Байқап отырсақ, бар сияқты. «Көп асқанға – бір тосқан» қайтсе де болады. Өткен жылдың өзінде мемлекеттік органдар мен ұйымдардағы, квазимемлекеттік сектордағы 324 заңсыз әрекет әшкереленді. Ауыз жаласқан 196 сыбайлас сазайын тартып, жемқорлық фактосы бойынша заң алдында жауап берді. Өкініштісі сол, аталған 196 жемқордың 82-сі түрлі деңгейде ел басқару ісіне араласып жүрген басшылар болып шықты. Ел мүддесін елемеген парақор да, мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырамын деп, «халықтың қамын емес, малын жеген» жүзі қара жемқор да, мемлекеттік сатып алулар кезінде ел сеніміне селкеу түсірген «пайдақор» да, қызметін асыра пайдаланған пысықай да осы 196-ның арасынан табылады. Мұндай «басшыларды» басшы деуге де ауыз бармайды. Бастықтың өзі қастық жасаған соң, өңгесі қарап қалсын ба? Қарамайды.
Жуырда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі 2020 жылдың алғашқы жартыжылдығын қорытындылап, тіркелген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарының 10%-ға төмендегенін алға тартты. Әрине бұл жұмыстар аталған ведомство тарапынан жүргізілген ауқымды алдын алу – ағарту жұмыстарының нәтижесі деуге болады. Агенттік төрағасының бірінші орынбасары О.Бектенов баяндағандай, есептік кезеңде аса ауыр қылмысты анықтау және жолын кесу 3 есеге, ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстарын анықтау және жолын кесу 10%-ға артып отыр.
Осылай деп бөркімізді аспанға ата бергенде, тазымыз көрініп қалмасы бар ма? Мына сорақылыққа қараңыз, жемқорлықтың жолын кесумен қатар, осы арсыздықпен әшкереленген тұлғалардың саны артыпты. Республикалық деңгейді – 28, облыстық деңгейдегі – 65, қалалық және аудандық деңгейдегі – 72 басшының бассыздығы анықталып, қылмыстық жауапкершілікке тартылып үлгерді. Өтелген залал сомасы 33,3 млрд теңгені құрап отыр. Бұл көрсеткіш өткен жылғыдан да асып түсті. Заңға сәйкес, мемлекеттік қызметшіге берілетін сыйлықтың өзі 2 АЕК-тен, яғни 5 мың теңгеден аспауы керектігін ескерсек, мың емес, млн емес, млрд-тап жұта берген басшыларға не деуге болады? Бұл аздай Сатып алу мониторингі нәтижелері бойынша 6 млрд теңгеге жуық бюджет қаражатын тиімсіз пайдаланудың жолы кесіліпті.
Қынжылтатыны сол, жарты жылда жағымсыз әрекетке барып үлгерген әлгі әр бесінші жемқор – мемлекеттік органның немесе ұйымның басшысы. Сонда дейміз-ау, өткеннен сабақ деген болмаушы ма еді? «Өткен» деп ата тарихты қозғап, ғасыр қатпарын қазбалап жатқан жоқпыз. Былтыр ғана 196 жемқордың қолына кісен салынған жоқ па еді? Басқасы басқа, әріптесі әшкереленіп жатқаны туралы хабардан ел басқару ісіне араласып отырған тұлғаның мүлдем беймәлім болуы мүмкін емес жағдай. «Өгізге туған күн бұзауға да туады». Біле тұра білмеу мен көре тұра көрмеудің кері – осы!
Әл-Фараби «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» дейді. Ел басқару ісіне жеткен қабілеттің мемлекеттің мүлкіне қол сұқпау ұстанымына жетпей қалғанын көріп, қайран қаласыз. Бәлкім, біз білме бермейтін «басшы болсаң жасап қал – әлің жеткенше асап қал» деген ұран, жоқ ұстаным қалыптасты ма екен? Әйтпегенде, жемқордың саны жыл санап артудың орнына, кемуі керек еді ғой деген ойда қаламыз.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдардағы сорақылық сондай болған соң, квазимемлекеттік сектор оңсын ба? Оңып тұрған жоқ. Аталған сектор ұйымдарының арасында жемқорлыққа ең бейім «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ қызметінде 45 тұлғаға қатысты 81 жемқорлық қылмыс тіркеліп, 34 тұлға сотталды. 45 тұлғаға – 81 іс!!! Әрқайсысы бір асап, екі жеген деген сөз. Тіпті кейбір басшылар вагондарды кедергісіз өткізу үшін кәсіпкерлерден ірі көлемде пара бопсалаумен айналысып, ұйымдасқан қылмыстық схема арқылы заңсыз байып үлгеріпті. Бұған дейін жазғанымыздай, құны 5 мың теңгеден асқан сыйлықтың өзі пара ретінде есептеліп жатқанда, бұлар пара сомасын 100 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін жеткізіп отыр. Қай бетімізді шымшиық?
