Ғылыми-зерттеулерінде ұлылар ұлағаты, дәстүр тағылымы, ұлттық сипат, әлемдік өнер үлгісі туралы терең толғанып, жеке шығармашылық лабораторияларға барлау, қазақ әдебиетінің дамуында өзіндік орны бар қаламгерлердің шығармаларын талдау арқылы туған әдебиетіміздің даму сипаты жайлы тұжырым жасайды. Әлемдік өнер жауһарынан алынған көріністер, өнердің түрлі саласындағы ерекшеліктерді түсіндіретін, әдебиеттің теориялық ұғымдары мен орны, игі-ықпалы, әсері, ұлттық әдебиеттің оған қатысы туралы келтірілген мысалдар жүйелі стильдік сұлу өрнек тауып жатады. Күрделі ой, терең таным, зерделі біліммен айтылған пікірлерде әдебиеттің келелі проблемалары кең қамтылады. Көркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан әр халықтың әдеби дәстүрі, яки әдеби қозғалыстың өзара ажырамас, тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары – әдеби дәстүр мен әдеби даму туралы түйінді пікірлер көркем ой, сұлу тілмен жинақталады.
Өнер түрлерінің дамуы эстетика тұрғысынан бағаланып, қоғам дамуымен тығыз байланыста қарастырылады. Суреткер тек ана тілі арқылы ғана өз халқының өмірін, тұрмысын, психологиясын, рухын бейнелей алатындығын айта келіп, әдебиеттің образдық табиғаты, дара сипаты тілмен кіндіктес екендігіне байланысты түрлі халық тарихындағы тілдік кезеңдерге ой шарлатады.
Сөз өнері хақында ой қозғалғанда әдебиет жеке дара алынбай, өнердің өзге салалары – сұңғат, сәулет, музыка, театр, би, кино т.б. түрлерін қатар атап, әрқайсысының өзгешелік сипаттарын сабақтастыра, салыстыра түсіндіреді. Бұл тұрғыда жаһандық мәдени мұралардың озық үлгілерін, шедевр туындыларын мысалға ала отырып ойына тұғыр етеді.
Өсіп-өрлеуі Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Жұмат Шанин, Ғабит Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Әбділдә Тәжібаев, Әлжаппар Әбішев, Шахмет Құсайынов, Қалтай Мұхаметжанов, Тахауи Ахтанов есімдерімен байланыстырылатын қазақ драматургиясы әлемдік өнердегі үздік туындылардың контексінде алынып, оны поэтикалық тұрғыдан жан-жақты қамти отырып талдайды.
Ғалымның монографияларында өнердің даралық сипаты, образ турасында талғамды пікір, дәлелді ой жинақталады. Әдебиеттану ғылымының тарихындағы белгілі мектептер, үлкен ағымдарға сипаттама беріледі. Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына барлау жасалады, оның тарлан талант көш басшылары, қажырлы қалам иелерінің творчестволары ғылыми талдауға түседі. Әл-Фарабиден бастап, қазақ әдебиеттану ғылымының кеңестік дәуіріндегі ірі өкілдері С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин есімдері ілтипатпен аталып, еңбектеріне ғылыми дәлдікпен талдау жасалады. Ұлы ұстазы Б.Кенжебаевтың ықпалымен, Алаш көсемдері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтарды көзі көрген, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезовтермен аралас-құралас болған өз әкесі Нұрғалидың әсерімен Алаш идеясы көкірегіне жастай ұялаған студент, аспирант кездерінде-ақ олардың еңбектерімен жасырын танысып, алғашқы зерттеулерінің өзінде ғылыми айналысқа түсіруге ұмтылған Рымғали қайта құру шапағаты аясында олардың ақталуы жолында белсенді іс атқарды, Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан туралы алғашқы болып мақала жазды. Ел тәуелсіздігін алғаннан кейін құлашын кеңге сермеп, Алаш қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылықтары туралы құлаш-құлаш мақала, зерттеу еңбектер жариялады, кітаптарын шығаруға көп еңбек сіңірді. Өзінің «Әуезов және Алаш» (Нұрғалиев Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат,1997. – 432 б.), «Верщины возвращенной казахской литературы» (Нургали Р.Вершины возвращенной казахской литературы. – Алматы: Қазақ университеті,1998. –307 с.) монографияларын жарияласа, А.Байтұрсыновтың «Ақ жол»
(Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.) атты шығармалар жинағын құрастырып баспадан шығарды, Әлихан Бөкейханның қазақ және орыс тілдеріндегі еңбектерінің таңдамалы жинағына бас редактор болып, баспадан шығуына мүмкіндік жасады.
