Бұл ұсыныс жұртшылықты алаңдатып, орынсыз талқылау тудырып отырғаны белгілі. Өйткені қазіргі экономикалық дағдарыс жағдайында мұндай шаралар бәсекелік артықшылықтардың кеміп, іскер тұлғалардың көпшілігінің эконо­микалық жағдайын нашарлататыны анық. Елдегі жалпы экономикалық жағ­дай қалпына келген кездің өзінде қолданыстағы ставкалардың мөлшерін көтеруге мұқият қараған жөн, өйткені салықты жинау үрдістерін жетілдіру арқылы бюджетті толықтырудың елі­мізде әлі үлкен резервтері бар. Оның үстіне бұл тұрғыда түрлі салықтардың эко­­но­миканың әртүрлі салаларында жұ­мыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъек­тілердің іс-әрекетіне әртүрлі әсер ететі­нін әрдайым есте ұстаған жөн.

Мысалы, егер КТС тікелей салық болғандықтан оның мөлшерлемесінің көтерілуі өнімнің өзіндік құнының өсуі­не әкелсе, ал ҚҚС-қа қатысты жағдай біраз басқаша. ҚҚС жанама салық бол­ған­дықтан тек өндірушілерге ғана емес, тұтыну­шыларға да әсер етеді, сондықтан оның ауырт­палығын негізінен халық көтереді. Сол себепті осы мақалада біз тек ҚҚС проб­лемаларына тоқталуды жөн көрдік.

Қазіргі таңда Қазақстанда ҚҚС мөлшері 12 %-ды құрайды. Салыстыру үшін айтайық: Ресейде ҚҚС ставкасы – 8%, Польшада – 5-23% аралығында (тауарлар тобына байланысты), Беларусьта – 20%. Еуропа елдерінде ҚҚС – 15-23% аралығында. Әрине, егер сіз осы көрсеткіштерге көз жүгіртсеңіз, Қазақстанда ҚҚС мөлшерлемесінің жоғарылауы заңдылық болып көрінетін сияқты. Бірақ дәл осы жерде сұрақтар туындайды: Салық ставкасының өсуі әрдайым бюджет кірісінің ұлғаюына алып келе ме? Егер мұндай шешім салық жинау саласындағы орын алған кемшіліктерге байланысты кері нәтиже берсе ше?

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін сыбайлас жемқорлықтың немесе кейбір бизнес өкілдеріне негізсіз жеңілдіктер мен преференциялар берудің салдарынан бюджетке түспейтін қаражаттың көлемін (немесе салықтан жалтару), сондай-ақ қолданыстағы заңнама аясында заңдастырылып, бюджеттен жалтаруға жол ашатын саңылаулар мен кестелердің кесірінен кіріске алынбайтын қаражаттардың мөлшерін нақты бағалап алған жөн. Содан кейін ғана салық ставкасын көтеру немесе салық жинау әкімшілік шараларын жетілдіру арқылы мәселенің шешімін табу жолдарын саналы түрде таңдаған орынды болары хақ.

Қойылған сұраққа жауап беру үшін біз Халықаралық валюта қорының әдісіне (RA-Gap моделі) сүйене отырып, есептеу жүргізуді жөн көрдік. Осы әдіс бо­йынша алдымен ҚҚС-тың потенциалдық деңгейі анықталады. ҚҚС салығының потенциалдық мөлшері деп барлық бизнес өкілдері Салық кодексінің бар талаптарын толық сақтап, салық төлеуден жалтармай, еш жеңілдік пен преференциясыз мемлекеттік бюджетке аударудан жиналатын қаражат көлемін айтады. Оны есептеп, ҚҚС-тың мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігіне тіркелген нақты көлемімен салыстырсақ, онда салықтың осы түрін жинауда қаншалықты резерв бар екенін байқауға болады, осы салықтың толық жиналмауының себептері қандай екенін түсіндіретін дерекке қол жеткіземіз.

Ұлттық экономика министрлігі Ста­тис­ти­ка комитетінің «Ресурстар­ды пай­­далану» кестелерінің соңғы мәлімет­тері­нің болмауына байланысты есептеу 2015-2018 жылдар кезеңіндегі мәлі­мет­тер негізінде жүргізілді. Есеп­теулердің көп­теген нәтижелері біздің алғашқы үміт­терімізге сәйкес болып, мәселенің көп­теген аспектілерін ашты. Жалпы, қарас­ты­рылған кезеңде біздің есептеуіміз бойын­ша бюджетке ҚҚС есебінен 8,845 трлн теңге қаржы аз түскені анықталды, ал оның әр жылғы мөлшері 1-суретте көрсетілген.

