лістен соң жаңа буын, жас талап­кер­­­лердің ғылыми-зерттеу еңбектері ба­сы­лым беттеріне шықты. Осы жаңа буын, жас толқын жастар өкілі ғы­лы­­ми тұрғыдан ізденіп, жаңа таным, тың көзқарас тұрғысынан келіп, Абай мұрасының шығыстық рухани қа­зына көздеріне қарым-қатынасы жай­лы күрделі мәселелер көтерді. М.Әуезов танымын бастапқы табиғи қал­пына келтіруге қызу атсалысып, оны ғылыми ойда қалыптастырды да (М.Мырзахметов. «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. Алматы, 1982»). Мұндағы бір ескерер жағдай кос­мо­политизм туралы қаулы қатаң бақы­лауда тұрған кезде, сол саяси қысым­нан сескенбей- ақ «Абайдың шығысы М.Әуезов зерттеуінде» деген төрт та­рау­дан тұратын еңбектің ең үлкен тара­уы 1982 жылы жарияланып кеткен еді. Тұңғыш рет бұл сала ғылыми тұрғыдан өз шешімін тауып, 1989 жылы докторлық диссертация қорғалғаннан кейін Абай мұрасының шығысына орай кандидаттық диссертациялар да қорғала бастады. Мысалы Жабал Шойынбеттің «Абай қарасөзінің жанрлық, стильдік ерекшеліктері», Мақсат Әліпханның Абай мен Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білігіне» байланысты «Құттың кілті – кісілік», Сайдалы Оразалиевтің «Абай мен Дауани», Ноябрь Кенжеғараевтың «Абайдың айтушы мен тыңдаушы туралы танымы», Тоты Көшенованың «Абай өлең құрылысындағы ерекшелік», Рахат Саламатованың «Абайтанудың Мұхтар Әуезовтен кейінгі кезеңі», Талғат Ербай­дың «Абай және Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау», Айжан Картаеваның «Абай мен М.Әуезов әлеміндегі рухани са­бақтастық», Қалипа Әтенованың «Қазақ отбасы тәрбиесінің даму тарихы», Иманғазы Нұрахметұлының «Ұлыстық әдебиеттен ұлттық әдебиетке дейін» секілді ғылыми монографиялары жария­ланып, Абайдың шығысына байланыс­ты күрделі мәселелер көтере отырып әр қайсысы өз үлестерін қосып жатты. Ал Мақсат Әліпхан өзінің докторлық диссертациясында адамгершілік идеясының көне грек өркениетінен бүгінге дейінгі даму жолы туралы «Қазақ әдебиетіндегі адамгершілік ілімі» деген көлемді ғылы­ми монографиясын 2013 жылы жариялады. Осы жолдар авторының 2014 жылы басылым көрген «Абайтанудың» аса көлемді қос томдығы (125 баспа табақ) мен «Өнер» баспасынан жарық көрген «Абай лұғаты», 2012 жылы жарияланған «Қазақ әдебиетіндегі сопылық таным», 2015 жылы «Медет» баспасында жарық көрген «Абайтану тарихы» мен «Абай­ды оқы, таңырқа» оқулықтары басылым көрді. Бұлардың бәрі де Абай мұ­ра­сы­ның шығысы туралы жазылған жаңа таным, сол бағыттағы бірегей туын­­дылар деуге болады.

Міне, 1949 жылы космополитизм туралы қатыгез қаулы Абайдың шығысына қатаң тыйым салған тақырыпты «өлер­мен» зерттеушілердің айтарлықтай өнік­ті еңбек етіп жарияланған ғылыми мо­но­гра­фиялары абайтанудың шығысқа қа­ты­сы жайлы соны беттерін айқара ашып, біршама биік деңгейге көтере алды.

Бұл ғылыми-зерттеулер Абай мұра­сы­ның рухани нәр алған мұсыл­ман­дық шығысқа шығармашылық қарым-қатынасы жайлы ғылыми-зерттеу еңбек­тер­дің тырнақалды бастамасы ғана деп білеміз. Тәуелсіздік заманындағы қа­зақ жастарының араб, парсы, шаға­тай, түрік тілдері мен исламият тарихын жете меңгеруі арқылы Абай мұ­ра­сының мұсылмандық шығысқа қарым-қатынасы жайлы келелі де іргелі ғылы­ми-зерттеу еңбектері мейлінше молы­ғып, сайланып, сапалы ғылыми моно­графиялық зерттеулер жаңа бағыт алғанда, ғажап құбылысты сонда көре­міз. Бұл кезде Абайдың жантану ілімі мен толық адам ілімі, пәлсапалық лирикасы басқаша сөйлегенде, бұл сала ой-санадағы әлемдік рухани құбылысқа айналып, түрік халықтарының болашақ моральдық кодексінің іргетасына руха­ни тірек болып қаланары талассыз шын­дық­қа айналмақ.