Әдебиеттер туыстығы, бір-біріне әсері, ықпалы, аударма мәселелері – теориялық тұрғыдан мәнді, күрделі проблема. Осы тұрғыдан келгенде ғалымның еңбектеріндегі ешбір елдің әдебиеті, өнері ешуақытта томаға-тұйық қалыпта, ұлттық шеңбердің ішінде ғана өсіп жетілмейтіндігі жайында қызықты факторлармен талданатын тұстар бүгін де өзектілігін жойған жоқ. Бұл орайда ол тағдыры, рухы, тілі, жақын бауырлас елдер мысалына жүгінген ғалым татар, башқұрт, қазақ халықтарына тең ортақ сипаттар, әдеби тұлғалар, әдеби мұраларға қатысты мәнді ғылыми байламдар жасайды. Ауыз әдебиеті үлгілеріндегі ұқсас құбылыстар, башқұрт пен қазақ, қазақ пен татар жұрттарының ортақ перзенті есептелетін, туыс халықтардың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін өнер, әдебиетін тел еміп өскен, тағдырлары қызық тұлғалар Ақмола, Ғалымжан Ибрагимов, Сабыр Шәріпов өміріне, творчествосына бойлап кіріп, терең таным-талғаммен ой түюі нәтижелі шығып отырады.
Ұлттық әдебиеттің даму жолындағы сапалық баю кезінің, көркемдік құнар бастауларының бірі – аударма. Ежелгі қыпшақ заманынан бері байланысы бар қазақ-орыс әдебиетінің терең тамырлы тарихын көрсете келе, сыншының кейбір аударма үлгілеріне тоқталуы жемісті нәтиже берген.
Абай аударған Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармалары мен «Челкашты», «Дубровскийді» қазақшалаған Абай шәкірттерінің дәстүр жалғастығы пайымдалады. Тургенев шығармаларының қазақшаға аударылуы, оның қазақ әдебиетіне еткен әсер, ықпалы, өнеге тұтар асыл қасиеттері зерттеушілік тұрғыдан жіті топшыланады. Шекспир шығармаларының қазақшаға аударылуы жеткілікті қамтылған. Алғаш М.Дәулетбаев, М.Әуезов қазақша сөйлеткен «Гамлет», «Отелло» кең арналы салыстырмалы түрде ғылыми дәлдікпен талданады. Әр жылдары қазақ тіліне тәржімаланған Сервантестің «Дон Кихоты», Рабленің романы, Сағдидің «Бостаны» туралы талдаулары мол эрудициялық білімнің, биік эстетикалық талғамның, терең ғылыми пайымның көрінісі екенін айғақтап тұр. Шығарма талдау барысында туындайтын әдеби-теориялық түйіндеулер ғалым зерттеулерінің кез келген жерінен табылады. Мысалы, «Телағыс» монографиясындағы ақындық өнер, халықтық өлең өрнегі, поэзиялық туынды мен оның даму қозғалысындағы жаңа сипат туралы қорытылған мына бір ойға назар салайықшы: «Жадағай көріністерді қамту, фактілер жетегінде кету, қызылсөз секілді кемшіліктерден арылып, адам жүрегінің тереңіне үңілу, философиялық біліктілік, саф тазалыққа ұмтылу – бүгінгі поэзиядағы өсу тенденциясын көрсетеді» (Нұрғалиев Р.Телағыс. – Алматы: Жазушы, 1986,180), – деуі өлең өлкесіндегі жетістіктерді ескеруден туған байлам. Ғалымның қай еңбегін алып қарасаңыз да ғылыми-теориялық тұжырымдары, талдау тәсілдері, сөз астарына бойлау тереңдігі бүгінгі күн сұранысына да, келер уақыт талабына да жауап бере алатын, мәні жойылмайтын ой қуатын көрсетеді.
