«Аттың сыны» Ұлы Абайды қайта оқығанда

Ұлы ақынның аталмыш өлеңін неше мәрте оқыдық та. Бірде «жақсы ат қандай болады?» деген қызығушылықпен де оқыдық. Бірде көркем сөз кестесін тану үшін метафора, теңеу іздеп те байқадық. Өлеңнен байырғы эпикалық дәстүрдегі небір дүлдүлдердің, небір тұлпарлардың ізін көреміз деп те оқыдық. Әр оқыған сайын өзімізше ой түйдік. Өлеңді осы жолы тағы бір оқып көрдік.

Міне, бұл жолғы оқығанымызда Абай жақсы ат туралы туған халқының санасындағы иппологиялық таным-білімін келістіре айтқан-ау дей келіп, ойымызды жинақтап, бір арнаға салып көрдік те, жақсы аттың тұрмыс-салт кеңістігіндегі орнын концептсфералық құрылымға түсірдік.

Абай сипаттаған жақсы ат көз­ша­лымға әсем де, сұлу көрінетін, бірақ шап­са, он бес шақырымнан әрі аса алмай, демі бітіп, болдырып қалатын та­за қанды, асыл тұқым арғымақ емес. Арығ деген сөз түбірі «сұлу», «таза» дегенді білдіреді. Түрікпендер өздерінің текежәуміт арғымақтарын сұлулығына қарай бағалап, Гүлчечек, Қарлығаш деп, қыздарының атымен атайды. Ал қа­зақтың халықтық ономастикасында мұндай дәстүр жоқ. Абай айтқан ат – қазақтың ұлан-ғайыр Ұлы Даласының биоэкологиялық табиғатына сай келетін, жүз шақырымға жуық жерді болдыр­май алатын, шапқан сайын үдей бе­ре­тін, кең тынысты, белі берік, ыстық-суық­қа аса төзімді, қазақтың қазанаты. Қа­занаттың мұндай таңдаулы жүзден жүй­рік шыққандарын халық тілінде же­сір­лік ат деген. Халықтық осы атау Ға­бит Мүсіреповтің жиырмасыншы жыл­­дардағы шығармаларында кездеседі. Ақан серінің «Баспа-бас, қызға бермес жа­нуа­рым» дегендегі Құлагері – жесірлік ат.

Бұл жерде жесір атауы «күйеуі өлген әйел» деген мағынада емес. Жесір сөзі «баталасқан қалыңның жартысынан астамы берілсе, қалыңдық күйеу жақтың жесірі» аталады, яғни қыздың бас еркі болмайды.

Өлеңнен түйілген ой желісін әрі қарай жалғастырсақ, қазақ қоғамында жүйрік аттың байырғы салт-дәстүр кеңістігіндегі орны айрықша болғанын аңғарамыз.

Ұлы Абай аттың сынына арналған өлеңінде жақсы аттың, жүйріктің таным­дық белгілерін құлағы мен басынан бас­тап, тұяғы мен құйрығына дейін жіптен өткізгендей тізіп береді. Жұртшылыққа кеңінен әйгілі аталмыш өлеңді жақсы ат туралы халықтық білімнің санада құрылымданған поэтикалық форматтағы көрінісі (репрезентанты) деуге болады.

Айталық қамыс құлақ дегендегі эпи­тет әсемдік, сұлулық емес, жақсы, жүй­рік аттың дыбысқа құлақ тіге қалатын елеңшілдігін, бөкенқабақ «көз шарасы шығыңқы, жан-жағына төңкеріле көз сала, алысқа көз тіге қарайтын сер­гек­тігін» аңғартатын болса, ал қоян жақ, «жеңіл етсіз бас» дегенді; қоймойын, шы­ғыңқы ауыз омыртқа, үңірейген сағақ «жүйріктің кең тынысты ерекшелігін» байқатады. Жалпақ жауырын, жоталы мықтылықты, күштілікті, омырау­лы салқы төс «беріктікті», кең са­уыр, тар мықын «өрге салса да, еңіске салса да шабысынан танбай үдете беретінін», көтендігі шығыңқы, саны толық, дөң­гелек көтті дегендер жүйріктің «ұзаққа сілтейтін шабысының» белгілері деп танылады. Ал шідерлігі жуан, бота тір­сек, жұмыр тұяқ болуы тастақты, құ­майт, құмды жерлерде жүйріктің жер таң­дамайтын қасиеттерін байқатады.

