Жекешелендірудің үшінші толқыны ұлттық инвесторларды қалыптастыра ма?

Акцияға алданғандар

Соңғы төрт жылдың қортындысын жариялаған соң іле-шала шілде айын­да Ұлттық экономика министрлігі 2021-2025 жылдары жекешелендіруге жата­тын республикалық меншіктегі ұйымдардың тізбесін жариялады. Мем­лекеттік деңгейде заңдастырып берген Қаулы 2021 жылғы 1 қаңтардан бас­тап күшіне енбек. Қаулыға сәйкес, Ұлт­тық экономика министрлігі жыл сайын екі рет – жартыжылдық және бір жыл қорытындысы бойынша 10 шілде­де және 10 қаңтарда мемлекеттің қан­дай активі қаншаға сатылғаны, қай кәсіпорын инвесторлардың қызы­ғу­шылығын тудырғаны немесе жойыл­ғаны, қайсысының МЖӘ жобасына айналғаны туралы есеп ұсынады.

Әрбір жекешелендіру толқыны бас­талған сайын көпшілік көңілінде «Бұл жолы не сатылады?» деген қызы­ғушылық болады. Бұл жолы назар – «үшінші толқынның нәтижесі орта тап арасынан ұлттық инвесторлардың шығуына қалай әсер етеді?» деген сауалдың жауабына бағытталып тұр. Себебі үшінші толқынның орны бөлек және жеңіл болмайтынын TAV Airports Holding түрік холдингінің Алматы ха­лықаралық әуежайы ак­ция­ларының жүз пайызын сатып ал­ға­нынан байқадық.

Демек, алдағы науқан ЕАЭО елдері ғана емес, халықаралық деңгейде өтеді. Тек ұлттық компаниялар емес, әлеу­меттік маңызы бар нысандар да жеке сек­торға 5 жылға әріптестік негізде бас­­қаруға беріліп, содан кейін жаңа қо­жайы­н­ның меншігіне өтеді.

Әлемдік тәжірибеде халқының 20 пайызы қор биржасына қатысып, акция сатып алуға шамасы жетсе ғана ұлт­тық инвесторлардың әлеуетінен үміт­­тене алады екен. Ал біздегі бұл көр­сеткіш әлі 1,4 пайыздың шамасында. Ендеше алдағы науқан кезінде халық белсенділігі қандай болмақ?

Халық көңіліндегі алаңға себеп те бар. Себебі 1990 жылдардың екінші жарты­сын­да, жекешелендірудің алғашқы тол­қыны жүрген кезде мемлекеттік мүлік­тің бір бөлігі халыққа беріледі деп айтылды. Жекешелендірудің алғашқы жыл­дарын­да Қазақстанның әр азаматы ірі кәсіп­орын­дардың акцияларына ие болып, өздеріне тиесілі үлестерін алады деген түсіндірме жұмыстары жүргізілді. Мұнымен 168 жекешелендіру қоры айналысты.

Экономист Тоқтар Есіркеповтің ай­туын­ша, үлкен зауыттар жекешелен­дірілген кезде 10 пайызға дейінгі акциясы халыққа тегін беріледі деген уәде болған. Қазір сол акциялардың қайда кеткенін ешкім білмейді. Көрші ел – Ресейде купондар арқылы жекешелендіруді бізден ана­ғұрлым сауатты жүргізгені туралы айтылады. Ресейліктер купондарын бір­ден ақшаға айналдырған немесе өз қалау­лары­мен белгілі бір тұлғаға сыйлап жі­беру құқықтарын толық пайдаланған.

– 1990 жылдардың екінші жартысында өткен жекешелендіруден халық ештеңе алған жоқ. Қолындағысы жай қағаз болып шығып, алданып қалды.. Үкімет әрбір толқынның қортындысын жариялаған кезде оның халықтың тұрмысына әсер еткенін қоса жариялау керек еді. Бізде керісінше болды. 1990 жылдардың екінші жартысынан бастап бүгінге дейін елде өте бай және өте кедей адамдардың қатары көбейді. Ал орта тап жоқ. Әуел бастағы Үкіметтің ұстанымы орта тапты қалыптастыру, оларға жекелешендіру науқанына қатысуға мүмкіндік беру болатын, – дейді Т.Есіркепов.

