Коллажды жасаған Амангелді Қияс, EQ
Артур Қолдыбаев 1912 жылы кедей шаруаның отбасында өмірге келген, 1933 жылы Кеңес өкіметіне қарсы ұлтшыл топтың жұмысына қатысқаны үшін сотталған, ал одан бұрын КазГУ-дің 3-курс студенті. Нұрқан Сейітов 1904 жылы туған, аяқталмаған жоғары білімі бар, партия мүшесі, Қазақстанның жеңіл өнеркәсіп халық комиссары. Аты аталған екеуінің соғысқа алынғанға дейінгі өмірбаяны туралы архив деректері, міне, осындай.
Біздің алдымызда 1946 жылдың 10 желтоқсанында Қазақ КСР-нің Мемлекет қауіпсіздігі министрі генерал-майор Бызов бекіткен айыптау қорытындысы жатыр. Бұл – Кеңес өкіметіне қарсы ұлтшыл ұйымға мүше болды деген Хәкім Тыныбеков және сол сияқты басқа айыпталғандар туралы құжат.
Хәкім 1914 жылы Ақмола облысының Қорғалжын ауданында туған. Білімі – жоғары. Коммунистік партия мүшелігіне кандидат. КСРО Ғылым академиясы Қазақ филиалының ғылыми қызметкері болып жүрген жерінен Қызыл Армия қатарына алынған. Соғыста болған. 1941 жылы тамыз айында тұтқынға түскен. Жалпы жазу-сызуға икемі болған болуы керек. Негізінен тұтқын болса да газет-журнал, үгіт-насихат саласында қызмет атқарған.
«Түркістан Ұлттық Комитеті» («ТҰК») 1941 жылдың аяғында немесе 1942 жылдың басында құрылса керек. Оның мақсат-мүддесі жайында айыптау қорытындысында былай делінген: «ТНК» («ТҰК») возглавил всю антисоветскую деятельность среднеазатских и казахских националистов и афишировался фашистскими главарями как «правительство» будущего «Большого Туркестана, который, по замыслам немцев, должен был стать германской колонией».
«ТҰК»-нің құрамында әскер, насихат, ғылым, әскери тұтқындар, радиохабар, шығыс жұмысшылары, денсаулық сақтау бөлімдері болған. Ал Комитет мынандай құрамда болған: Вали Каюм-хан (өзбек) – Президент, Баймырза Һайт (өзбек), Президенттің орынбасары – әскер бөлімінің бастығы, Саттар Алманбетов (қырғыз), Президенттің орынбасары – насихат бөлімінің бастығы, Кәріми (өзбек) – Бас хатшы, кейін – Қарыс Қанатбаев (қазақ).
Ал Хәкім Тыныбековтің қызмет шеңбері тікелей насихат бөлімімен байланысты болғандықтан осы құрылым туралы айта кеткен дұрыс сияқты. Бұл бөлімнің негізгі мақсаты – легионерлерді идеологиялық тәрбиеге икемдеу, «Түркістан легионы» құрылымындағы барлау мектептеріндегі, тұтқын лагерьлеріндегі тұрақты үгітшілер мен молдалардан басқа бөлімде арнаулы тапсырмамен жүріп-тұратын насихатшылар да болған. Насихат бөлімі «Түркістан легионы» құрылымдарын, барлау мектептерін, әскери тұтқындар лагерьлерін және Орталық Азия мен қазақстандық тұтқындарға барып, пьесалар мен концерт қойып отырған. Қазақстан, Орталық Азия елдеріне жіберілетін агенттерді баяндамамен, конспектілермен, рефераттармен, газет-журналмен және діни әдебиетпен қамтамасыз етіп отырған.
Бөлімнің өз басылымдары, «ТҰК» құрған «Түркістан ансамблі» болған. «Милли Түркістан» («Ұлттық Түркістан») саяси журналы 1942 жылдың маусым айынан бастап сол жылдың аяғына дейін айына екі рет жарық көрген. Айыптау қорытындысында Х.Тыныбеков туралы былай делінген:
«Будучи редактором антисоветского журнала «Милли Туркестан», пропагандировал в нем идеи создания буржуазного государства на территории Казахстана и среднеазиатских советских республик, воспитывал личный состав воинских частей «ТНК» в духе ненависти к Советской власти и призывал их на борьбу против Советского Союза. В своих статьях, печатаемых в указанном журнале, возводил клевету на Советскую власть и большевисткую партию».