 * * *

Соңғы жылдарға дейін Абайдың әдеби мұрасын танып-білу, оны насихаттау жұмысының бәрі де материалистік – атеи­стік дүниетаным негізінде зерттеліп насихатталып келгенін ешкім де терістей алмас. Өйткені шындық осылай болып тұр. Абай дүниетанымын марксистік-материалистік, жауынгер атеистік таным тұрғысынан танытудың басында қазақ философтарының айғайшы болып тұрғаны да рас. Абай туралы көркем өнер жанрында жазылған шығармалардың бәрі де социалистік релизм талабы шеңберінен шығандап кете алмағаны, өйткені оған таптық дүниетаным осылай қалқан етіп қойылғаны белгілі ғой. Себебі КПСС ОК дүниетанымдық ұс­та­нымы марксистік-материалистік, атеи­стік негізде саяси идеологиялық та­нымды толассыз насихаттаумен ай­на­лыс­­ты. Әдебиет пен көркем өнер сала­сы да осы танымға бейімделді. Қалың оқырман, тыңдаушы атаулының бәрі де материалистік, атеистік таным тұр­ғы­сынан қалыптасты.

Қазақ әдебиетінің ұлы классигі Абай дүниетанымын қазақ философтары материалист, атеист деген байламға келді әрі осы танымды бүгінге дейін ұстанып малдануда.

Абайды танып-білудегі басты кедергі оның дүниетанымының барлық саласын, яғни философиялық, этикалық, эстетикалық, саяси-әлеуметтік салаларын анықтауға келіп тіреледі. Осы салалардың бәрін де қазіргі философтар материалистік модель тұрғысынан қа­рас­тырып келеді. Осы әрекет, әсіресе, Абай­дың 150 жылдық мерекесінде Қазақ­стан философтарының ұжымдық еңбегі «Абай дүниетанымы мен философиясы» деп аталатын арнайы ғылыми-зерттеулерінде өз көрінісін тапты. Бірақ философтардың бәрі де Абайдың жетінші қарасөзіндегі «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгендеп, ең болма­са денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде Құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқан» (Абай. 2 том, Алматы, 1995, 165 бет), деген дана­лық сөзіне назар салмай келеді. Абай дүние­та­нымын танып-білуде Абай айтқан бұл ой-пікірдің мән-мағынасы, болмысы, тіпті, бөлекше өркештеніп дара­ланып тұр. Абай бұл пікірін ХІХ ғасырдың соңында айтуымен де ерекше­леніп тұр емес пе?

Абай «дүниенің көрінген сыры» деп бізді қоршаған материалдық әлемді айтса, «дүниенің көрінбеген сы­ры» деп біздің құпия сырға толы ру­хани әлемі­міз­ді меңзеп отыр. Бұл іспет­тес терең пікірді Ясауидің «Диуани хик­ме­ті­нен де» ұшыратамыз:

Ілім екеу дүр: тән мен жанға

басшы тұрар,

Жан ғалымы хазіретіне жақын

тұрар.

Тән ғалымы залымдарға ұқсар ерміс.

(Ясауи «Диуани хикмет, Түркістан, 1993, 74 бет») деп ой толғауында «дүниенің көрінбеген сырымен» жан ғылымы айналысады деп кесіп айтатыны бар. Жан ғалымы көрінбейтін рухани әлем сырымен айналысса, тән ғалымы «дүниенің көрінген сырымен» бір жақты айналысып, нәпсілік жолға ұрынып, дүниеқор, дүниеқоңыз болып қалатынына назар аударатынын ашық аңғартады.

Абай айтқан дүниенің көрінген сырын ашумен айналысатындар тән ғалы­мы (технократ ғалымдар) болып шыға келеді де, дүниенің көрінбейтін сырын ашуға ұмтылғандар жан ғалымы болып шығады. Соның бірі хакім Абайдың өзі болғандықтан, Абай жан ғалымының ең көрнекті өкілі болып шығады емес пе? Өйткені Абай 1898 жылы жазылған 38-ші қарасөзінде жантану ілімі ой танымдары біздің заманымыздағы квантты физиктерден бір ғасырдан астам уақыт бұрын «дүниенің көрінбеген сырына» айрықша мән беруі арқылы жантану ілімімен айналысып, пәлсапалық лирикаларын жазуы ойшыл ақынның кемеңгерлік тұлғасын көрсетеді.