Міне, Абай айтқан жақсы аттың шап­са, «жүйрік», мінсе, «берік», «жуан әрі жуас» сияқты айшықты көзшалымдық белгі­ле­рі жүйріктің ой-санада құрылымдан­ған өмірдегі прототипі, яғни құрылымдана келіп, білімге айналғаны. Бұл орайда көрнекті этнограф ғалым Халел Ар­ғынбаев өткен кезеңдердің 60-жылдары Абайды оқи келіп, былай деген екен: «Жақ­сы аттың осы айтылған қасиеттері тек Абай ғана білетін сыр емес, ол қазақ хал­қының көп заманнан келе жатқан ұлы дәстүрі деуге болады. Демек, Абай халықтың бай тәжірибесін, халықтың сарқылмас білімін бір жүйеге келтіріп, өлеңмен жазып, өлмес мұра қалдырған».

Жақсы аттың Абай айтқан поэтикалық форматтағы белгілері небір қас жүйрікке де, бәйге атына да тән деуге болады. Алайда қас жүйрік пен бәйге атының мән-мағыналары тепе-тең емес. Бәйге атының бәрі – жүйрік, бірақ жүйріктің бәрі – бәйге аты емес. Бәйгеге жаратып, бәйгеге қосқанда ғана жүйрік бәйге аты санатына қосылады.

Бәйге атын жарату. «Ат шаппайды, бап шабады» дегендей, жүйрікті алдымен арнайы баптап бәйгеге қосады. Аты келіскенмен бабы келіспесе, ондай жүйріктің бағы жанбай, обалына қалады. Жүйрікті бәйгеге баптау үш немесе алты айдай уақытты керек етеді. Дүбірлі ас беру, аста-төк той өткізу салтында төрт-бес ай, бес-алты ай бұрын ел-жұртқа са­уын айтып, хабар жіберетіні де сондықтан.

Бәйге атын баптауға қатысты ха­лық­­тың таным-білімдер жүйесі өт­кен ға­сыр­лардағы А.Келлердің, А.Алек­то­ров­тың, сонымен қатар Х.Арғын­баев­тың, А.Тоқтабайдың зерттеулерінде ерек­ше орын алады. Сондай-ақ Қ.Сарт­қо­жа мен Қ.Айдаубайдың, Б.Кәмалаш­ұлы­ның, Ж.Дәдебаевтың материалда­ры ат бапкерлерінің дәстүрлі білім-та­ным­дарының қыр-сырын аша түседі. Әсі­ресе көрнекті этнолог ғалым Нұрсан Әлім­байдың ғылыми жобасымен, басшы­лы­ғымен жарық көрген қазақтың бес том­дық тұңғыш этнографиялық энциклопедия­сында жылқы түлігімен байланысты хал­қымыздың иппологиялық білім-таным­дарына айрықша орын берілген. Міне, осы­лардағы кейбір этнографиялық де­ректерге құлақ түрсек, бәйге атын баптауда алдымен бапкер жүйріктің қара етті ме, май етті ме деп, осы жағын айқындауға ерек­ше көңіл бөледі. Әр аттың өз бабы бар. Алайда кейбір жүйріктің қоңын дәл айқындау қиынға соғады. Ондай қы­зыл­аш жылқының жанына қосар ат қосып жайылымға жібереді. Жайылымда еркін жүрген, таңдаған отын оттап, кеудесін суға төсеп су ішкен жылқы тү­лігі тез оңа­лады. Жілік майы ағарды-ау деген шамада бапкер жүйріктің қоса­рында жүрген атты сойдырып, жілік майы ағарса, қызыл еті толды деп, бапкер жүйріктің терін түзеуге кіріседі. Жүйріктің терін түзеу оның ерекшелігіне қарай жүргізіледі. Алғашқы күндері бес-он шақырымдай ойлы-қырлы жерге салып, жүйрікті аяңдатады, желдіртіп, жүгіртіп алады. Сау желдіріп, шақпақ еттерін ширатып, сіңірлерін бекітеді. Жүйріктің көбік тері шыға бастайды. Күндегі тәсілмен бапкер аттың бірнеше мәрте көбік терін шы­ғарады. Ет пен те­рінің арасындағы көбік тері алынған соң, жүйріктің ащы терін, – қамау тер деп те аталады, – шығарады. Әр тері алынған сайын бапкер тердің дәмін татып көріп отырады. Жүйріктің тері та­зарғанда ащы, кермек дәмі кетеді. Ащы тері алынып, тазарған жүйрік қунақ болады. Әр тері алынған сайын жүйрікті 6-7 сағаттай таң асырып, суытып отырады, тек таң қылаң бергенде отқа қояды. Бұл – бәй­ге атын жаратудың биотехнологиялық қырлары.