Егемен ел болып, жеке мемлекет ретінде шаңырақ көтеріп отырған қазіргі шақта Хәкім атына айтылған осы «кінәні» қалай бағалауға болар еді? Қалай дегенмен бұл тұжырым оны ату жазасына кесу үшін бірден-бір себеп болғаны рас.
«Милли әдебиет» («Ұлттық әдебиет») атты әдеби-көркем журналы 1943 жылдан айына бір рет шықса, 1942 жылдан шыға бастаған «Яны Түркістан» («Жаңа Түркістан») газеті апталық басылым болған.
Айыптау қорытындысында: «ТҰК» шығарған осы басылымдар мазмұны жағынан кеңестік өмірге жала жабу, большевизмге қарсы қарулы көтеріліске шақыру және герман фашизімін мадақтап, оларды большевиктер езгісіндегі Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының бостандығы үшін күрескер ретінде көрсету болды», – деп айтылған.
Вали Каюм-хан мен Хәкім Тыныбеков редактор болған «Милли Түркістан» журналы өздерінің мақсат-мүдделерін жасырмады, бүркелемеді: « ...Түркістанды азат ету идеясын насихаттаушы... біздің Ұлттық комитеттің ресми органы – «Милли Түркістан» журналының шыға бастағанына 15 маусымда бір жыл толды.
...Біздің «Милли Түркістан» журналының Түркістан халықтарын азаттыққа бастап келе жатқан қазіргі бағыты дұрыс жол болып табылады...
Біздің жетекшіміз Вали Каюм-хан тереңнен ойлап ұсынған және жүзеге асырылып келе жатқан бұл бағыт туралы өткен жылы алғаш рет журналдың бірінші нөмірінде жазылған еді. Бұл саяси жолдың қысқаша және негізгі бағыттары мынандай: 1) Көптеген жыл орыс большевик империалистерінің езгісінде болған Түркістан халықтарына бостандық әперу.
2) Қазіргі қолайлы жағдайды пайдаланып, барлық күштерді орыс большевиктеріне қарсы күреске жұмылдыру. Сонымен бірге неміс достардың көмегімен біздің Отанымыз – Түркістанды азат ету. 3) Бөлшектенбейтін, бөлінбейтін біртұтас ұлы Түркістанды, яғни қазіргі заманғы мәдени талаптарға сай келетін ұлттық мемлекет құру. 4) Міне, осы мақсаттар негізінде қазірден бастап барлық дайындық жұмыстарына кірісу («Милли Түркістан», 25/26, 1943 жылдың 1 тамызы, Берлин).
* * *
1942 жылдың бірінші жартыжылдығында «Түркістан легионы» құрылды. «Арбайтс гемаиншафт Туркестан» (АТ) барлау институтының іс басқарушысы Шлостің айтуынша, бұл құрылымды генерал Хайгендорф басқарған, ол генерал Кестринг әскери құрамында екен. Немістердің бұдан басқа Люкенвальд (Германия), Воломино (Польша), Легиново (Польша), Теппель (Чехия), Тавель (Қырым) аймақтарында да барлау мектептері болған. Қайткен күнде жеңіске жету мақсатымен атқарылған істер сан алуан еді. Ал тұтқында жүрген түркістандықтар да бұл шаралардан тыс қалмағаны белгілі.
Неміс әскерлерінің Мәскеу, Сталинград, Курск түбінде және басқа аймақтарда жеңіліске ұшырауы және 1944 жылдың басында Қызыл Армияның шабуыл операциялары Германия басшыларын мүмкіндігінше біржола жеңілудің алдын алып, тым құрығанда Германияның өз жерін сақтап қалуға барлық күшті жаппай жұмылдыруға мәжбүр еткені сөзсіз. Осы мақсатта немістер өздерінің адам ресурстарымен қатар әскери тұтқындарды, олардан жауынгерлік топтар құруға да әрекет жасағаны түсінікті. Алайда легионерлердің бір-бірлеп немесе топ-тобымен Қызыл Армия және кеңес партизандары қатарына өтіп кетуі жағдайында немістердің басқа да ұйымдастыру шараларын жүзеге асыруға тура келді. Осыған орай немістер әр жерде ұлттық комитеттердің бас қосқан жиындарын өткізіп, үгіт-насихат жұмыстарын күшейте түсті.