Әңгіме, новелла, хикаят, роман жанрларының ерекшеліктерін түсіндіру барысында А.Чехов, Л.Толстой, М.Әуезов, Ш.Айтматов, Б.Майлин, Ф.Достоевский, О.Генри, Н.Гоголь, М.Горький, Э.Ремарк, Э.Хемингуей, М.Шолохов, У.Фолькнер, Н.Чернышевский, Г.Маркес шығармаларына аса білгірлікпен жасалған талдауды, сапалы тұжырымды көреміз. Әдебиеттің әр саласында қызмет атқарған, түрлі жағдайда кездесіп пікірлескен, сапарлас болып әңгімесін естіген, шәкірт болып дәріс алған, творчестволық ғылыми объектісіне айналған жеке тұлғалар өмірінен үзік сырлар шертілетін тұстарда да танымдық дерек, өнегелік сипат, эстетикалық әсер мол болып отырады.
Оның жазбаларынан әдебиеттің әртүрлі жанрында классикалық туындылар беріп, туған халқын мол қазынаға, зор қуанышқа бөлеген, әлем әдебиетінің алтын қорына жаңа көркемдік игіліктер қосқан ұлы Мұхтар Әуезов, құнарлы шығармашылық иесі, көп жанрлы шығармалары қазақ әдебиетіне сұлу арна болып қосылған Ғабит Мүсірепов, көкірегі толы шежіре-сыр, көненің асыл көзіндей болған С.Бегалин, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілінің бірі Ә.Тәжібаев жайлы көп сыр аңғарамыз.
Әр кезеңдегі драматургияның, прозаның, әдеби сынның өркендеу бағдарын, өсу сатыларын, ізденіс иірімдерін, табыс-олжаларын таразылаған сәттерде де жетістікті бағалап, кемшілікті көрсету, олқылықты ашуда ғалым-сыншы еркіндік танытады. Ұстаз-ғалымның халық өмірінің, ел тарихының құнарлы кенін қопарған, шежіре көкірек, тегеурінді дарын – Ілияс Есенберлиннің көркем сөз құдыретімен оқырманды тарих қойнауының алыс қиырын қыдыртатын, тұңғиық сырларына қанықтыратын тарихи романдарының әдеби дамуға жасаған ықпалын, кеңестік кезеңдегі өмірді бейнелейтін романдар сериясының эстетикалық, әлеуметтік қуаты туралы биік эстетикалық талғаммен пайымдай отырып, қазақ халқы өмірінің ғасырлар панорамасын көрсететін көркемдік сипатын ашып береді.
Сыншы, ғалым ұлттық театр өнеріндегі алғашқы арнаны халық шығармашылығынан іздейді. Соны жүзеге асырушы, қазақтың тұңғыш режиссері Жұмат Шанин жөнінде алғаш рет зерттеу жүргізіп, тың деректер жинаған Рымғали Нұрғали болғандығы белгілі. Оның 1969 жылы жарық көрген «Талант тағдыры» атты еңбегі де Жұмат Шанин творчествосына арналған тұңғыш зерттеу екенін де еске сала кеткенді жөн көреміз. Әдеби шығарманы теориялық ұғымдарға сабақтастыра талдап түсіндіру Рымғали Нұрғали зерттеулерінің өнебойында тұтастық сипатын сақтап отырады. Әдебиеттану ғылымының құрамына кіретін эстетикалық категориялар мен анықтамалар кең тармақты сөз етіледі. Сыншы-ғалымның зерттеулерінде мазмұн мен форма, тақырып пен идея, сюжет пен фабула, композиция, образ бен характер, әдеби әдіс, әдеби бағыт, әдеби ағым, әдеби стиль, әдеби жанр проблемалары ғылыми ойдың тарихи озық тәжірибелерін салыстыру, сұрыптау мен бүгінгі әдебиеттану ғылымының соны жетістіктерін игеру дәрежесінде, парасат биігінде әңгімеленеді.
