Алдымен іргелі зерттеу туралы бір түсінік қалыптастырып алайық. Еліміздің қолданысындағы «Ғылым туралы» заңында бұл терминге «Табиғат, қоғам, адам дамуының негізгі заңдылықтары мен олардың өзара байланысы туралы жаңа ғылыми білім алуға бағытталған теориялық және эксперименттік зерттеу» деп түсініктеме беріліпті. БҰҰ жанындағы білім, ғылым мен мәдениет жұмыстарымен айналысатын ЮНЕСКО ұйымы «Іргелі және қолданбалы зерттеулердің арасындағы оңтайлы тепе-теңдік қандай?» (What is the optimal balance between basic and applied research?) атты танымдық материал жариялады. Ал сол мақала, сөзбе-сөз аударсақ: «Көк аспанды зерттеу, ашылған жаңалықты зерттеу, шекаралық зерттеулер, іргелі зерттеулер. Бұл өзі түрліше аталуы мүмкін, бірақ іргелі зерттеулерде өзгермейтін бір нәрсе (тұрақтылық) бар: ондағы нәтиже – табиғатынан белгісіз», деп басталған. Иә, теориялық, яғни сөз жүзіндегі эксперименттік зерттеу, әрі соңында ненің күтілетіні белгісіз болса да АҚШ пен Еуропа елдерінде ғалымдардан көп жағдайда іргелі зерттеулерді қолданбалыға айналдыруды талап етеді. Өйткені дамыған елдерде біздегідей қолданбалы зерттеулерді ғана емес, іргелі зерттеулерді де мемлекет жүйелі түрде қаржыландырады. Елімізде мұндай маңызды іс енді ғана қолға алынбақ. Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов қазақстандық ғылымды дамыту төңірегінде бас басылымға берген сұхбатында: «Жаратылыстану, гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар саласындағы іргелі зерттеулер әрдайым мемлекеттің назарында. Елдің сейсмикалық, су, биологиялық, химиялық, ядролық және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған қолданбалы ғылыми-зерттеулері стратегиялық сипатқа ие және қоса қаржыландыру субъектісін таңдау байыппен қарауды қажет етеді. Тарих, археология немесе филология саласындағы зерттеулердің бизнес тарапынан қоса қаржыландырылу перспективасы жоқ. Осыған орай Білім және ғылым министрлігі әлеуметтік-гуманитарлық бейінді ғылыми ұйымдарды базалық қаржыландыруды жетілдіру және кеңейту шараларын қабылдауда. Бұл – ең алдымен тіл білімі, тарих, философия, әдебиет, этнография және т.б. саладағы іргелі зерттеулермен айналысатын институттар. Мұндай зерттеулер үздіксіз әрі гранттық конкурстардың нәтижелеріне қарамастан жүргізілуі тиіс деп санаймын», деді.
Жарайды, іргелі зерттеулер мемлекет тарапынан қаржыландырылды дейік, бірақ бізде, әсіресе осындай зерттеулерді жүргізетін ғалымдарымызда еңбегінің нәтижесін өмірде қолдануға, «өнімінің» өміршеңдігіне бейімдеу дағдысы қалыптасқан ба? Мәселе – осында. Ғалымдар арасында бұл проблеманың бар екенін гуманитарлық ғылымда іргелі зерттеулер жүргізген ғалым, әдебиеттанушы Бекарыс Тілегенұлы ашық айтып отыр. Қазір орта ғасыр әдебиетін түпнұсқадан зерттеп жүрген ол Түркия мен Еуропа ғалымдарының бізде дерексіз, нәтижесі белгісіз деп бағаланатын әдебиеттің «өнімін» де қолданбалы зерттеуге айналдыруға ерекше мән беретінін жеткізді. «Гуманитарлық салада да қолданбалы зерттеулер жүргізіледі. Айталық, орта ғасыр жазба ескерткіштерінің тілін зерттеп, араб немесе көне ұйғыр графикасын латынға айналдырып, сөздігін жасап бергісі келетіндер бар. Орта ғасырлық өмірді зерттеуді көздейтін кейінгі ғалымдарға ауадай қажет. Бірақ осы нәрсені жүзеге асыра алмай отырмыз», дейді Б.