1944 жылдың маусым айында Вена қаласында болған «Түркістан конгресі» де сондай шаралардың бірі болатын. Мұндағы мақсат – легионерлердің жауынгерлік рухын көтеру, тәуелсіз Түркістан мемлекетінің болашақ үкіметінің негізі болып есептелетін «ТҰК»-нің беделін арттыра түсу. Конгреске «ТҰК»-нің құрамынан басқа «Түркістан легионының» құрылымдарынан, ұлттық әскери бөлімдерден, барлау мектептерінен, әртүрлі курстардан, герман үкіметі мен барлау органдарынан, басқа да ұлттық комитеттерден көптеген өкіл, барлығы 400-ге жуық адам қатысты.
Конгрестің күн тәртібіне сай бірінші болып «ТҰК»-нің жұмысы туралы Вали Каюм-ханның есебі, Кеңес өкіметімен күрес және тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру жолындағы міндеттер туралы мәселе қаралып, талқыланды. Бұдан соң «ТҰК»-нің басшы қызметкерлерінің қосымша баяндамалары тыңдалды (Х.Тыныбековтің 1946 жылдың 5 қазанындағы тергеуде берген жауабынан).
Ана тіліміздің хал-ахуалы туралы үнемі айтылып та, жазылып та жүр. Шынында, өркениетті елдердің қайсысы болсын өз тілін сақтап қана қоймай, оны дамыта беруге, көркейте түсуге әрдайым ынта-ықылас көрсететіндігі белгілі. Ал қиын-қыстау жағдайда, шетелде, соғыс тұтқыны бола жүріп ана тілінің тағдыры туралы дүйім жұрттың алдында өз ойын, тұңғиық терең пікірін ашық айтса оған, сөз жоқ, кім де болса, сүйсінер еді, оның нағыз ұлтжандылығын мақтан тұтар еді.
Хәкім Тыныбеков түркістандықтардың 1944 жылғы Венадағы аталған бас қосуында «Тіл бірлігі – ұлт бірлігі» деген тақырыпта қосымша баяндама жасапты. Үлкен «қылмысының» бірі осы болса керек. Тергеу құжаттарында осы дерек атап өтіліп, одан әрі «возводил клевету на Советскую власть, национальную политику советского правительства и партии большевиков, дискредитировал Сталинскую Конституцию. Кроме того, в своем докладе на конгрессе призывал тюркское население к активной борьбе против СССР» – делінген. Хәкім Тыныбековтің сөзіне тергеу органдары осындай саяси баға берген.
«ТҰК»-нің қазақ бөлігі Қанатбаев, Қайболдин (Қайгин), Тыныбеков, Қошалақов, Ағаев (Иванов) жеке «қазақ» және «шығыс түрік» комитеттерін құру жөнінде қызу әрекет жасайды. Және кеңестер еліндегі түркі тектес халықтардың толық азат болуы үшін келешекте Орталық Азия мен Қазақстанды, Татарстан мен Башқұртстанды Түркістан деп аталатын бір мемлекетке біріктіру мәселесін күн тәртібіне қойды.
Бұл жөнінде архив құжаттары былай дейді: «являясь последователем Чокаева и единомышленником Канатбаева, Тыныбеков вместе с последним сколотил ядро казахских националистов – руководящих работников «ТНК» и в окябре 1942 году вместе с ними разработал и представил Восточному министерству Германии Розенбергу и германским разведовательным органам программный документ, в котором выдвигал идеи создания широкого блока антисоветских сил на борьбу против советской власти и отторжения от СССР республик Средней Азии, Казахстана, Татарии и Башкирии для создания «Восточно-тюркского государста».
