Ежелгі аңызда Қорқыт баба дүниеге келді делінетін Жанкент осыған дейін де аз зерттелген жоқ. Бірақ Қорқыт Ата атындағы ҚМУ «Археология және этнография» ғылыми-зерттеу орталығы мен облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау мекемесінің мамандары бірлесе атқарып жатқан бұл жолғы қазба жұмыстарының жөні бөлек. Мамандар Қазалы ауданы аумағындағы тарихи қала­шық­та стратиграфиялық қазба жұ­мыстарын жүргізіп, ашылған тұр­ғын үй бөлмелерін, оның ішіндегі интерь­ерлерін қайта қалпына ке­л­тіруді жоспарлап отыр. Бұл ашық аспан астынан музей жасап, ту­рис­терді тарихи орынға тарту жоба­сы­ның бір бөлігі.

Қазба жұмыстары барысында қала тіршілігінен мол мағлұмат беретін құнды археологиялық жәді­герлер, қыш ыдыс сынықтары әлі де табылып жатыр екен. Осы жыл­ғы жоспар бойынша қаланың солтүстік қабырғасы бетіндегі екі мұнара толықтай ашылуы керек.

Қармақшы ауданының орта­лы­ғы Жосалы кентінен батыс­қа қарай 15 шақырым жерде орналасқан Сор­төбе мамандар назарына кейін іліккен тарихи нысанның бірі. Ең алғаш осыдан 12 жыл бұрын белгілі археолог Жолдасбек Құр­ман­құлов бастаған Шірік-Рабат археологиялық барлау тобы мен ғалым Мадияр Елеуов жетекшілік ететін «Археолог» халықаралық ғылыми-зерттеу орталығы» мамандары Сортөбеде болып, су шайып бара жатқан қалашықтың жобасын сызып, суретке түсіріп, табылған құнды жәдігерлердің суреттерін жариялап, ел назарын аударған еді.

– Облыс әкімдігінің қол­да­уы­мен жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарының мақсаты су шайып, жойылу алдында тұр­ған ортағасырлық Сортөбе І және ІІ қалашықтарындағы архи­тек­ту­ралық құрылыстарды сақтау, ескер­ткіштерді ашық аспан асты мұражайына айналдыру және өңірдің туристік картасына енгізу. Қала орнын зерттеуге бізден бөлек Ресейдің Шығыс музейі, Түр­кияның Измир университеті, Гер­манияның Эберхард-Карл атын­да­ғы Тюбинген университеті ма­мандары жұмылдырылған, – дей­ді Қорқыт Ата атындағы ҚМУ «Археология және этнография» ҒЗО жетекшісі, PhD докторы Әзілхан Тәжекеев.

Сортөбе I, Сортөбе II деп белгі­­ленген қос қалашықтың алғаш­қы­сы­ның батыс қабырғасының 80, оңтүстік қабырғасының 70 метрі сақталған, биіктігі 3,5-4 метр болатын төбенің солтүстік және шығыс беткейін Сырдария өзені толық шайып кеткен. Қала­шық­тың керамикалық кешені өте бай, осы жерден табылған VII-VIII ғасырлар заттарына тән бүйі­рі иінді, қабырғасы бүйірінен ернеуіне қарай сыртқа иілген тостағандар Жетіасар ІІІ кезеңіне жататын жәдігерлер мен Отырар қаласынан қазылып алынған заттар арасынан ұшырасады. Сонымен қатар IX-X ғасырларға жататын үстінде ойып салынған сызықты өрнектері бар қақпақтар, әртүрлі мақсатта пайдаланылған «қошқар» бейнесіндегі культтік бұйымдар көп кездеседі.

Қазір Сортөбе І қалашығының оңтүстік-батыс қабырғалары және үйлердің орындары аршылуда. Осының нәтижесінде қалашықтың жоғарғы мәдени қабаттары
VIII-ІX ғасырларда болған деген болжам жасалды. Қаладағы тір­ші­лік Сырдария өзені арнасының ауы­суы­­на байланысты тоқтап, мұндағы халық Жанкент бағытына ығысуы мүмкін. Әзірге бұл тек болжам ғана. Қаланың пайда болған уақыты, өмір сүрген кезеңдері және ондағы тіршіліктің тоқтауына себеп болған жағдайлар келешекте жүргізілетін археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталады.

Сонымен қатар Сортөбе ІІ қалашығының цитадель бөлігі қолға алынды. Қазба барысында аршылған құрылыс нысандары мен жәдігерлер кешені Сортөбе ІІ-нің ХІІ-ХІІІ ғасырларда үлкен мәдениет орталығы болғанын көрсетеді.

– Қазақстаннның ортағасырлық археологиясында Оғыз кезеңі туралы дерек тым тапшы болып келді. Сортөбеде жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде сол кезеңнің архео­ло­гиялық мәдениеті туралы жан-жақты, кешенді мәліметтер алуға болады. Келешекте бұл қалашықтар ортағасырлық Оғыз кезеңіне қатысты үлгілі ескерткіштердің біріне айналуы мүмкін, – дейді Әзілхан Әуезханұлы.

Ғалымдар Сортөбе ескерт­кіш­тер тобы Қорқыт ата қорымына ең жақын оғыз кезеңінің құрылыстары екендігін айтады. Сол себепті Қорқыт ата кешені – Жосалы – Сортөбе бағыттары бойынша турис­тік маршрут енгізу қажет. «Жасы» ІХ ғасырға сәйкес келіп отырған қалашықтың жоғарғы қабаты Қорқыт атаның өмір сүрген кезеңіне сәйкес келеді. Демек, ондағы қазба жұ­мыс­та­рының нәтижесінде Қорқыт баба заманындағы тұрғын үй­лер­дің қандай болғандығын білу­ге мүмкіндік туып тұр. Тіпті этнографиялық деректерде кез­де­сетін Ордазы қалашығы осы Сор­тө­бе болуы мүмкін.

Жергілікті әкімдіктің қол­дауы­мен археологтар биыл тамыз айын­да орта ғасырлық кезеңнің тағы бір таңғажайып тәбәрігі Асанас қа­ла­сының орнын зерттеу­ге кіріседі.

ҚЫЗЫЛОРДА