Тілегенұлы. Оның ойынша, тек теориямен шектеліп, «өнімінің» өміршеңдігіне, практикада қолданылуына отандық зерттеушілердің көбірек ізденбеуі, жалқаулығы себеп. «Құтадғу білікті» алғаш француз, неміс, швед, венгр сынды Еуропа ғалымдары көп зерттеді. Осы көне туындыны түпнұсқада оқитын әлемде қай ел бар десек, Венгриядан аттап кете алмайсыз. Неміс, венгр, түрік ғалымдарына міндетті түрде оқытылады. Тіпті Түркия ғалымдарының аталған еңбекке қатысты зерттеулерінен қате тауып, түзеткен Америка ғалымдары бар. Біз неге соны түпнұсқадан оқымаймыз? Нақтылық жоқ жерде ғылым да, оның қолданбалылығы да жоқ», деді әдебиеттанушы ғалым. Нақтылықтың жоқтығынан ғылымның бар нәрін өзгеге қолдан беріп қойғандаймыз. Америкалық ғалым Роберт Данкоф (Robert Dankoff) «Құтадғу білікті» сонау 80-жылдары ағылшын тіліне «Wisdom of Royal Glory, яғни Қасиетті патшалықтың даналығы» деп аударып, бұл еңбектің билікке, мемлекеттік басқаруға қатысты кітап екенін айтты. «Біз осы «Құтадғу білікті» мемлекеттік басқаруда қолданып жүрміз бе? Міне, іргелі зерттеуден қолданбалы зерттеуге келдік. Мысалы, жақында жасақталған Президенттік жастар кадрлық резерві «Құтадғу білікте» тұр. Сонымен қатар Президентіміз айтып жүрген «Еститін мемлекет» концепциясы да Баласағұн еңбегінде айтылған. Мемлекет басшысы көне еңбектегі ойды іс жүзінде қайта жаңғыртты. Сол секілді қазіргі мемлекеттік басқаруда, қоғаммен байланыс орнатуда, әлеуметтің мәселесін шешуде біздің әдебиеттегі дайын тұрған қаншама дүниені қолдануға болады ғой. Ғалымдар осындай бағытта жұмыс істеуі қажет», дейді ғалым.
Иә, іргелі зерттеуді қолданбалы зерттеуге айналдыруда, ғылымды адамзаттың қажеттіліктеріне пайдалануда ғалымдардың жауапкершілігі, ізденісі, ынта-ықыласы зор рөл ойнайтыны белгілі. Дегенмен, қолданбалыға айналдыратын іргелі зерттеулерді жүргізетін ғалымдарға қолдау қажет қой. Айталық, еліміздің қолданысындағы «Ғылым туралы» заңында ғылыми қызметті мемлекеттік бюджеттен үш түрлі бағытта (базалық; гранттық; бағдарламалық-нысаналы) қаржыландыруға қатысты арнайы тарау (7), онда бірнеше бап бар. Сол баптардың біреуінен іргелі зерттеулерге қаржы қарастыру туралы сөз таппайсыз. Есесіне 27-баптың 11-тармағында: «Қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қорғаныс ғылымы саласындағы қолданбалы зерттеулерді қоспағанда, жекеше әріптес тарапынан қоса қаржыландыруды тарту кезінде қолданбалы ғылыми-зерттеулерді қаржыландыру тәртібі ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметті базалық, гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру қағидаларында айқындалады», делінген. Неге «Қоғамдық, гуманитарлық ғылымдар, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қорғаныс ғылымы саласындағы қолданбалы зерттеулерді қоса алғанда» демеске? Өйткені аталған салаларда да қолданбалы зерттеулер жүргізуге әбден болатынын білеміз ғой. Мемлекет қоғамның даму стратегиясын, мемлекеттің басқару бағытын, әлеуметтік проблемаларды шешудің жолдарын, тіпті ұлттық идеологияның өзін нақты зерттеулерге сүйеніп әзірлесе, болашағы да баянды болмай ма?