1501-1510 жылдар арасында Фир­доу­сидің «Шаһнама» дастанын қып­шақ тілі­не толық аударған мамлюк қыпшақ ақыны Шәріп Әмеди:

Хақты тану жолын іздегендер,

Бұл әлемде барша аң-таң қалғандар, – деп аса жоғары бағалап ой толғауы кездейсоқ болмаса керек-ті.

Абай «дүниенің көрінген сыры» мен «дүниенің көрінбеген сырын» бірлікте қатар алып танып-білуді меңзейді.

Абай айтқан бұл даналық ойлардың дүниені танып-білуде мән-мағынасы аса терең пәлсапалық ой-танымдар «дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын» еуропалықтар ХVI ғасырда-ақ танып-білген. Бірақ олар дүниенің көрінген сырын ашып тануға, заттық игілікті молайтуға, баюға шешуші мән беруі себепті, материалистік, атеистік дүниетанымға біржолата бағыт алды. Испан ғалымы Рене Декарт болмыс пен сананы бөліп қарауға ерекше мән бере қарағандықтан «Арнайы құрылғылармен өлшеуге болатын нәрселерді ғана зерт­тейік, ғылым деп осыны ғана айтайық. Ал сана деген көзге көрінбейді, прибормен өлшенбейді. Бар екенін білеміз. Бірақ көзге көрінбейтін нәрсені зерттеп қайтеміз», деп, адамзаттың рухани әлемін танып-білуден теріс айналды. Мұның нәтижесі бүгінгі еуропа халықтарының мінез-құлқы жағынан бұзылып, моральдық қасіретке алып келді, әрі олар ғылымды имансыздық жолға түсірді. Яғни олар ғылым же­тіс­ті­гін адамзатты қырып-жоятын қару жарақ жасауға жан сала кірісті. Әлем халқын отарлап, кейбір халықты жойып, қалғандарын өз дініне зорлап кіргізіп, тілін қабылдатып, ұлттық дәстүрін жо­йып жаппай мәңгүрттенуге алып келді. Ресей де осы теріс жолды ұстанып, өзі жаулаған 47 түрік халықтарын қасіретке ұрындырды. Енді келіп атом, сутегі бомбасын, биологиялық, химиялық, лазерлік қару түрлерін жетілдіруде өзара бәсекеге түсіп жанталасуда...

Абай дүниенің көрінген және көрінбеген сырын үйлестіре танып-білуді мақсат тұтты. Абайдан бастап түп иені танып-білу жолында пәлсапалық лирика жанрында жантану ілімін меңгеруге, яғни дүниенің көрінбеген сырын ашып танып-білуге ұмтылды. Абай бастаған бұл дәстүрді ойшыл ақынның шәкірттері Шәкәрім, Мағжан үдере дамытып терең­дете түсті. Осы арқылы қазақ поэзиясында пәлсапалық лириканы әлемдік деңгейге көтеріп, көш бастады. Бірақ бұл танымды Кеңестік билік тұншықтырып тастады.

Енді ХХI ғасыр басында квантты физиктер танымынан кейін дүние бас­тауында сана тұр деген мүлде жаңа танымға келдік. Бұрынғы материалистік, атеистік дүниетанымымыз түбірінен қопарыла өзгерді. Бұл жаңа танымды кванттық физиктердің атасы, неміс ғалымы, Нобель сыйлығының лауреа­­­ты Макс Планктің «Ғаламды жоғары сана билейді. Күллі әлем Онымен көзге ілікпес қуат арқылы өзара байланысып тұр» деген шешуші байламға келді. Біздің «материя мәңгілік, ол өзгермейді» деген танымымыз жалған таным болып шықты. Материя – сананың туындысы деген жаңа танымға біржола бет бұрдық.

