Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
1945 жылы Мәскеуде өткен Жеңіс шеруіне қатысқан. Соғыстан кейінгі жылдары туған жерінде жауапты қызметтер атқарды, аудандық партия комитетінің хатшысы, «Қазақ ССР-нің 50 жылдығы», «Қараөзек» және «Комсомол» кеңшарларының директоры, облыстық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарды. Бұрынғы «Қазақ ССР-нің 50 жылдығы» кеңшары қазір Нағи Ілиясовтің есімімен аталады.
Бұрынғы облыс басшысы Сәлімгерей Тоқтамысов туралы «Қалтыратқан карта» атты мақала жазылған кезде Кеңес Одағының Батыры Нағи Ілиясов ағамыз жайында жағымсыз деректер кездесіп, қатты көңілім қалған еді. Бала кезімізде Нағи ағамызбен мақтанатынбыз. Расын айтқанда, батыр ағамыздың ерлік үлгісімен талай ұрпақ тәрбиеленді. Жастар үлгі тұтып жүрген ағамызға жоғары лауазым иелерінің үлкен мінберден «жулик и проходимец» деп айтқандары, әрине, жанға батты. Бұл кеше қан майданда ерлік көрсеткен батыр ағамызға бейбіт күнде жабылған жала болатын.
«Қалтыратқан карта» атты мақала 1962 жылы «Правда» газетінде жарияланған «Битая карта» фельетон негізінде жазылған болатын. Газет тілшілері Ф.Бреце мен Х.Қаржаубаев Жалағаш аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Б.Тасыбаевтың берген түсініктеме хатына сүйеніп, облыс басшысы С.Тоқтамысовтың көмекшісі Әлімбетов, басқарма бастығы Адамов және Жалағаш аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары Ілиясовпен, яғни қол астындағы қызметкерлерімен бірігіп, карта ойнағанын сықақ тілімен қатты сынға алған екен. Ілиясов ағамыз туралы былай делінген: «...Всех должностей этого игрока не перечесть. Скажем только, что хозяйствование Ильясова в качестве директора «Заготскотоокорма» обошлось государству в 1.092.800 рублей убытка и в 141 тысячу рублей растрат и хищений. Но даже это сокрушительное банкротство не помешало Ильясову занять еще одну руководящую должность: он стал заместителем председателя Джалагашского райисполкома».
Мәскеулік журналистердің пікірі бойынша облыс басшысының картаға құмар екенін біліп, қарамағындағы қызметкерлер арнайы карта ойынын ұйымдастырып, оған қасақана ұтылып тұратын көрінеді. «Осындай арсыз жолдармен облыс басшысының қамқорлығына ие болып, олардың қызметтері жоғарылап отырған», дейді тілшілер. Олар фельетонда былай деп жазады: «Люди стали замечать, что любовь Салимгерея Токтамысовича при подборе кадров неизменно сопутствует тем, кто активно проигрывает ему в кулыс...». Дәлел ретінде Адамов пен Ілиясовтің бұрынғы атқарған қызметтерін түгендеп шығады.
1962 жылы 21 қаңтарда Қазақстан КП Орталық комитетінің Бюросы «Правда» газетінде жарияланған фельетонға байланысты арнайы отырысын өткізіп, Қызылорда облыстық партия комитетінің жұмысындағы елеулі кемшіліктер жөнінде қаулы қабылдайды. Бюро ұсынысы бойынша 1963 жылы 10 қаңтарда Қызылорда облыстық партия комитетінің V Пленумы өтеді. «Қызылорда облыстық партия комитетінің жұмыстарындағы елеулі кемшіліктер жөнінде» күн тәртібінде екінші мәселе болатын. Алайда Қазақстан КП Орталық комитетінің бірінші хатшысы И.Юсуповтың ұсынысы бойынша бірінші болып қаралады. Пленумды облыстық партия комитетінің екінші хатшысы Шушарин ашып, хабарламаны Юсупов жасайды. 1960-1962 жылдар аралығында облыс көлеміндегі жемқорлық пен талан-таражға түскен қоғамдық дүние-мүлік туралы нақты деректер келтіреді. «На объектах народного хозяйства области выявлены растраты и хищения на сумму 755.592 рубля. При этом большая часть расхищенного имущества и скота списывается на убытки», дейді республика басшысы. – Крупные злоупотребления выявлены в состеме треста «Заготскотооткорм», где допускались многочисленные факты замены взрослого скота на молодняк, сокрытия от учета полученного приплода. Под видом отоваривания нарядов здесь скот раздавался разным лицам по оптовым ценам и даже бесплатно».
«Заготскотооткорм» мекемесіндегі ұрлық пен ысырап ету қылмыстарына бұрынғы басқарушысы Нағи Ілиясов кінәлі болып шығады. Пленумда қабылданған қаулыда былай делінген: «Бюро обкома партии не только не приняло решительных мер к пресечению фактов расхищения государственного добра в системе треста, но по существу взяло под защиту жулика и проходимца, бывшего управляющего трестом «Заготскотоокорм» Ильясова, которого позднее председатель облисполкома тов.Оспанов протащил даже на руководящую советскую работу».
Осыдан кейін Н.Ілиясов қызметінен босатылады. Көп кешікпей партия қатарынан шығарылып, құқық қорғау органдары оған қарсы қылмыстық іс қозғайды. Н.Ілиясов естеліктерінің бірінде былай дейді: «Шындығы сол, қоғамның мал-мүлкіне, ақша-қаражатына суық қолдарын аянбай сұққан облыс және аудан басқарушы ірі лауазым иелері бірігіп, ұзақ уақыттан бері облыстың мал бордақылау тресі бойынша өрескел орын алып, ірге тепкен қылмысты, сол треске директор болып келісімен өзім ашып, материалдарын тиісті органдарға берсем де, оны маған аударып, 1962 жылы 19 қазанда Оңтүстік Крайкомның бюросында партия билетімді алып, үй-мүлкімді қаттап, өзімді қылмыстық жауапқа тартты...».
Жас кезінен адал еңбек етіп, әділдік іздеп шындықпен күрескен Нағи Ілиясов осылай қуғынға ұшырайды. Бірі білсе, бірі біле бермейтін шығар, кезінде «Қараөзек» совхозына Ілиясов ағамыз директор болып, кейінге қалып қойған шаруашылықты республика көлемінде бірінші орынға шығарады. Кеңшарда малшыларға тұрғын үй, малдарына жаңадан қора салып берді. Орталыққа басқа шаруашылықта жоқ балалар бақшасы, қонақ үйі (!), клуб, аурухана, асхана, монша, шаштараз, шеберхана және электр стансасы салынады. Кеңшар тәжірибе мектебіне айналды. Басқа алдынғы қатардағыларға қарағанда, Н.Ілиясов басқарған совхоздың көрсеткіші артық болмаса, кем болмайды. Осындай жетістікке жеткен кейбір совхоздың директорлары Социалистік Еңбек Ері атағын алып жатты. Әңгіме болып отырған жылдары Сырдария ауданына қарасты «1 Мамыр» кеңшарының директоры Орынбасар Бәйімбетов Еңбек Ері атағын алды.
Бәйімбетов ағамыз «Парыз» атты кітабында былай дейді: «Жыл қортындысымен ауданымыздың мені Еңбек Қызыл Ту орденіне ұсынғанын естіп қуанып қалдым...Сөйтсек ауданның ұсынысы облысқа барғанда Ленин ордені болып өзгеріп, оны бекіту жөніндегі ұсыныс Алматыдан Мәскеуге қарай кетеді... Мәскеудегі комиссия менің құжаттарымды Алматыға тағы қайтарыпты. СОКП Орталық Комитетінде отырғандар: «Ұсыныс қайта қаралсын. Көрсеткіштері көңілден шығып тұр. Қарсы болмасаңыздар – Еңбек Ері атағына ұсынайық», депті. Кеңес дәуірінде Еңбек Ері атағын алу үшін алдымен Ленин орденімен наградталуы керек. Бұл жолы белгіленген тәртіп бұзылды. «Орден, медаль жөнінде бірауыз өтініш салған жоқпын», – дейді Бәйімбетов.
Әрине Еңбек Ері бақыт құсы тәрізді. Әркімнің басына қона бермейді. Бұрынғы Сырдария аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Қонысбек Қазантаев ағамыз саяси ойындардың кесірінен Еңбек Ері атағын ала алмаған. Қазантаевпен бірге жұмыс істеген, соғыс және еңбек ардагері Көбейсін Исаев «Қажырлы еңбектің иесі болатын» атты мақаласында былай дейді: «Қ.Қазантаев Отанының көптеген жоғарғы наградаларына, соның ішінде үш Ленин орденіне ие болды. Осыған байланысты, социализм заманындағы әділеттілік бұрмаланатынын айтып кетейін, өйткені мен тәрбие саласының адамымын ғой. Бір жұмыс саласында жоғарғы көрсеткішке жетіп Ленин орденімен наградталса, сол салада сол жетістікті екінші рет қайталаса тағы Ленин ордені мен Социалистік Еңбек Ерінің алтын жұлдызы қосып тапсырылуы керек».
Алайда Қазантаев екі емес, үш рет Ленин орденімен марапатталып, бірақ Еңбек Ері атағы берілмеген. «Мұны досқа аз құрмет деп отырғаным жоқ. Бірақ жарты ғасырдан артық Отанына өмірін қиып адал қызмет жасаған, үздіксіз шаң жұтып еңбек еткен, елді асыраған асыл азамат жұртпен тиісті бағасын алмағанына ренжиміз де», – дейді Исаев.
Еліне аянбай еңбек еткен Нағи Ілиясов ағамыз да жоғарғы атақтан үмітті болған секілді. Алайда атақ алмақ түгілі, қуғынға түскен. Құжаттарға қарағанда, Ілиясов өзінің тағдыр тәлкегіне түскенін Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы И.Юсуповтен көреді. Кейін республика басшысы болған Д.А.Қонаевқа жазған хатында былай дейді: «12 октября 1962 года, вопреки требованиям нормы партийной жизни, Южно-Казахстанский крайком партии, по инициативе и настоянию секретаря тов.Юсупова И.Ю., снял меня с работы, исключил из рядов КПСС с привлечением к уголовной ответственности, был произведен обыск и описано все имущество. Этим письмом не собираюсь повлиять на судьбу тов. Юсупова И.Ю., по его методу ради карьеры. Я хочу рассказать, что в результате незаконных действий тов. Юсупова И.Ю., за последние два года пережил невыносимо тяжелые моральные, политические и физические трудности...». Осы хаттың соңында мынадай жолдар бар: «Я лично знаком с тов.Юсуповым с 1948 года, и знал его преступно-аморальный поступок...».
Сонымен жоғары лауазым иелерінің тапсырысы бойынша жүргізілген алдын ала тергеу кезінде Ілиясов ағамызға екі айып тағылады. Біріншісі, «салақтық, яғни ұқыпсыз қарауы салдарынан өз міндеттерін лайықты орындамаған» дейді. Соның салдарынан «Заготскотооткорм» тресінде ұрлық пен ысырап ету жаппай орын алып, мемлекетке 1 млн 72 мың 800 сомға зиян келген екен. Екіншісі, 1960-1962 жылдар аралығында қызмет өкілеттігін теріс пайдаланып, Жетікөл «откорм» совхозынан 4 сиыр мен 1 жылқы және Жаңақорған «откорм» пунктінен бір түйені мемлекет бағасымен трест қызметкерлеріне сатып, шаруашылыққа 705 сом 79 тиынға зиян келтірген көрінеді.
Қызылорда облысының сот алқасы 1966 жылы 14 мамырда М.Еникеев («Заготскотоооткорм» тресінің 1958-1960 жылдары болған басшысы. – Ә.Б.) пен Н.Ілиясовтің қылмыстық ісін қарап, әдеттен тыс үкім шығарады. Үкімде былай делінген: «Как усматривается из приложенных к делу документов (том №2,3,5,6) Ильясов предпринимал все меры зависящиеся от него по своевременному выявлению злоупотреблений и безхозяйственности. Материалы (более 50 докладных) без задержки передавались им в партийные и следственные органы. Он также ставил вопрос о привлечении виновных лиц к ответственности и возмещению материального ущерба. Кроме того, своевременно поднимал вопросы о подборе и расстановке кадров, но ответственные органы оставляли их без внимания. Как установлено в судебном заседании, некоторые расхитители социалистической собственности, несмотря на неоднократные требования со стороны администрации треста, длительное время оставались на прежних должностях, и при поддержке местных руководителей районной организации, совершали более тяжкие преступления».
Сот Ілиясовтің іс-әрекетінде «салақтық» сипатындағы қылмыстың құрамы болмағанын анықтап, бұл жөнінде айып тағудан бас тартады. Екінші «қылмысына» байланысты сот қабылдаған үкімде былай делінген: «Хотя Ильясовым не был причинен существенный ущерб хозяйству, он своими действиями дал повод отдельным материально ответственным лицам к растранжированию государственных средств.., то есть Ильясова признать виновным по статье 143 УкКазССР (қызмет өкілеттігін теріс пайдалану. – Ә.Б.), но на основании статьи 288 УПК КазССР не назначить меру наказания (!)». Расын айтқанда, құқық қорғау және арнайы қызмет органдарында қырық жылдай жұмыс істеп, мынадай сот үкімін кездестірген жоқ едім. Сот әділ болуға тырысқан, бірақ партия ықпалынан шыға алмаған секілді.
Батыр ағамыз әділдік іздеп Мәскеуге екі-үш рет барады. Әуелі СОКП ОК-нің қабылдау бөлімінде Н.С.Хрущевтің атына арыз жазып береді. Бірақ ол аяқсыз қалды. Екінші рет барғанда КСРО Қорғаныс Министрі, Кеңес Одағының Маршалы Малиновскийдің көмекшілерінің бірі қабылдап, әділеттілікті қалпына келтіруге уәде береді. Сөйтіп, СОКП Орталық Комитетіне шығып, Қазақстан бойынша инспекторы Арзуманян Ілиясовтің ісін бақылауға алады. Мұнымен шектелмей Н.Ілиясов КСРО Бас прокуроры Р.А.Руденкоға арыз жазып: «Я глубоко убежден, что моя судьба в Казахстане обречена на незаконный исход дела. В силу изложенных в данном заявлении всех фактов, убедительно прошу мою судьбу решить в Генеральной прокуратуре СССР», дейді.
Айта кету керек, әділдікті Мәскеуден іздеген жалғыз Н.Ілиясов ағамыз емес. Кезінде жазушы Мұхтар Әуезов «ұлтшыл» атанып, қудаланған кезде баспана іздеп Мәскеуге барған. Мәскеу араласқаннан кейін барып Жалағаш, Қармақшы, Сырдария, Тереңөзек және Жаңақорған аудандарындағы «Заготскотоокорм» трест бөлімшелерінің басшылары жұмыстарынан босатылып, бірқатары қылмыстық жауапқа тартылады. «КСРО және Республика прокуратурасы, Мемлекет қауіпсіздік комитеті және Ішкі істер министрлігінен бір топ жауапты адам келіп, облыстық ішкі істер басқармасында, облыстық прокуратура және трест бойынша жабылып қалған қылмыстық істерді қайта көтерді. Нәтижесінде, облыстық ішкі істер басқармасының бастығы Бақбергенов, орынбасарлары Мусаев пен Ахметов, облыстық прокуратураның тергеушісі Ермеков жұмыстан босатылды. Көп ұзамай нағыз қылмыскерлер мен олардың қорғаушылары (небәрі 40 адамдай) түгелдей жазаланды» , дейді естелігінде Н.Ілиясов.
Осыдан кейін Қазақ ССР Жоғарғы сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы Ілиясов ағамыздың қылмыстық ісін қайта қарап, оның іс-әрекетінде қылмыстың құрамы болмағанын анықтайды. Сөйтіп «Приговор Кызылординского областного суда от 14 мая 1964 года – отменить и дело производством прекратить за отсуствием состава преступления», деп шешім қабылдап, бұл іске үзілді-кесілді түкте қояды.
Н.Ілиясов 1987 жылы қайтыс болды. Соңынан «Жауынгер жолы», «Совхоз – фабрика риса» атты кітаптары, көптеген жазбасы қалды. Солардың бірі «Өмір жолының документтері жайлы анықтама» деп аталады. Бұл жазбаларында ағамыз «тағдыр маған үш бақыт, үш өмір» сыйлады дейді. «Отызыншы – ашаршылық жылдары балалар үйіне орналасып, аман қалдым. Ташкенттегі педагогикалық училищені бітіріп, салауатты ұстаз болып елге оралдым. Бұл – маған тағдыр сыйлаған бірінші бақытым әрі бірінші өмірім. Ұлы Отан соғысы кезінде үш рет жаралансам да, ең жоғарғы, әрі құрметті Кеңес Одағының Батыры атағын алып, аман-есен елге оралдым. Бұл – екінші бақытым, екінші өмірім. Жалған айыптар тағылып ұзақ уақыт қудаландым, партия қатарынан шығарылдым, қылмыстық жауапкершілікке тартылдым. Бірақ әділеттілік түбегейлі менің жағымда болғандықтан, қылмыс жасаушылар да, оларды қызғыштай қорғаушы мықтылар да тиісті жазаларын алды. Соғыс кезінде алған партия билетімді, дақ түсірмей, бұрынғы таза күйінде қайтып алдым. Бұл – менің үшінші бақытым және өмірім». Міне, батыр ағамыз өткен өмірін осылай бағалайды.
Кеңес Одағының батыры Нағи Ілиясовтің өмірі мен еңбек жолы, соғыс жылдарындағы ерлік істері кейінгі ұрпаққа өнеге болатыны сөзсіз. Биылғы жылы Нағи Ілиясовтің 100 жылдығы. Бұл датаны Сыр жұртшылығы жоғары деңгейде атап өтеді деген сенімдеміз.
Әмірхан БӘКІРҰЛЫ,
Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Құрметті ардагері,
отставкадағы полковник