Әлеуметтік саясатқа басымдық

2016 жылға дейінгі екінші толқында жеке­шелендірілген нысандардың 90 па­й­ы­зы – коммуналдық қызмет көрсе­тетін мекемелер. Бірінші кезеңдегі 1991-1992 жыл­­дардағы «Кіші жекеше­лендіру» бағ­­дарламасы аясында сатылған мем­ле­кет­­тік сауда және қызмет нысан­дары­ның үлесі – 50 пайыз, 1993-1996 жылдар ара­лығындағы екінші кезеңде 5 ірі өнеркәсіп саудаға түсіп, 1700 зауыт пен фабрика инвестициялық купондарға өтті, 44 кәсіпорын сенімді басқаруға тапсырылды.

Альпари инвестициялық компания­сының талдаушысы Анна Бодрова мемле­кеттің қарауында болған кәсіпорындарға алға жылжу үшін қозғалыс керек екенін жеткізді.

– Бизнестің дамуы – нарық талабы. Мемлекеттің бизнес секторындағы үлесі­нің төмендеуі елде жаңа капиталдың дамуы­на жол ашады. Бұл сапалық тұрғы­дан алғанда өзгеше оқиға. Мемлекет иелі­гіндегі нысанды жекеге өткізгенде жаңа сапалық дамуға көтеріледі деп күтеді , – дейді А.Бодрова.

Экономист Мағбат Спановтың сөзі­мен айтсақ, алғашқы толқында тиын-тебенге сатылған кейбір нысандар, мы­салы, балабақша ғимараттары кейін­нен мемлекет тарапынан бюджет қара­жаты есебінен сатып алынды. Мұ­ны ел арасында жекешелендіру науқанын­дағы солшылдықтың балалық ауруына теңей­тіндер көп. Алайда сарапшылар қорқы­ныш­қа қарамастан, жекешелендіру өрке­ниетті жолмен ашық түрде өтсе эконо­микаға пайдалы болуы тиіс еді деген пікірді қолдайды.

Қаржыгер Дәулет Сембаев 1990 жыл­­дар­дың алғашқы жартысында кіріс бөлі­гі­нің кенеттен қысқаруына байланысты бюджеттік саясатты қолайсыз эко­но­микалық жағдайларға жедел бейім­деу қажет болғандықтан аман қалу стра­те­гия­сы іске асырылғанын айтады. Эконо­микалық реформалардың бірінші кезе­ңінде Қазақстан рубльдік аймақта болды. Сондықтан Қазақстан Ресей Федера­циясындағы әлеуметтік, экономи­калық және саяси жағдайлардың өзгеруіне тәуел­ді болды. 1992 жылы қаңтарда баға ли­бе­р­алданды. Бұл кезде, еліміз рубльдік аймақтан шықпағандықтан, ішкі фактор Ресейдегі әлеуметтік, экономикалық және саяси жағдайлардың өзгеруіне тәуелді еді. Сол себепті жекешелендірудің  алғашқы толқынының экономикалық емес, әлеу­меттік-саяси сипаты басымырақ.

– Жекешелендіру саласындағы кемші­ліктерге қарамай, белгілі бір нәтижеге қол жетті. Бастысы – экономиканы бас­қару­да мемлекет рөлінің азаюы, на­рықтық экономикаға бейімді жаңа шаруа­шылық субьектілерін құру болды, – дейді Д.Сембаев.

Жекешелендірудің үшінші толқыны ғаламдық экономикалық дағдарыс кезіне тура келді. Халықаралық тәжірибе мұндай жағдайда жекешелендіру науқанын жүр­гізуді құп көрмейді. Биыл маусым айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2016-2020 жылдары жекешелендірілуі тиіс нысандар тізімін қайта қарауды ұсынып, нәти­жесінде кейбір нысандарды жеке­ше­лендіру кейінге қалдырылды.

2021-2025 жылдары 137 республикалық меншік жекешелендіріледі. Бұл тізім алдағы уақытта жаңарауы әбден мүмкін. Осы жолы тізімге кірмей қалған ірі ұлт­тық компаниялар ірі инвесторлар­мен әріп­­тестікте не ІРО-ға шығу жолымен жекешелендірілмек. Қаржы министр­лігі­нің мәліметінше, жекешелендірудің ІІ толқынын толық аяқтау үшін жыл соңына дейін мемлекеттік және квазимемлекеттік сектор меншігіндегі 62 нысан жекенің қолына беріледі. Шілде айына дейінгі мәлімет бойынша олардың 31-і саудаға шығарылды.

Үміттен гөрі күдік басым

Сарапшылар жекешеленген немесе алда жекешелендірілетін нысандар туралы ақпарат ашық емес екендігіне алаңдайды. Ел ішінде «ұлттық капиталды алыпсатарлықпен алмастырып алдық. Жекешелендірілген нысандарды ішкі нарықтың субъектісіне айналдырған­дар экономиканы дамытуға үлес қоспады. 1990 жылдары жекеменшікке өтіп кеткен балалар бақшасы мен кітапханаларды мемлекет бірнеше есе бағасына сатып алды. Стратегиялық маңызы бар ірі кәсіп­орындар бәсекелестік қабілеті төмен фир­маларға сатылып кету қаупі де жоққа шығарылмайды.