Жүйрікті бәйгеге баптау жөнінде бұ­рын-соңды айтылған мұндай этногра­фия­лық деректер аз емес. Әдетте бәйге­ге жа­ратып жүрген жүйрікке тақымы қат­қан ат­шабар бала мініп дағдыланады. Он­дай бала ат үстіне икемді әрі жеңіл бола­ды. Ат та, бала да бір-біріне бейімделе түсе­ді. Бапкердің атшабар балаға айтатын ақыл-кеңестері болады: «Шауып келе жатып, артыңа кеудеңді бұрып жалтақтама, атың­ның шабысы бұзылады, мұндай­ға бәйге аты сергек, сезімтал келеді», – дейді.

Бәйгеге ат қосу. Әбден бабына келді-ау деген шамада жарау атты тәуекел деп бәйгеге қосатын болып шешеді. Этни­калық санада фрайм-сценарий фор­ма­тында орын тепкен концептуалды бұл ұғымды оның тілдік репрезентанттары болып саналатын лексика-фразеологиялық бірліктер арқылы объективтендіруге болады.

Бәйге атының ұйысып қалмасын деп жал-құйрығын сүзеді; көзіне түсіп ке­дергі болмас үшін кекілін түйеді. Тіл-көз тимесін деп, төбесіне бұлғақтатып үкі тағады. Алдын ала бәйгенің өтетін орындары белгіленіп, бәйге аттары дүбірлі аста кем дегенде күндік, күнжарымдық қашықтыққа айдалады. Бәйге аттарының басын жіберетін межелі орыны мен сө­реге жетер жерлері, бәйгешілерді кү­тушілердің орны; көтермешілердің (ке­­лешілердің) жанамалай қосылып, жүй­рікке дем беретін тұстары анықталып, алдын ала келісіледі. Белгіленген бәйгетөбе – рулы елдің қасиет тұтатын жері. Ас-тойда әр ру бәйгетөбенің өз жерінде болуын қалап, соған күш салады.

Ат сыншылары кермедегі бәйге атта­ры­­ның сын-сипатын, бабын байқап, қай жүйріктің бағы жанғалы тұрғанын айтып, болжам жасайды. Хабаршылар «Атшабар! Атшабар!» деп жар салып, ат айдаушылар бәйге аттарын түгелдеп, санап шығады да, түс ауа аттарды межелі жер­ге айдап әкетеді. «Атыңыз бәйгелі бол­сын!» деп, ат иелеріне ізгі тілек айты­лып жатады.

«Алуан-алуан жүйрік бар әліне қа­рай шабатын» дегендей олардың топ жа­рып оза шауып келетіндері де, құй­рық тістесіп, өршелене келетіндері, ат қарасын көбейтіп, ортасын ала, соңына қарай келетіндері де болады.

Бәйгеге ат қосқандардың «өлсе, тері­сін аламын, өлмей тірі жетсе, бәйгесін аламын» деп, атын сертпен қосатын сенімділері де, «жүйріктің бағын сынап байқау» үшін үмітпен қосатындар да, бәй­геге «ат қосыпты» деген атақ үшін қоса­тындар да болады.