Осы есептеу нәтижелеріне сүйене оты­рып, ҚҚС салығының толық жинал­мауын­да экономика салаларының алатын үлес салмағы мынадай екендігі байқалды:

1) өңдеу өнеркәсібі – 38,05%;

2) жылжымайтын мүлікке жасалған мәмілелер – 25,58%;

3) көлік және қойма шаруашылығы – 11,38%;

4) көтерме және бөлшек сауда – 4,25%.

5) қызметтердің басқа түрлерін ұсыну – 4,26%.

Осы орайда соңғы кезеңдегі жағымды жаңалықтың бірі ретінде көтерме және бөлшек саудадағы салықтың бұл түрін жинауда үлкен оң өзгерістер болғанын атап кеткен жөн. Оған «Сауда қызметін реттеу туралы» заңға енгізілген өзгерістерден соң әкімшілік шараларды ұтымды қолданып, салық жинауды жақсартуға қол жеткізуге мүмкіндіктің туындағаны себеп болды. Осы өзгерістердің аясында жылжымалы және көше саудасын реттеудің бірқатар ұтымды жолы табылып, сауда айналымын бақылау жеңілдетілді.

Енді ҚҚС түсімдерінің толық мөл­шерде жиналмауының салдарына келетін болсақ, онда мынаған баса назар аударған жөн:

1) Қазақстан Республикасының Салық кодексі шеңберіндегі салықтық жеңіл­діктер мен преференциялар;

2) ҚҚС төлеуден заңсыз жалтару;

3) Салық төлеу тәртібінің нашарлауына байланысты нақты есептелген ҚҚС пен бюджетке түскені ҚҚС арасындағы алшақтық немесе берешектің өсуі.

Осы көрсетілген 3 себеп бойынша мемлекет бюджетіне түспеген ҚҚС көлемінің құрылымы төмендегі суретте көрсетілген.

2-суреттен салықтың осы түрінің бюд­жетке түспеуінің басты себебі бизнес өкілдерінің салық төлеуден заңсыз жалтаруы екенін байқаймыз. Жал­пы бұл салада соңғы жылдары оң үрдіс байқал­ғаны­на қарамастан салықтан осылай қашатындардың әлі де жоғары (65,2%), ал еркін экономикалық аймақтарда қол­данылатын жеңілдіктердің салдарынан жоғалған кірістің үлесі 16,6%-ды құрайды.

Талдау нәтижесінен қазіргі салық ставкасын өзгертпей-ақ, ең алдымен ұйымдастыру-әкімшілік жұмыстарды жақсарта отырып салық төлеуден жалтару көлемін азайту арқылы мемлекеттік бюджетке түсетін ҚҚС кірісін жылына 2 трлн теңгеге дейін ұлғайтуға мүмкіндік бар екенін байқаймыз. Оның үстіне, ҚҚС түсімдерінен жалтару тұрғысынан қарағанда алдыңғы қатардағы секторлар тізіміне өңдеу өнеркәсібі, жылжымайтын мүлікпен операциялар, сондай-ақ көлік және қойма салалары жататыны және олардың бюджетке берешегі жалпы кірістен жалтару сомасының 75%-ын құрайтыны анықталды.

Енді ҚҚС ставкасын көтеру туралы алғашқы сұраққа қайта оралсақ, онда салық жинаудың қолданыстағы жағдайында ҚҚС мөлшерлемесін көтерудің мағынасы жоқ екені айдан анық. Өйткені, ҚҚС мөлшерінің ұлғаюы адал төлеушілердің жағдайын одан әрі нашарлатады және сонымен бірге әртүрлі себептермен салық заңнамасының талаптарын айналып өтуді үйренген жауапсыз кәсіпкерлерге қосымша бәсекелестік артықшылықтар береді.

Осылайша, осы кезеңде уәкілетті мемлекеттік органдардың барлық күш-жігері елдегі жалпы салықтық тәртіпті жетілдіре отырып, салық жинау мен толықтығын арттыруға, мемлекет қазы­насына салық төлеуден жалтару көлемін азайтуға бағытталған қажетті шараларды қабылдауға бағытталуы керек. Бұл – оңай мәселе емес. Дегенмен, бюджетке салық жинаудың толықтығын қамтамасыз етпей, қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәселелерін дәйекті шешу туралы сөз қозғаудың өзі қиын. Олай болса, ел үшін қиын-қыстау кезең­де қоғамымыздың әр мүшесі заңды түрде белгіленген салықтар мен алымдарды төлеу азаматтық парыз бен міндет екенін, ал еліміздің болашағы соған байланысты болып отырғанын түсінетін кез жетті!

Жақсыбек ҚҰЛЕКЕЕВ,

AERC ғылыми басшысы,

Евгения ПАК,

AERC консалтингтік  қызмет департаментінің жетекші сарапшысы