Қолданбалы зерттеуге айналдыруға болатын іргелі зерттеулерге мемлекет тарапынан көп көңіл, маңыздысы қаржы бөлінбегендіктен де ғалымдар шетелдік қорлар мен ұйымдардың мүддесіне жұмыс істейді, сыртқа иек артады. Соның бірі «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу өлкетануды дамыту орталығының басшысы, тарихшы-этнолог Батырхан Елікұлы америкалық «Сорос» қорының қолдауымен Қазақстандағы діни мәселелерді зерттеген. «Бұл қор Орталық Азиядағы проблемаларға өздігінен қызығушылық білдіріп, ғалымдарды тартады. Біз өз мемлекетіміздің тарапынан мұндай іргелі зерттеулерге жүйелі қаржыландыру қарастырылмағандықтан, осындай халықаралық ұйымдарға жұмыс істейміз. Іргелі зерттеулерді жүргізетін талай ғалым шетелге кетті. Үкімет тарапынан гуманитарлық ғылымға көңіл бөлмеуінің салдарынан іргелі зерттеулер қолданбалы зерттеулерге айналмай, ғалымдардың өз ішінде қалып қойып жатыр. Мәселен, шетелдердегі облыстық, орталық музейлерде арнайы қоғамдық зерттеу институттары бар. Ал біздің музейлер жәдігерлерді сақтап, қорғайтын қойма, болмаса келушілерге көрсететін көрнекі орынның ғана рөлін атқарып отыр. Бізге археологтың тауып өткізген жәдігерлерін әрі қарай зерттеп, зерделейтін мамандардан құралған орталық яки институт керек. Әр мұраның құпиясын ашып, ақпаратын жан-жаққа таратсақ, бұл туристерді тартпай ма? Ал елімізде «Қасиетті Қазақстан» сынды орталық небәрі 3 жыл бұрын ғана ашылды. Негізі әрбір облыста институттың филиалы немесе зерттеу орталығы болуы керек», дейді Б.Елікұлы. Сарапшының сөзінен гуманитарлық ғылымдарды оқытатын шетелдік университеттер жанында арнайы зерттеу институттары мен орталықтардың да бары ойымызға оралды. Аустралиядағы Уоллонгоң (Wollongong) университетінің жанындағы «Археологиялық зерттеу институты» осыған дәлел. Мұндай тізімді толассыз толықтыра беруге болады. Бірақ біздің айтқымыз келгені, ғалым іргелі зерттеуді қоғамның қажетіне жарататындай қолданбалы зерттеуге айналдыруға сол студент кезінен машықтануы керек. Әйтпесе тек теорияның, ашығын айтқанда сылдыр сөздің ғалымдарын даярлаудан әрі аса алмаймыз.
P.S.: Бір кездері «Таңдайы тақылдаған тәп-тәтті балақайды көрсем, оның ата-анасына; жаңалық ашып тұрған оқушыны көрсем, ұстазына; тамаша туындыны тапсам, оның авторына, авторына да емес-ау – музасына; әлем алдында топ жарған дарабозды көрсем, оның қоғамына; білікті қолбасшыны көрсем, оның халқына қошемет көрсеткім келеді» деп жазған екенбіз. Өйткені біз тек көзге көрінетін еңбекті елейміз, қолмен ұстай алатын өнертабысты жетістікке балаймыз. Бірақ соның тасадағы талант пен көзге көрінбейтін жұмыстың арқасында дүниеге келетінін пайымдай қоймаймыз. Нәтижесі бәрімізге біліне бермейтін іргелі зерттеулердің де ғылымға, қоғамға, адамзатқа, мемлекетке тигізетін ықпалы, пайдасы тура сондай. Өнімі көзге көрінетін қолданбалы зерттеу негізінен іргелі зерттеулерсіз пайда бола алмайды. Ең қызығы, әрдайым жан-жақты қолдауға ие қолданбалы зерттеулердің адамзат өміріне, игілігіне, қоғамның өзгеруіне, мемлекеттің дамуына қалай әсер ететінін сараптап бағалайтын да, қарапайым тілмен айтсақ «бағын ашатын» да – сол іргелі зерттеулер. Демек, біз ғылыми жаңалықтың тууына себепкер болып, кейін өндіріске енгізілген өнертабыстың өміршеңдігіне септігін тигізер іргелі зерттеулерді тасада қалдыра тұрып ғылымды жасау, дамыту туралы сөз қозғауға хақымыз жоқ.