Мемлекеттік органдардың жағдайына қайтып оралайық. Қолымызға түскен дерекке сенсек, өткен жылдан бері 1590 лауазымды тұлға жемқорлық мәселесіне қатысты жауапкершілікке тартылып, 213-і қызметінен айырылған көрінеді. Сонымен қатар қол астындағы қызметкерінің әрекетін жөндеп қадағалай алмаған 648 басшы да жазасын алыпты.
Қызметкердің әркетіне қарай басшысын жазалау мәселесі бұған дейінгі Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің екі ведомствоға бөлініп, Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, Мемлекеттік қызмет істері агенттігі болып қайта құрылуынан бастау алды деуге болады. Осылайша өткен жылы Президент Жарлығымен Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі өз алдына отау құрған болатын. Бұл қадам сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласында түбегейлі бетбұрыс жасауға мүмкіндік берді.
Мүмкіндік деп дербес департаменттің құзырын кеңейткен құжатты айтуға болар еді. Өткен жылы 26 қарашада Президент сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамадағы жаңа толықтырулар пакетіне қол қойып, ол 10 желтоқсанынан бастап қолданысқа енгізілген еді. Яғни бағынышты қызметкері жемқорлыққа жол салған болса, саяси қызметші де лауазымынан айырылады.
Алайда қарапайым халық бұл құжаттың маңыздылығын әлі де болсын толық түйсіне қойған жоқ сияқты. Ең алдымен «саяси мемлекеттік қызметшілер деген кім?» деген мәселеге тоқталайық. Саяси қызметкер – Мемлекет басшысына тікелей бағынып, есеп беретін министрлер мен оның орынбасарлары, мемлекеттік органдардың бірінші басшылары мен олардың орынбасарлары. Сондай-ақ Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары мен облыс әкімдері, олардың орынбасарлары, аудан әкімдері.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Алик Шпекбаев басшыларды қызметтен босатудың тікелей тетіктерін Facebook-тегі өзінің жеке парақшасында былай түсіндіреді: «Саяси басшының өз қызметін доғаруға өтініш беруінің басты шарты – оған тікелей бағынышты қызметкерге қатысты заңды күшіне енген соттың айыптау үкімінің болуы немесе ақталмайтын негіздер бойынша қылмыстық істі тоқтату туралы шешімнің қабылдануы (амнистия, шынайы өкіну, тараптардың татуласуы және т.б). Басшының жұмыстан кетуге өтініш беретін мерзімі – 10 күнтізбелік күн. Екінші шарт – тікелей бағынышты қызметкер жасаған қылмыстың басшының саяси лауазымға тағайындалған күнінен бастап 3 ай өткеннен кейін жасалуы».
Ведомство басшысының айтуынша, «Қызметтен кету» түсінігі тек саяси қызметшілерге қатысты қолданылады. Жұмыстан кетуді қабылдау немесе қабылдамау – саяси мемлекеттік қызметшіні тағайындаған тұлғаның құзіретінде. Яғни орталық мемлекеттік органдардың басшылары, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың әкімдері үшін – Президент, вице-министрлер үшін – Премьер-Министр, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдерінің орынбасарлары үшін – облыстардың, республикалық маңызы бар қалалар мен астананың әкімдері құзіретті тұлға ретінде саналады.
«Мұндағы мәселе ұжымда сыбайлас жемқорлықтың алдын алуды өз міндетінде жүйелі түрде елемеуге қатысты болып отыр. Біздің міндетіміз – басшыларды өз ұжымдарында сыбайлас жемқорлықтың алдын алумен және ескертумен сөз жүзінде емес, іс жүзінде айналысуға мәжбүрлеу», дейді А.Шпекбаев.
P.S. «Бетеге кетсе – бел қалар, бектер кетсе – ел қалар, берекең кетсе – нең қалар?!» дейді халқымыз. Бұрынғыны қайдам, бүгінгінің «бектері» құр кетпей, мемлекеттің бюджетімен қалтасын қалыңдатып, қарнын қампайтып кетіп жатыр. Оған өзіміз де, көзіміз де үйреніп алды. Көз үйренгені былай тұрсын, осы қамсыздығымыз келе-келе етімізден өтіп, сүйегімізге сіңбесе жарар еді. Ел басқару ісіне араласқан «бектер» кетуін кетіп жатқанымен, жағдай оңала қойған жоқ. Енді қайтпек керек? Ойланарлық жайт...