Бүгінгі уақыт талабына, тәуелсіздік тұғырына, демократия принциптеріне сәйкес идея, пікір айтуға сонау тоқырау, саясат бұғауы үстемдік етіп тұрған кезеңнің өзінде Рымғали Нұрғалидың батыл қадам жасағанына көз жеткізуге болады. Әсіресе, оның ғылыми объектісінің ең күрделі, маңызды, арналы саласына айналған Мұхтар Әуезов өміріне, творчествосына қатысты, оның тұңғыш романы «Қилы заманның» зерттелу, жарық көру тарихына байланысты деректер жылдар қатпарында қалған қызық қиырларға жетелейді. Рымғали Нұрғали монографияларында Сәкен Сейфуллин мен Ілияс Жансүгіров шығармашылығы да көрнекті орын алады. С.Сейфуллиннің өмірі мен шығармашылығы объектіге алынған тұстар оқушы жүрегіне патриоттық сезім ұялатып, ақынның зор тұлғасы ерекше әсерлі, шығармашылығының мәні терең түсіндіріледі. Ұлы жазушының өнегелі өмірін, шығармаларының көркемдік байлығын, жазушы шеберлігін шебер жеткізеді. С.Сейфуллин поэзиясының көркемдік сипаты жаңа қырынан талданады. Ақынның пейзаждық көріністерді берудегі шеберлігі, шығармаларындағы идеялық мақсаттар, көркемдік жүйелер, тың арналарды аша отырып, автор бұл құбылыстардың қазақ әдебиетіндегі алғашқы бастама, айшықты табыстар екенін дәлелді түйіндейді. Ақынның ұлттық поэзияға енгізген жаңалық көріністерді, ырғақтық жағынан, ұйқастық жағынан, тақырыптық жағынан топтап, саралап, айқындап түсіндіреді. Сәкен Сейфуллиннің ірі поэмаларын ғалым жаңаша эстетиалық көзқараспен зерттеген. Әсіресе, «Көкшетау» поэмасының идеялық-эстетикалық мәнін, көркемдік құрылысын соны қырынан танытып, ұлы ақын шеберлігінің бұрын айтылмаған тұстарын байыптай білген. Сәкен Сейфуллин поэзиясындағы кейбір арналар оның прозалық, драмалық шығармаларымен тақырыптық, идеялық сюжеттік жақтарынан үндес, мазмұндас екенін де дәлелді пікірмен түйіндейді.
Ілияс Жансүгіровке арналған беттерде де зерттеушілік тұрғысынан тың ізденістер бар. Ол ізденіс – ең алдымен әйгілі классик шығармашылығының эстетикалық-көркемдік байлығын ашып беруде жатыр. Ілияс Жансүгіров шығармашылығына қатысты жаңа дерек, мысалдармен байи түскен. Шешен тілмен, түсінікті оймен оқушы назарын ақын шығармаларының философиялық мәніне, көркемдік қуатына аударады. Ілияс Жансүгіров қаламынан туған шығармалардың шеберлік сипатына, қоғамдық саяси-әлеметтік мәселелердің көтерілу дәрежесіне ерекше көңіл бөлініп, дүниетанымдық проблемаларға ғылыми мән берілген. Мәтіндік талдаулар нақты да дәл. Зерттеуші ақын өлеңдерінің ішкі мәнін ашуға күш салады. Керекті материалдар ғылыми принцип негізінде жүйеленіп, жаңа көзқарас қалыптастыру жағына ерекше назар аударылған. Мәтіндік материалдар тәрбиелік және танымдық мәні тұрғысынан жас ұрпақты патриотизм рухында тәрбиелеп, белсенді өмірлік позициясын, эстетикалық көзқарасын қалыптастыруға лайықты етіп сұрыпталған. І.Жансүгіров поэзиясын талдағанда ғалым оның көркемдік ерекшеліктерін тәптіштеп түсіндіреді. Ақын өлеңдеріндегі арынды екпін, сұлу өрілген сөз жиһазы, этнографиялық сипат, образды дәл беретін суреткерлік нақтылық Ілияс ақындығын өзгелерден оқшауландыратын айрықша құбылыс екенін зерттеуші ғылыми білгірлікпен байыптайды. Жер, су, тау, дала, орман, тоғай, өзен, көл, жаз, күз, қыс, көктем туралы өлеңдерде табиғат көркін жай тамашалау емес, танымдық тұрғыдан мәні зор географиялық, биологиялық атауларды поэзиялық жолдар арқылы оқырман көкейіне қондыра кететін ерекше қуатын да зерттеуші еске түсіреді. «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларына қисынды жаңа ойлар, байыпты пікірлер айтады.
Рымғали Нұрғалидың ғылыми-зерттеу еңбектерінде тіл қасаңдығы, оқушы түсінігіне ауыр тиетін керексіз схоластикалық қисындар, қажетсіз ұзақ цитаталар немесе оқушы ойын толықтыра алмайтын қызықсыз шолулар жоқ.
