Коллажды жасаған Қонысбай Шежімбаев, EQ
Оралхан Бөкей десе жан сарайымызға сәулелі, мөлдір сезімдерді сіңірген жазушы елестейді. Ол туған жерін – Алтайды асқан құштарлықпен, аңсарлы сағынышпен төгілте суреттеді. Оның негізгі кейіпкерлері де өз туған жерінің адамдары. Өзі анық білетін, жан дүниесімен түсінетін, әр әредікте түнде түсінде көріп, күндіз ойында әлдилейтін, шын өмірдегі артықшылығы мен кем-кетігі тоқайласқан кәдімгі өз жерлестері. Шын өмір мен шығармашылықтың ара-жігін асқан шеберлікпен әдіптеп, шығармашылық атты жұмбақ, рухани әлемді таза, асқақ күйінде сақтауға ұмтылған жазушы өз кейіпкерлері арқылы оқырманның жүрегінде аяушылық, мейірім, махаббат сезімдерін оятуды мақсат еткендей.
«Неге біз осы?» деп басталатын лекциясын оқи беретін Тағанды білетін оқырман оны әлі ұмытқан жоқ. Өйткені ол тек Тағанның көңіліндегі сұрақ емес. Ол сұрақты ақыл-есі бүтін, бүгіні мен ертеңіне елеңдейтін, қоғамдасып өмір сүрудің барлық мақсат-міндетін, одан туындайтын талаптар мен шарттарды, жетістіктер мен кемшіліктерді жақсы білетін кез келген жұмыр басты пенде өзіне қоя алады. «Неге мен осы?» демейді. «Неге біз осы?» дегеннен бастайды... «Меннен» гөрі «біз» маңыздырақ. «Біздің» инерциясы жоғары. Шындаса, «Біздің» қолынан келмейтін дүние жоқ. Бірақ сол «Біздің» надандықтың, қараңғылықтың құрсауынан шыға алмауы, ашкөздікпен өлерменденуі, бір-біріне деген қатыгездігі, қызғанышпен, кекпен қарулануы жарықты, биікті, тазалық пен адалдықты ту еткен жандарды өмірден түңілдіретіні де өтірік емес.
«Атау кередегі» басты кейіпкер «Неге біз осының» авторы. «Неге біз осы?» деп қамырықты күйге түскен, ойлай беріп ой түбіне батқан, қияли Таған осы шығармадағы барлық кейіпкерді біріктіріп тұрған негізгі ұстын. Шын мәнінде өз басының қамын ойлап, байлыққа жету үшін сонау Америкадан будан араларды алдыртып, бағып жүрген өзімшіл, сараң, қатыгез Ерік те, өмірінің соңғы күндері туған жерге табан тіреуді армандап қана жатқан Нүрке кемпір де, күйеуі бар болса да жалғыздықтан жапа шегіп, оның қамқорлығы мен мейіріміне бөлене алмаған Айна да қандай болсын, әйтеуір бір өзгерісті іштен күтіп жүргендері анық еді. Бір кездегі елді аузына қаратқан шешен де білімді аспиранттың қаңғып қалғаны, бір жұтым арақ үшін кісі есігінде жүруге арланбай, Ерікпен бірге оның үйіне баруға келісім беруі соқталы сюжет. Осы арқылы шығарма шымырланады, оқиға қоюланады.
«Неге біз осы?» қоғамдық өмірдің негізгі сұрағы. Таған бұл арқылы өзі өмір сүрген қоғамның барлық кемшіліктерін қолмен қойғандай ғып тізіп береді. «Шала-жансар жасалған оқулыққа сендік, шала сауаттыларға сендік, шабына от түссе де айтайық: Өкімет басында отырғандардың бар-барлығына сендік, ал олардың ақ дегені – алғыс, қара дегені қарғыс болды. Міне, сондықтан да халық адасты, қайсысының қай сөзіне сенерін білмей сенделді, олардың біріне-бірі жала жауа қуып, бірін-бірі жоққа шығаратын теңіз толқыны секілді айбынынан сескенді, не айтса да құлдық деді, кім айдаса да жүрдік деді, қытықтаса – күлді, шымшыса – жылады, онда да көз жасын жасырып тұншыға жылады, маңдайынан сипаса қуанды, жат десе – жатты, тұр десе – тұрды, осылайша цирктегі үйретінді аңдардай адамдар да таяқтың күші, тәттінің дәміне үйренді, үйретті...» дейді Таған. Сол жойқын мемлекеттік құрылым шындық іздеген, әсіресе, 1930-1940 жылдардың шындығын іздеген Тағанды адам қалпынан шығарып жібере жаздады. Диссертациясын қорғатпады, жұмыстан қуды, КГБ-ны соңына салып қойды. Ақырында барар жер, басар тауы қалмаған Таған он шақты жылдың ішінде маскүнем атанды. Бозала таңнан «Неге біз осы?» деп сұңқылдайтын әдет тапты. Таған – Кеңес өкіметі тұсында шындыққа ұмтылған, сол үшін жазаланған, қуғынға ұшыраған, тағдырының тас-талқаны шыққан адамдардың жиынтық бейнесі. Оның іздегені тек қана шындық емес. Ол адамға тән асыл қасиеттердің бәрінің жоқтаушысы. Бірақ «Біздің» рухы қалғып кеткен. «Біз» ұйқылы-ояу, тек бүгінмен өмір сүреді, қоғамдасып өмір сүрудің негізгі мақсатын түсінбейді. «Біз» жүйенің де құлы, құлқынның да құлы... Бұл шындық Таған сияқты жаны нәзік, білім мен парасат тең біткен адамдардың жанын жасытатыны анық.
«Атау кередегі» жағымсыз образ – Ерік. Өйткені ол өзі өсірген будан аралардан айнымайды. Оның өзі де будан тұқым... Әкесі қазақ, анасы орыс Еріктің ұлты жоқ. Ол үшін салт-дәстүр, тіл мен дін деген түк те емес. Ол ешкімнен жәбір көрмесе де адамдар арасынан қашады. Ауылдастарын үнемі жазғырып жүреді. Барлық мақсаты – көп дүние жинау. Ауру шешесі мен жарынан басқа ешкімі жоқ жалғыз жігіттің дүние жинаудағы мақсаты да айқын емес. Шығарма соңында сонаға айналып, ұшып кететін Ерік – ұлтсызданудың, мәңгүрттіктің символы. Оған бәрібір. Ол «Неге біз осы?» деп жаны күймейді. Өмірлік сұрақтар қойып, оған жауап та іздемейді. Бірақ Таған сияқты адамдардың энергетикасы оның әлсіз жан дүниесін күйретіп жібергеніне таңғалуға да болмайды.
«Атау кере» романы қоғамдық өмірдің қым-қуыт сауалдарына түрлі әдістермен жауап бере отырып, барлығынан айрылсаң да, адами қасиеттерді жоғалтпау туралы ой тастайтын күрделі роман. Мұнда негізгі кейіпкерлер көп те емес. Бар-жоғы жиырма шақты кейіпкер болуы мүмкін. Бірақ ешқайсысы бір-бірін қайталамайды. Түрлі мінез, түрлі тағдыр. Соның ішінде басты кейіпкерлер «Неге біз осы?» деп әлеуметтік сауал қойып, оған өзі жауап беретін Таған мен қатыгез, дүниеқоңыз Ерік бейнелерінің ерекшеліктерін ғана сөз еттік.