Кейбір деректерде айтылғандай, үш жүз жүйрік шапқан атақты ас-тойда бас тоғызға «күң», «өлі отау», «бесік жамбы» тігіледі. Ат бәйгенің ортасын ала келген топтың басындағыларына, соңғы топтың алдыңғыларына тігілетін арнайы жүлделері болады. Ас-той иелері жүлде тимеген ат иелерін құралақан қайтармай, аттың теріне деп шапан жауып, атшабарға кездеме беріп, қой өңгертіп қайтарады. Сыпыра озып, жүлде алмаса да, жарыста ат қарасын көбейтіп, соңындағылармен келсе де, ондай ат ас-тойдан бәрібір бәйге аты деген мәртебемен қайтады.

Бәйге аты мәртебесі болмаса, небір жел жетпес жүйріктердің құны құқықтық жақтан барымта-сырымта, жылқы ұрысы сияқты ел ішіндегі дау-дамайда мал иесі қай биге барса да, «сырты түк, іші боқ» жай ғана қылқұйрықтың құнымен теңес­тіріледі.

Жүздеген жүйрік жүгіртіп, небір атақ­ты тұлғаларға рулы ел болып ас берге­ні туралы әртүрлі деректер аз кездеспей­ді. Бәйге аттарының санына ондай аста шектеу қойылмаған. Өйткені жер жаңғырт­қан ат тұяғының дүбірі аруақтың (рух­тың) ризашылығын туғызады деген байырғы мифтік-діни түсінікпен байланысты ас иелері неғұрлым бәйге аттарының көп болуын қалаған. Ел аузында мұндай асты дүбірлі ас деп атаған.

Бәйге аты сөреге жақындағанда келе­шілер, атшабарлар өз руының ұранын айтып, аруақ шақыруы ат бәйгесі кон­цептісінің семантикалық құрылымда ді­ни-мифологиялық компоненттің ерек­ше орын алатынын байқатады. Со­ны­мен бірге бәйге атының жал-құй­рығын күземейтіні, бәйге атын кермеде ұстайтыны, бәйге атына шідер салмайтыны т.б. ырым-тыйымдар да этнос сана­сындағы ерекше түсініктермен байла­нысты болып келеді.

Бәйге атының дауы. Мал дауының қиындығы әсіресе бәйге атына байланыс­ты болып келеді. Дау-дамайдың аяғы рулы елдің қамшы сілтескен төбелесіне де айналып кетеді. Өйткені бәйге атының иесі жеке адам болғанымен, оның атағы, мақтанышы аруақ шақырған рудың намысы іспетті болып саналады. Қазақтың арғы-бергі тарихында өткен Төле, Қазы­бек, Әйтеке билердің билігімен дау мұ­раты бітіп отырған. Аста-төк бір тойда бәйге атына талас болады.

Сөзіме куә тартам қалың елді,

Сипаған, аузын үрлеп, малым еді.

Қолбала, сегіз жаста тісі бүтін,

Туғаннан бар мінезі мәлім еді, –

деп бәйге атының иесі «аузын үріп, аяғын сылап қолынан құлындатқан өз малы» екеніне жалпақ жұртшылықты куә етеді. Сонда «ат менікі» деп отырған Төлебай сыншы қамшысын тастады да өз дәлелін айтты. Мені ел босқа сыншы атап жүрген жоқ. Мен өмірімде көрмеген малдың енесін көріп, төлін танимын, тө­лін көріп енесін дәл ажыратамын. Ал мына жүйрік ат менің боз биемнің құ­лыны екені дау­сыз. Бір кезде буаз кезінде боз бием қолды болды да, көз жазып қалдым. Ұры ауылымды торуылдап жүр­ген кезінде қолға түсіру үшін сойдауыт­тай жігітттерді күндіз-түні жылқыға қара­уылдаттым. Арада бір жыл өткенде боз биемді мініп жылқы ұрлауға келген ұры қашып құтылды. Биемді тастап қашқан екен, ауаға ұшқаны, жерге сіңіп кеткені белгісіз, зым-зия құрыды.

Бием қолды болса да өзіме келді. Ал құлыны қайда деп жүретін едім. Бүгін бәйгеден озып келген сұр қасқаның осы боз биеден туған құлын екенін танып: «Өзіме қайтар, бәйгеге сен-ақ ие бола ғой» десем, көнер емес. Оның соңы төбе­леске айналғанын бәрің де көріп-білдің,– деп өз уәжін айтады.

Іс қиынға айналған сол тұста жаңадан дауға билік айтып, бала би атанып жүрген Төлеге жиналған жұрт төре беру тізгінін ұстатады. Сонда билік жасаушы бала би екі жақтың да осы тұлпардың енесі атанған биелерін алдыртып, үш күндік жолға айдатады және үш күн дамыл бермей шаршатып келуді тапсырады.

Үшінші күні ел биліктөбеге жиналады. Екі бие де ақ көбігі ағып, болдырып әрең жетеді. Сол кезде байлаулы тұрған тұлпарға Төлебайдың тарпаң биесі оқыранып, желіні исініп, тұра қалады, тұлпар да енесін танып оқыранады. Сонда Төле би Төлебай сыншыға қарап, «тұлпар – сіздікі» дейді. Жиналған жұрт бала бидің төрелігіне разы болады. Бозбиені ұрлап құлындатып алған соң өзінің бие­сіне, – құлынын қасқыр жеп кеткен биесіне, теліп, қолбала қылып өсірген екен. Ал боз биені өз иесінің – Төлебай сыншының, ауыл жағына қоя берген екен. Әсіре жылқықұмар, сөйтіп, «өз ұрлығын» мойындап, ақиқатына қалың жұрттың көзін жеткізген бала би – Төлеге разы болып, «ұрлығын» мойындаған екен («Қазақтың ата заңдары»).

Бәйге атын арулау. Бәйге аты әбден қартайған соңғы шағында, жаны шығар кезде арам өлмесін деп, пышақ ұрып бауыздайды да басын кесіп алып, денесін көмеді, үстіне тас үйеді. Бас терісі алын­ған жүйріктің басын ақ матаға орап, әлгі үйген тастың үстіне қояды. Халықтық ономастикада бұндай орындарды Тасоба, Үйгентас, Торатбасы деп атайды. Ондай атаулардың кейбірі «Көрінген сонадай­дан Торатбасы, Жаманды жаратқанша жаратпашы» дегендей халықтың қара өлеңдерінде де ұшырасады. Қазақтың ежелгі жерлерінде Тасоба, Үйгентас атаулары аз кездеспейді. Осындай үйген тас­тарда мүк, қына басқан жылқы басы­ның тұрғаны жайында деректер де бар. Көр­некті этнограф жазушы Сапарғали Бегалиннің деректі этнографиялық әңгі­месінде Арқалықтың Босаға деген биі­гіндегі тасобада атақты бәйге аты Суаң­көктің басы тұрғаны туралы айтылады. С.Бегалин Суаңкөк пен оның иесі Бигелді батыр туралы ауызекі деректі жастау кезінде Мұса қариядан естіп, осы аттас этнографиялық әңгімесіне арқау еткен. Атақты сол Суаңкөкті Балта ақын:

Суаң-суаң жүгірген,

Басын тартса бүгілген,

Байласа белдеу тартпаған,

Буланса нәр татпаған,

Айқай шықса орғыған,

Белестен белес сырғыған,

Тозаңын ғана ел көрген,

Шабысын жалғыз жел көрген,

Ілеспеген құс ұшып,

Жанаспаған ат шауып, –

деп жырға қосқан.

Сөз соңы. Бәлкім оқырмандары­мыз­дың бірі мұндай ескіліктерді несіне айтып отыр дер. Айтуға мәжбүрміз. Жаһан­данудың алып құрсағында жұтылып кет­пес үшін әр халық өткендегі ұлттық құн­дылықтарын елеусіз қалдырмай, еске алып, қайта қа­рап жатыр.

Робот техникасын жасаушы әлемдегі инженер ғалымдар да өз елінің дәстүрлі мәдениетіндегі құндылықтар жүйесін роботқа енгізуді мақсат тұтып отыр.

Сонымен, қорыта айтқанда, «ЖАҚ­СЫ АТ» концептісінің мазмұндық құ­рылымында дала малшылығының био­экологиялық, биотехнологиялық ерек­шеліктермен, қоғамдағы әлеуметтік қа­ты­настармен байланысты ұлттық құнды­лықтарымызды аңғартатын мәнділіктер жатыр. Бұл – ұлы Абайды тағы бір оқы­ғандағы түйгеніміз.

Нұргелді УӘЛИ,

филология ғылымдарының докторы, профессор