Суырлы таудың бүгінге дейін сіз бен біз білмейтін қыр-сыры көп. Тамылжыған табиғат сұлулығы өз алдына бір төбе. Ежелгі қыпшақтар оны «Көгілдір тау» атаған деген дерек бар. Алыстан қарағанда жоталары жолбарыс жонындай болып жататын тау батысында Алакөл, шығысында Сауыр-Сайқанға дейін созылып жатыр. Жалпы ұзындығы 300-350 шақырым болса, ені 30-50 шақырым.
Тарбағатай жотасы солтүстігінде Зайсан көлінің бассейніне, оңтүстігінде Алакөл, Сасықкөл және Балқаш көлдеріне тиесілі өзендердің су айрығы болып табылады. Бұдан бөлек жоталардың сай-саласын, қойнауларын қуалай ағатын Боғас пен Базар, Шорға мен Еспе, Тайжүзген мен атақты Қандысу, Құсты, тағы басқа үлкенді-кішілі өзендердің біразы жамырай кеп жайсаң көл Зайсанға құяды. Марал мен Тастау құздарының екі қайнарынан оңтүстік-батысқа қарай ағатын Үржар – оңтүстік баурайдағы ең үлкен өзен. Үржар өзені жотаның қалған бөлігіндегі суды жинайды және толық ағынды өзен болып Алакөлге құяды. Оның ірі саласы – Құсақ, Егінсу, Ақтас өзендері. Ал оңтүстігінде Теректі, Үржар, Жалаңаш, Көлденең, Шолақтерек, Қусақ сынды өзендер таудың етегіндегі күзет аймағының егістіктерін суару үшін кетеді.
Егер оның солтүстік жағын Тарбағатай жотасының батыс сілемдері Қарауылтөбе, Ақтас (1316 м) және Ақшәулі (1618 м) таулары алып жатса, оңтүстік жағын Тарбағатай жотасының оңтүстік ұсақ шоқылы беткейі мен Алакөл ойысының солтүстік бөлігі, ал оңтүстік-шығыс бөлігін Бармақ құмы мен Қосай шағылы, Көрпебай (568 м), Бақты (1273 м), Арқалы және Арасан таулары алып жатыр. Осыған байланысты ауданның жер бедері солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай едәуір еңіс келеді.
Тарбағатай жотасының ең биік жерлері Тастау (2992 м) мен Атбас (2263 м) таулары және Тікжолдана, Қызасу, Ақшоқы, Кіші Сырғанақ асулары орналасқан. Тарбағатай жотасы далалы және шөлді аймақта орналасқандықтан, мұндағы өсімдіктер жамылғысы басқа таулы аймақтарға: Солтүстік Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Алтай тауларына қарағанда айтарлықтай ерекшеленеді.
Тарбағатай тауының ормандары, сарқырап аққан өзендері, жайқалған құнарлы жайылымдары, жортқан аңы мен ұшқан құстары, жер қойнауындағы алтын, күміс, мыс, қалайы, мырыш, тағы басқа да қазба байлықтары адам баласын ежелден-ақ өзіне тартқан. Мұны алғашқы адамдардың мекенжайлары, қола дәуіріндегі кен шығару орындары, тастарға салынған өрнек-бедерлері, тас суреттер мен таңба белгілері дәлелдеп отыр. Тарбағатай жоталарындағы тасқа қашалған тамаша кескінді бейнелер біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта осы өңірді мекендеген көшпелі тайпалардың тіршілігі, ұғымы, алғашқы жазу түрлері жөнінде жан-жақты хабардар етеді.
Аймақтағы өсімдіктер түрлерінің құрамы мен таралу ерекшеліктері биіктік белдеулер бойынша айтарлықтай өзгеріп отырады. Жотаның оңтүстік беткейінде бұталы өсімдіктер: итмұрын, тобылғы және ырғайдың бірнеше түрі өседі. Жотаның солтүстік беткейінде орал миясы мен арша секілді өсімдік түрлері кездеседі. Бұлардан басқа шайқурай, киікоты, қазтабан, бүлдірген, теңгежапырақ, сүйелшөп және т.б. өсімдік түрлері кең таралған. Жотадағы жиі кездесетін шөптесін өсімдіктер: уқорғасын, мия, тарғақшөп, күреңот. Жалпы, мұнда флораның 1640 түрі өседі.
Табиғатының ерекшелігі, сарқырап аққан бұлақтары, тауының басынан теріскей бетіне қарай қарағай, қайың, тал, терек, күнгейіне қарай арша, алтын тамыр, еңлікгүл, рауғаш сынды шөптер кездеседі. Жалпы, енді табиғаты сондай көркем. Тарбағатайдың ең биік шыңында алты ай жазда қар жатады. Аң-құсқа келетін болсақ, мұнда сілеусін, суыр, марал, қоңыр аю, арқар, елік кездеседі. Тарбағатай – табиғаты аңға да, құсқа да, пайдалы өсімдік-шөпке де бай тау.
Жоңғар Алатауы мен Алтай секілді Тарбағатай жотасы да мұхит кеңістігінен алшақ жатыр, осыған орай оған «құрлықтық» климат тән. Ауданның климаты өте құбылмалы. Ауаның орташа айлық температурасы шілдеде максимумға жетеді (оңтүстік беткейінде +22.2ºС, +23.2ºС тең, ал солтүстік және батыс беткейде +21.2ºС). Ең ыстық ай шілде, кейде тамыз айларына сәйкес келеді. Ертеде моңғолдар суырлы тау деп атап кеткен Тарбағатай бүгінде ұшқан құс пен жортқан аңның мекеніне айналған, тасы тарғыл, тарихы терең, табиғаты тамаша Тарбағатайдың аспанмен таласқан биік-биік шыңдары, тау биігінен құлап аққан сарқырамасы мен мөлдір бұлағы, ну орманы көңілге қуаныш ұялатып, ерекше сезімге бөлейтін табиғатты болашақ ұрпаққа қаз қалпында жеткізу – «Тарбағатай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі қызметкерлерінің басты міндеті.
Айгерім ШӘРІПҚАНОВА,
«Тарбағатай» МҰТП Ғылым, ақпарат және мониторинг бөлімінің ғылыми қызметкері