Біздер, КСРО-ға қараған түрік тілді халықтар, бүгінге дейін Дарвин ілімінен кейін дүние бастауында материя тұр деп марксистік-материалистік дүниетанымға шырмалдық. Ал енді квантты физиктер ашқан ғылымдағы мүлде жаңа танымнан кейін дүние бастауында сана тұр деген мүлде жаңа дүниетанымға келдік. Бұл құбылыс әлем халқының ой санасындағы шешуші төңкеріс болып, идеялық бағыт-бағдарымыз біртіндеп өзгере бастады. Біздер, күдіктенгіш ғалымдар, бұл жаңа танымның тез өріс алмай, тым баяу қозғалысын шыдамсыздана әрі күдіктене қараудамыз.

Енді жаңа дүниетаным тұрғысынан ойлап қарағанда, Абайдың әдеби мұрасы мен ақын дүниетанымын танып-білу жолында жүргізілетін бүгінгі ғылыми-зерттеу жұмыстарымыз қандай бағыт-бағдарда болатындығын айқындауға аса басым түрде мән беретін уақыт келді. Абайтану саласында 125 жылдық мерзімде жазылған өткендегі ғылыми творчестволық зерттеулерге де осы жаңа дүниетаным тұрғысынан қарап, жетістіктеріміз бен кемшіліктерімізге де сын көзбен қарап, бағалайтын боламыз. Бұл дегеніміз орасан зор қиын жұмыс болса да, қолға алатын тікелей парызымызға айналып тұр.

Ал Абай әдеби мұрасы мен дүние­та­нымын осы жаңа дүниетаным тұр­­ғы­сынан салыстырып зерттеу жұ­мы­сына Нұр-Сұлтан қаласынан әлем­дік деңгейдегі абайтану, жамбылтану ғылыми-зерттеу институты өзінің болашақ бағыт-бағдарын енді дүние бас­тауында сана тұр деген жаңа дү­ни­е­таным тұрғысынан жүргізуді өзі­нің ғылыми жоспарына негіз етіп алуы – уақыт талабы. Жалпы адамзат баласының, әсіресе, еуропалық және бұрынғы КСРО аумағындағы ха­лықтардың дүниетанымы түбірлі өзгеріске түсіп, бұрынғы ұстанып келген марксистік-материалистік, атеистік көзқарас терістелуде. Материалистік таным бойынша, материя мәңгілік, ол өзгеріске түспейтін әлем деп келсе, ол енді дүние бастауында сана тұр деген жаңа танымға жол беріп, тарих қойнауына кетуде.

Осы жаңа дүниетаным тұрғысынан қарағанда, қазақ әдебиетінің басты саласы абайтану да өзі жүріп келген ғасырдан астам даму жолында орын алған әрқилы дүниетанымдық құбылыстары да жаңа таным негізінде қайта қаралып ғылыми қорытындылар жасалынбақ. Сондықтан абайтану саласында осы жаңа танымдық өзге­рістерге тікелей байланысты соны міндеттер алға қойылып, ескірген ұғым-танымдар өзгеріп жаңа таным, соны көзқарастар үстемдік ете бас­тай­тын заман келді. Бұл ұлы түбірлі өзгеріс мектеп пен арнаулы оқу орындары мен жоғары оқу орындарын тұтас қамтып, оларға арналған оқулық атаулының бәрі де қозғалысқа түсіп, осы жолда ұстанған дүниетанымдар жаңа дүниетанымға жол беріп тезірек жаңа таным ұстанатын дүниетаным негізінде жазылып насихатталмақ.

Білім және ғылым министрлігі біз­дің ұлттық болмысымыздан сырт не өлмейтін, не өшпейтін реформалар енгізіп, батысқа еліктей бергенше, енді күшті жаңа дүниетанымды тез меңгеріп салбөкселік қалыптан арылып, сілкіне жұмысқа кірісетін уақыт жеткенін ұғынып жол бастаса кәнеки?! Осы сала оңалмай шабандап тұруы көпшілікті алаңдатуда. Өйткені оны ұлттық рухы бар-жоғы белгісіз, шенеуніктер басқарды. Бұл жерге Темірбек Жүргенов тәрізді ұлттық рухы күшті арыстан министрлер келмей тұр. Өйткені төменнен көтеріліп, өткір қойылған күрделі мәселенің біріне де жауап бермей, томсарып «үндемеген үйдей бәледен құтылады» дегендей қойылған сұрақтарға үн қатпай жатып алады. Мысалы, баспасөз бетінде аралас мектеп немесе қазіргі педагогика ғылымының жүру рельсін ауыстыру туралы аса күрделі ой-пікірлерге жауап бермей жатып алуы – осының айғағы.

 

Мекемтас МЫРЗАХМЕТҰЛЫ,

профессор

 

(Жалғасы бар)