Медиамагнат Арманжан Байтасов елде ірі кәсіпорындарды сатып ала алатын адамдардың аз екенін, жекешелендіру науқанына тек Forbes тізіміндегілердің ғана мүмкіндігі бар екенін ашық айтқан болатын. Әсіресе тұрғындар әлеуметтік маңызы бар мекемелерді жекеменшікке беру одан біржола қол үзгенмен тең деген ойда. «Енді сол науқанды қайта жүргізуге не себеп болды?» деген сауалға Үкіметтің айтар уәжі дайын: «Жекеменшікті бәсеке­ге тарту үшін жекенің қолына өтті». 

Жалпы, сарапшылар әлемдік тәжіри­беге сүйене отырып, нысандар мен ұйым­дарды басқаруда жеке сектор мемлекетпен салыстырғанда табысты болатынын айтады. Қазақшалап айтқанда, мұны «өзім дегенде өгіз қара күшім бар» деуге болады. Оның үстіне, жеке бизнестің жаңа жағдайға тезірек бейімделіп, жаңа технологияларды да уақтылы енгізуге қабілетті болатынын алға тартады.

Т.Есіркепов жекешелендіруді заңдас­ты­ра­тын келісімдердің жұртқа ашық жария­лаудың кезі келгенін жеткізді. Себебі сатып алушы тараптың жауапкершілігі келісімде көрсетіле ме, жоқ па, ол жағы құпия. Мамандар қазіргі жекешелендіру мүлдем бөлек сипатта екенін аңғарды. Бұл жолы әлеуметтік жағы басымдау. Мемлекет бизнеске «активтерді сатып алыңдар және еңбекақы, медицина, білім беру, зейнетақы және салық мәселелерін шешіңдер» деп олардың әлеумет алдын­дағы жауапкершілігін тағы да еске салып отыр. Бұл еліміздің әлеуметтік бағыт емес, нарықтық бағытқа қарай ойыса бас­тағанын байқатады. Т.Есіркепов осыған байланысты елде шешімін таппаған мәселе әлі көп екенін айтады. Сақтандыру ком­паниялары халықты әлеуметтік жағы­нан сақтандыруға дайын емес, себебі халық­тың төлем қабілеті сын көтермейді. Ауру­ханалар науқастарға МӘМС арқылы қыз­м­ет көрсетуге дайын емес, тағы да халық­тың қорға төлеп отырған жарнасы сын кө­термейді. Бұл тұста да мемлекеттің жа­уап­кер­шілігі мен қолдауы ауадай қажет.

– Біз халыққа медициналық қызмет көрсететін нысандар, ЖОО-ны 100 пайыз жекенің қолына өткізуге дайын емеспіз. Бұл халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру арқылы кезең-кезеңімен жүруі керек. Нарықтың және халықаралық талап­тар­дың ығына жығыла берсек, халықты шаршатып аламыз, – дейді Т.Есіркепов. 

Экономист Мағбат Спановтың пікірін­ше, біз көп мүмкіндікті уыстан шыға­рып алдық. Бізге ел ішінен шыққан инвес­тор керек. Экономикаға қажетті инвес­тицияның 80 пайызын осы орта тап құ­йып отыруы керек, тек 20 пайызын ғана шетел­діктердің үлесіне қалдыру қажет. Халықта ақша жоқ. Орта тап деп атауға болатын топтың үлесі тым төмен.

– Сондықтан алдын ала ойластырып, жеті рет өлшеген абзал. Ең дұрысы, әлеуметтік-стратегиялық нысандарды жеке меншікке сатқан кезде біраз жайтты қайта қараған дұрыс. Қазір ұлттық капиталистерді қалыптастыруға мүмкіндік туып тұр. Бизнес-элита мұны сәтті пайдаланады деп ойлаймын. Бизнестің әлеу-мет алдындағы жауапкершілігін сезінетін кез келді. Мемлекет квазимемлекеттік компаниялардың бәрін бірдей жекеше­лендіруге шығарған күнде, оны өз бақылауында ұстауы тиіс. Себебі, страте­гиялық маңызы бар индустриялы нысандарды сатудан мемлекеттің қауіпсіздігіне залал келуі мүмкін. Тек кімге, қайда сатылса да халықтың сенімін ақтаса болғаны, – дейді экономист.

АЛМАТЫ