Бұл ұсыныс түгелдей қабылдана қоймады. Бірақ қазақтар мен қырғыздардан тұратын «Алаш» отрядын құруға мүмкіндік туды. Отряд құрамының біраз бөлігі Люкенвальд барлау мектебінде оқыған еді, қазақ жерінде кеңестерге қарсы көтеріліс ұйымдастырып, басқа да қажетті үгіт-насихат жұмысын жандандыра түсуі тиіс еді. «Алаш» отряды ұйымының арнаулы туы белгіленді, оған мүше болған сарбаздың жеңдерінде өзіндік белгілері болды. Мұның өзі «Алаш» қозғалысының қайта жаңғырып, өркен жаюының символы ретінде танылды.
Кейін, 1945 жылдың ақпан-наурыз айында «ТҰК»-ден «Түркістан Ұлттық Кеңесі» бөлініп шықты. Сөйтіп енді түркістандық екі ұйым – өзбек Вали Каюм-хан басқарған «Түркістан Ұлттық Комитеті» және жаңадан ұйымдастырылған «Түркістан Ұлттық Кеңесі» болды. Соңғысының Президенті қазақ Қарыс Қанатбаев болды, басқа басшы қызметтерге Омарханов (Президенттің орынбасары), Тоқназаров (Кеңес мүшесі), Әбішев (Бас хатшы) болып бекітілді. Ал Тыныбеков, Қошалақов, Бұрқанов болса тиісінше Кеңестің баспасөз, насихат, әскер бөлімдерін басқарды.
* * *
Соғыс болған соң біреу жеңеді, екіншісі жеңіледі. Ол заңды. Тұтқынға да түседі. Өркениетті елдер соғыста тұтқын болғандарға әрдайым түсіністік танытып, адамгершілік білдірген. Олардың құқықтарын қорғау үшін кезінде Гаага конференцияларында (1899,1907 ж.ж.) тиісті конвенция да қабылданған, ал 1929 жылы бұл мәселе Женевада қайта қаралған. Сөйтіп әскери тұтқындар туралы бұрынғы қабылданған құжаттарға олардың жағдайын одан әрі жақсартуға бағытталған қосымшалар, өзгерістер енгізілді.
КСРО басшылығы бұл конвенцияларға қатысқан жоқ. Міне, сондықтан да И.В.Сталиннің «бізде тұтқындар жоқ, сатқындар ғана бар» деуі содан болса керек. Демек, кеңес жауынгері тұтқынға түссе болды, ол қолма-қол «халық жауы» болып есептелетін. Яғни ол не атылуы керек, не пәленбай жылға итжеккенге айдалуы шарт. Мәселен, Хәкім Тыныбековпен бірге сотталған 49 адамның бірі жазушы Хамза Абдуллин біраз сергелдеңге ұшырап, өмірден өтер алдында әзер ақталған.
«Қылмыстық ісі» осы азаматтармен бірге қаралған, «Түркістан легионында» болды деп біраз өмірін итжеккенде өткізген атақты музыкат Әйткеш Толғанбаевтың «қазақтың Паганиниі» екендігі кейін белгілі болды. Әйткеш туралы соңғы жылдары БАҚ бетінде біраз жазылды. Ал Қорғалжын өңірінде туып-өскен, елін, жерін қорғаймын деп соғысқа аттанып, тұтқынға түскен, еліне келгенде «халық жауысың» деп, әуелі ату жазасына, сосын 25 жылға сотталған Хәкім Тыныбеков те сондай жан. Кезінде Мұстафа Шоқайдың «құйыршығы», оның нағыз ізбасары болған деп айыпталып, сотталды. Сөйткен Хәкім шет жерде, жат жұртта жүріп, «Милли Түркістан» журналын, «Түрік бірлігі» газетін шығарды. Неміс басшылығы ұйымдастырған Вена қаласында өткен конгресте (1944 ж.) өзінің ана тілін қорғап, баяндама жасаған. Түрік жұртының жарқын болашағын аңсаған. Сол үшін Хәкімге өз еліндегі әкімшіл-әміршіл жүйе тарапынан сенімсіздік көрсетілді: өлім жазасына кесіліп, кейін айдауға жіберілді. Шетте жүріп ит-қорлықпен дүниеден өтті. Осындай шындықты Хәкімнің ел-жұрты білуі керек.
Амантай КӘКЕН,
журналист