Р.Нұрғали шығармашылығына тән бір ерекшелік – стиль сұлулығы, барлық материалдың шынайылығы, әсерлілігі, мұның үстіне оқырманның танымдық белсендігі, эстетикалық талғамы айрықша ескерілуі. Әдеби шығарманы талдауда, өнер туындыларын бағалауда, теориялық байлам, ғылыми тұжырым жасаған Рымғали Нұрғали эстетикасының биіктігі, мол эрудициясы, тұңғиық білім, шешен тіл иесі екендігі еңбектерінің өнебойында көрініп отырады.
Рымғали ұстазымыздың азаматтық ұстанымы да ерекше еді. Кейінгі буын жастарға, шәкірттеріне қамқорлығын аямайтын. Бірінің үй алуына, бірінің қызметке орналасуына, бірінің сабағына да көмектесіп жүретін. Шәкірттерін ертіп ел-жер көруге, саяхат жасауға құштар болатын. Жастау кезінде Тұрсын Жұртбай, Несіпбек Айтұлы, Жәнібек Кәрменов, Тұрсынбек Баймолдаев бесеуімізді ертіп талай ұмытылмас сапарларға шыққанбыз. Өзі әзілдегенді жақсы көретін. Кейінгі жастардың да орнымен айтылған әзілдерін көтере білетін. Соның бір-екеуін айта кеткім келіп отыр. Бірде немере шәкірті болып келетін (шәкірті Серікзат Дүйсенғазының оқушысы) Иранғайып Күзембаев деген жас ақын Рымғали ағамен Абыралыдағы туған ауылына бірге сапарлайды. Рымғали аға Иранғайыптың түрінің сарылығына тиісіп Жиренғайып дейтін. Тілінің тікенегі бар жас ақын да атасымен қалжыңдасып жүреді. Сол сапарда Рымғали аға туған жеріндегі бір үлкен тастың үстіне отырып, қасындағы інілері мен шәкірттерін шақырып аманат айтады. «Адам деген мәңгілік емес. Егер мен олай-бұлай болып кетсем басыма гранит тас қоймаңдар. Осы туған жерімнің тасын апарып қойсаңдар мен риза боламын», дейді тебіреніп. Сол сәтте қу тілді Иранғайып: «Ағай, мына үлкен тасты сонау Астанаға апарып әуре болмай-ақ сізді осы жерге әкеліп жерлей салмаймыз ба?» деп жұртты ду күлдіріпті. Жас ақынның тапқыр әзіліне ұстаз да рахаттанып күлген екен. Кейін сол тасты інісі Нұрлан Исабеков, шәкірті Дәулеткерей Кәпұлы басына апарып қойды.
Тағы бірде шәкірттері Серікзат Дүйсенғазы, Балғынбек Имашев үшеуі Семей өңіріне сапарлайды. Сол сапарда Рымғали аға шәкірттеріне Шар қаласындағы алғаш бірінші сыныпқа барған мектебін көрсетеді. Әрі қарай Аягөзде өтіп жатқан республикалық айтысқа барып қазы болады. Айтыс аяқталған күннің ертеңіне таң атпай Астанаға бір ғылыми жиынға асығыс аттанады. Қаладан жүз елу шақырым шыққанда рульдегі Балғынбекке бұрылып «Бәлі, мен жаңа асығып жүріп қонақ- үйге көзілдірігімді, қол сөмкемді тастап кетіппін», дейді қиналып. Ұйқысы қанбастан жолға шыққан Балғынбек ашуланып: «Басыңызды неге тастап кетпегенсіз?», деп ұрсатын көрінеді. Өзі кінәлі болған соң ағамыз томсырайып үндемей қалыпты дейді.
Ұстазымыздың ел ішінде айтылатын мұндай қызықтарын айтып тауыса алмаймыз. Биыл ортамызда болса маусымның бірі күні сексенге толғанын дүбірлетіп тойлар едік. Туған күніне орай 1 маусым күні сағат 10.00-де Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті бірігіп «Әдебиеттану ғылымының ай қанатты арғымағы» атты халықаралық онлайн-конференция өткізгелі жатыр. Рымғали аға туралы кең көлемде жазылған «Ұстаз ұлағаты» (««Egemen Qazaqstan» 14 ақпан, 2020 жыл), «Алаш текті академик» («Ана тілі» 7 мамыр, 2020) деген мақалаларым бұған дейін жарық көрген болатын.
Құныпия АЛПЫСБАЕВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор