Кейде біздің немесе оның үйінде марқұм Зейнегүл жеңгеміздің шайын ішіп отырып әңгімелесетінбіз. Содан бері Еленмен достығымыз әлі де жалғасып келеді. Сондықтан оның шығармашылығы, арман-мақсаты, мінез-құлқы сынды көптеген дүниесінің құпиясына қанықпын.
Ол да менен парсы тіліндегі қазаққа қатысты деректерді, жалпы ислам шығысының мәдениеті туралы сұрайтын. Мен де одан туған өлкесінің тарихы мен тұлғалары, кеңестік-орыстық әдебиет пен мәдениет туралы біраз нәрсе білдім. Кейде екеуміздің әңгімеміз қазақ қоғамының өткені мен бүгініне ұласып кететін.
Мен де сол кезеңде жазылған мақалаларымды, әсіресе парсы тілінен аударған деректерімді алдымен облыстық газеттегі Еленге әкелетінмін.
Келе-келе ол өз жазғандарын маған оқытып жүрді. Мәселеңки, «Қызыр баба» және «Ақ періште – арманым» атты пьесаларына ислам діні тұрғысынан баға беруімді өтінді. Мен, әрине өз пікірімді айттым.
Мен жақын араласқан екі мыңыншы жылдар Еленнің нағыз шығармашылық шағы болды. Бірақ оның мына мәселені жазғым келіп жүр немесе жазып жатырмын деп алдын ала жар салып, жарнамалайтын әдеті жоқ еді. Не де болса, бітірген соң бір-ақ көрсетеді.
Ол негізінен үш жанрда жазады. Мәселен, ауыз екі әңгімеде Елен кавказдықтардың қызу қандылығын, немістердің машина құсап жұмыс істейтінін, дәлдігін, кәрістердің еңбеккештігін, жапондардың жанкештілігін, өзбектердің саудагерлігін бүкіл әлем біледі. Ал, қазақ қандай қасиетімен танымал? Әлде, біздер, жазушылар, халқымыздың қасиеттерін таныта алмай жүрміз бе деген сұрақты көп қоятын. Нәтижесінде қаламынан «Қазақ қандай халық?» деген көсемсөз туып, Еленнің өзі он бір жыл меншікті тілші болған «Еgemen Qazaqstan» газетінде жарық көрді.
Сол мақаласында ол көп пікірлерді шола келіп халқымыздың басты қасиеті Кісілік деген байлам жасады.
Бірде ол Алматыға келіп, республикалық телеарналардың бірінде Бауыржан Момышұлы туралы хабарға қатысты. Бірақ хабардан ренжіп шықты. «Тәуелсіздік алғанымызға қаншама жыл өтсе де Баукеңді әлі сол кеңестік өлшеммен бағалайды» деп кейіді сонда. Көп ұзамай «Еgemen Qazaqstan» газетінде Еленнің «Бауыржан Момышұлы кім? Бұл сұрақтың толыққанды жауабын беретін уақыт жетті» деген мақаласы жарық көріп, онда Баукеңнің соғыс батыры және жазушы ғана емес, Алаш арыстарының идеясын өлтірмей, ісін жалғаған қоғам қайраткері екенін 30 томдығына енген тың деректер негізінде дәлелдеп берді.
Ол Әулиеата өңірінен түлеп ұшқан Құрманбек Сағындықов, Тәкен Әлімқұлов, Шерхан Мұртаза, Әкім Тарази, Әлдихан Қалдыбаев және басқа прозашы ағалары туралы да сыпыра мақтау немесе өзін қоса насихаттайтын естелік, сапарнама емес, шығармаларын сараптай алған сындарлы мақалалар жазды. Сондықтан да қаламгердің тың, тосын пікірлермен ерешеленетін осындай көсемсөздері газет тігіндісінде қалып қоймай, кейін басқа басылымдарға да көшіріліп басылып жатады.
Мен Қазақстан-Иран мәдени байланысы аясында парсы тілінде «Қазақтың әдебиет тарихы» атты кітап жаздым. Онда көптеген қазақ жазушылары мен ақындарының өмірбаянын, шығармашылығын парсы оқырмандарына таныстырдым. Сол жинаққа Еленнің енуіне ол Жамбыл облыстық телерадио компаниясын басқарып жүргенінде «Желтоқсан жаңғырықтары» атты сериялы хабарлар түсіртіп, онда 1986 жылы Алматыда болған оқиғаны кеңес өкіметі ыдырамай жатып, Қазақстанда бірінші болып көрсеткені шешуші рөл атқарды. Өйткені ирандықтар оның осы азаматтық позициясын бағалады.
Мәселеңки, ақсақал ғалым-сыншымыз, академик Серік Қирабаев жазушының «Ескі жара» атты тұңғыш хикаятында жасында жасаған жауапқа тартылуға лайық қателігін қайтып қайталамаспын деп өзіне серт берген совхоз директоры Серікбаевты сол сөзде тұрарын, не қателігін жасырып жапқан Қадыр қарияға «тірі болсам, осы жақсылығыңызды қайтарамын» деген уәдесін орындап, оның күйеубаласының қылмысын жасырып жабарын білмей «екі оттың арасына салып қинап, осы арқылы геройдың ішкі дүниесіне, өткен өміріне талдау беретінін» атап өтеді («Шындық және шығарма», А. 1981ж. 44 бет).
Ал жазушының «Екі дүние айрығы» деген алғашқы драмасына («Жанталас» деген атпен сахналанған) Қалтай Мұхамеджанов «авторы өмірдің тура жалынан ұстаған» деп пікір білдірген екен. Бір қызығы, ол драма жазылып жатқанда дүниені екі айырған 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы өтіпті. Аузы дуалы Қал-ағаң ғана тауып айта алатын бұл пікірдің дәлдігін Еленнің кейінгі шығармалары да дәлелдейді.
Тоқсаныншы жылдары драматургтің комедиялары еліміздің бірсыпыра театрларында қойылып жатты. Солардың ішінде «Бір қазаққа – бір қатын?!» әлі күнге дейін театр репертуарларынан түскен емес. Тіпті орыс тілінде де қойылып жүргенін білдім.
Ал өзім де куә болған Шерхан Мұртаза «Тақталастай» өмірлік өзекті дүниенің жүгін көтеріп тұрған бір-ақ дүниемен де әдебиет әлемінен орын алуға болады» деп бағалаған аталмыш комедия М.Әуезов атындағы академиялық театрдан бастап, бірсыпыра қазақ және орыс театрларында қойылды. Жазушының өзі бұл комедияның желісін «орға құлаған үш қазаққа қарауылдың керегі жоқ, олар онсыз да бірін-бірі шығармайды» деген анекдоттан алдым дейді. Шынында да комедияның бірінші бөлімінде бір орынтаққа таласқан Қауғабай, Дауғабай, Жауғабай үшеуі бір-біріне ор қазып, бәрі соған құлап тынады. Ал екінші бөлімінде оқиға түгелдей осы шұқырда өтеді. Өйткені олар ордан бірін-бірі шығармайды. Ал олар сөйтіп жатқанда орынтаққа жат біреу келіп жайғасады. Үш жүздің өкілдерінің бейнесін жасауда сәл қиыс кетсе сәтсіздікке ұшырайтынын біле тұрып жазған жазушы Қауғабай, Дауғабай, Жауғабайларды әдеби кейіпкер ретінде типтендіре алған. «Тақталастың» Жамбыл театрындағы алғашқы премьерасын Жоғарғы Кеңестің депутаттары Шерхан Мұртаза мен Арғынбай Бекбосын көрмек болған екен. Бірақ олар бір күн қалғанда шұғыл Алматыға шақырылып, ертеңіне премьера өтіп жатқанда тақталастың көрінісіндей болып, Жоғарғы Кеңес тарап кетіпті. Бұл оқиғаларды айтып отырған себебім қоғамдық құбылыстар қашанда ақын мен жазушының шынайы пиғылының дерегіне айналса, оның шығармасының төңірегінде бір құбылыстың жақсы немесе жаман жайтынан белгі беретін оқиғалар орын алып жатады. Оны сезе білу не ұға білу үшін өзгешелеу түйсікті қажет етеді.
Билікке ендігі жерде Доллара Ақшақызы келе жатқанын «жариялаған» «Жанұран» комедиясы қойылғанда да осыған ұқсас жайттар болған. Ол комедияны облыс күндері аясында жамбылдықтар елордамыздағы Қ.Қуанышбаев атындағы театр сахнасында ойнап жатқан күні биліктен жік шығып, өкімет мүшелерінің кейбіреуі оның құрамынан шығатындықтарын жариялапты. Ал Бішкекте төңкеріске ұласқан ереуілдер басталуына байланысты «Жанұранның» «Ұчур» театрындағы қырғызша премьерасы кейінге шегеріліпті деген хабарды естіп, қаламгердің ішкі сезімі мен қоғам арасында байланыс бар екендігіне бұрын сеніп жүрсем, енді анық куәсі болдым.
Бұл жағдайлардың бәрі кездейсоқтық болғанның өзінде де жазушының қазіргі қоғамның сыздаған жарасын тап басып жазатындығын көрсетеді. Қырғыздың халық жазушысы Мар Байжиевтің «адамдар қоғамындағы ауыр проблеманы жеңіл жанрмен бере білуі «Жанұран» авторының шеберлігі» деген бағасы да біздің пікірімізді растайды.
Кейінірек жазушы драма жаза бастады. Сөйтіп драматургияның бұл күрделі екі жанрына да тілі оралымды тең шебер екенін дәлелдеді. Республикалық конкурста бірінші бәйге алған «Бауыржан Момышұлы» драмасын алайық. Баукең өмірі туралы Александр Бектен бастап, кім жазбады? Бейбіт өмірін де өзі айтып, біраз жазушыларға қағазға түсіртіп кетті. Елен Әлімжан солардың бірде-бірін қайталамайды. Драмада үш-ақ кейіпкер бар. Бауыржан Момышұлы, көп жылғы досы Галина Павловна және көп жылғы бақталасы аты жоқ генерал. Басқаша айтқанда олардың бірі ізгіліктің, екіншісі – зұлымдықтың көрінісі. Осылай автор Баукеңді етегінен көп тартқан Алматының өсек-аяңы басымдау өмірінен биіктетіп, батырдың да, басқаның да тағдырын ойнатқан Мәскеуде болмыспен бетке бет келтіреді.
Елен Әлімжан «Төле би» драмасында да тыңға түрен салған. Өйткені біз сахнадан Төле бидің Тәуке ханның тұсындағы «Жеті жарғыны» жасасқан үш бидің бірі болып, дәуірлеп тұрған тұсын да немесе әдеттегідей «жер дауына, жесір дауына, ұрлық-қарлыққа, барымта-сырымтаға билік айтып жатқанын да көрмейміз. Біздің көретініміз халқының жартысы орысқа, жартысы қалмаққа бодан болып, бірең-сараңы шөре-шөре жүрген кезіндегі иығынан басқыншылар қарауыл қарап тұрған Төле бидің Ұлы жүзді билеп тұрған тұсындағы сыртқы және ішкі саясаты. Халық үшін дәл осындай қысылтаяң шақта Орта жүздің Барақ сұлтаны Кіші жүздің ханы Әбілқайырды өлтіреді. Автор, міне, осы өлімге қатысты билікті айтқызып, Төле биді тағы биіктен көрсетеді.
Драматургияда осындай табыстарға жетіп, тіпті прозашылығы ұмытыла бастаған автор соңғы кезде «Ақ періште – арманым» атты әңгіме-хикаяттар жинағы (2016 ж.) мен «Анажар» романын
(2019 ж.) жарыққа шығарды.
Бұл туындыларының кеңестік кезеңдегі прозаларынан ерекшелігі қоғамда болып жатқан күрделі өзгерістердің халқымыздың санасына қалай әсер етіп жатқанын қалт жібермей суреттеп қалуға тырысуында. Мәселеңки, жазушының «Тарғыл сиыр» атты әңгімесі бар. Жұмыссыз қалып, қыдырымпазданып жүрген Жетен үйіне келсе, әйелі есіктің алдына жайма жасап, сары ала, көк ала тауарларды саудалап тұр. «Бұл не?» деп қабағын түйеді еркексінген Жетен.
– Бұл тарғыл сиыр, – деп жауап береді әйелі.
Олардың тарғыл сиыры мұқтаждықпен сатылып кеткен еді. Орнын осы жайма басыпты. Елен Әлімжан прозасының шоқтығы биігі, сөз жоқ, «Анажар» романы.
Бұл романда заманның да, адамның да шындығы шиыршық атып жатыр. Тілі де төгіліп тұр. Әсіресе Анажардың балалық шағы өткен Сандықтаудағы табиғатпен тығыз астасып кеткен адамдар өмірі әсерлі суреттеледі. Бірақ қала қатыгез, әрі аяр екен. Әжесінің қойнынан шығып келген қыз тіпті өз ата-анасын да жатырқайды, олардың аяр өмірін қабылдамайды. Әні үшін құлай сүйген ұстазы Пендеден де қайыр болмайды. Опық жеп тынады одан. Әр адамның өзінің құтқарушы періштесі болады деп сенетін қыз аңырап аспаннан сол серігін шақырады. Оның орнына жер бетіне жұмақ орнатамын деп тепсінген Әділетті жолықтырады. Келе-келе Әділет те әділдікті емес, өз компаниясының мүддесін жоқтаушы ғана болып шығады. Бұл өмірдегі ендігі бар үміті Пендеден пайда болған жалғыз қызы Ақперіште еді. Сол перзентін жер періштесі етіп тәрбиелеп шықпақ еді. Тура өз басынан өткен жағдай қайталанып, қатыгездіктің құрбаны болды ол да. Осының бәрі өмірден түңілдірген Анажар ақыры өзіне өзі қол салуға бекінеді.
Жертірліктілерден, оның ішінде ата-анасынан да көңілі біржола қалған қыз оларға еш салмақ салмай өз көрін өзі қазуды ұйғарады. Міне, осы өз көрін өзі қазу үстінде ол бүкіл өмірін ой елегінен өткізеді. Әрі, қабірханада көзқарасына әсер еткен адамдармен кездеседі. Осылай оның бұл дүниеден баз кешкен көңіліне сәуле түсіп, ақыры үміті қайта жалғанады. Әсіресе Америкада жұмыс істейтін сыныптас сырласы Ақбикешпен арадағы әңгіме қатты әсер етеді оған. Ақбикеш күйеуі екеуі де биофизик ретінде күнәға батыра беретін жасанды адам жасаумен айналысады екен.
Бірақ жан-рухы табиғи болғанымен денесі жасанды адамдарды жасағандар оларды қандай мақсатта пайдаланады? Одан да күйіп-жанатын жүрегі бар жертірлікті адамның әлі де пайдаланылмаған мүмкіндіктерін ашқан жөн емес пе? Осы сұрақтар Анажардың жерде әлі де бітпеген шаруасы бар екеніне көзін жеткізеді.
«Анажар» біздіңше қазақ әдебиетіне интеллектуалды роман ретінде кірді.
Сексенінші жылдардан басталған тарихи сілкіністердің қазіргі қазақ психологиясына әкелген өзгерістері олардың діни танымына да тікелей қатысты. Егемендіктің елең-алаңында жазылған «Айт күні» атты әңгімесінде Елен Құдайды мойындамайтын лектор-атеистің сеніміне қалай селкеу түскенін суреттеген еді. Ал әлі сиясы кеппеген «Алтын жүлге жыры» атты романында жазушы бас кейіпкері Мекемтас Мырзахметұлының абайтанудағы тұрпайы социологиялық көзқарастармен қалай күрескенін ғана сипаттамайды, кеңестік мектепте құдай жоқ деп тәрбиеленген, жоғары оқу орнында өзі атеизмнен дәріс оқыған ғалымның бір Жаратушыға деген сенімі кезең-кезеңімен қалай қалыптаса бастағанын да суреттейді.
Жазушының «Баймырза» атты әңгімесі бар. Үлкен қызметтегі нағашысы көптеген сауда нысандарын атына жаздырып қойған Баймырза әп-сәтте қаланың бай жігітінің біріне айналып, мырзалығымен ел аузына ілігеді. Тіпті «Қаламгер» кафесіне келіп жазушы-журналистерді сыйлап тұрады. Сол үшін де журналистер оны тамсана мақтап, жарыса жазып жатады.
Сол мақсатпен үйіне барған кезекті журналист оның өміріндегі бір құпияны көреді. Мәжіліске депутат болсам деп жүрген Баймырза отбасын құра алмайды екен. Өйткені қандай әйел болса да екі-үш аптадан кейін оны жалықтырып жібереді. Сондықтан кәдімгі төсенішін жаңалағандай әйелдерді де ауыстырып отырады. Тіпті осындай екі-үш апта жар болып кетуге машықтанған қыздар да бар көрінеді арамызда. Баймырза керемет үйде тұрады. Бірақ онда отбасы да, ұрпақ та жоқ. Соған қарамастан «Келешектің қамқоры» деген мақала жазады. Біздің қоғамымызда және адамдарымыздың санасында осындай процестер де жүріп жатқанын суреттей білген Баймырза әңгімесі ақшаға құныққан қоғамның келешегіне ойландырады. Сонда ата-бабаларымыздың адамдық құндылыққа қалыптасқан қоғамы өз орнын ақшамен ауыстырып жатқан заманға қадам басқан болса, оның шығу жолы қалай болмақ деп ойландырады.
«Баймырза» әңгімесі орыс тілінде және түрік тілінде жарық көрді. Маған түрік тілінде шығарған «Көркем өнер» журналының иесі жазушы Арслан Байыр: «Баймырза әңгімесіне тәнті болып, журналдың басты мақаласы етіп жарияладым. Қаламгердің әңгімесінің көркемдік қуатымен бірге, оқиғалардың құрылым жүйесінің адам зейінінің логикалық заңдылығына сәйкес келетінін», айтып риза болған. Баймырза – өмір сияқты. Бастау бұлағының бағыт ағысынан оны батпаққа ма, теңізге ме, мұхитқа ма алып бара жатқан тағдырын көресің. Өмір иесі – адам. Өмір бағытын таңдаушы да адам. Тағдырыңды қалай тағайындамақсың! Ойлан, демек кейіпте қаламгердің ойына ұшырасып тұрғандайсың!
Ислам ЖЕМЕНЕЙ,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті «Тұран-Иран» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, профессор, филология ғылымдарының докторы
