Жері сазды, техникалық суды пайдалану жүйесі жоқ Ақтөбе қаласында қарағаш пен үйеңкі ғана өседі деген негізсіз уәждер де айтыла бастады. Жасыл желекті түгендеуге жергілікті белсенділер араласып, егілген ағаштардың шықпай қалу себебі сұрала бастағанда, жауапты мекемелер көшеттер жерсінбегендіктен, аптап ыстықта дер кезінде суарылмағандықтан қурап кетті деп есеп берді. Көгалдандыру жұмыстарының басы-қасында әуелбастан орманшылар мен тәжірибелі бағбандар араласқан кезде, қала жасыл желекке оранып шыға келетін еді. Оның үстіне, қазіргі кезде бар желекті аман сақтап қалудың өзі үлкен шаруаға айналғанын айта кету де керек.
Ақтөбе қаласының әкімдігі келесі жылдан бастап қаладағы барлық жасыл желек түрлерін түгендеу мақсатында әр ағаштың төлқұжатын жасап, сандық жүйеге көшіру жұмыстарын бастап кетті. Ағаштарды сақтап қалу жолдарын Ойыл, Темір, Ақтөбе орман шаруашылығы мекемелерін басқарған, Барқын құмдарында қарағай өсіріп, Темір ауданының Толғанай деген жерінде алма бағын жайқалтқан 80 жастағы тәжірибелі орманшы Кәрен Айжарықовтан сұрағанбыз.
Ағаш, бұталардың түр-түрін жатқа білетін орманшы қазіргі көгалдандыру жұмыстарына аса риза емес. Ол 5 милион теңгеге 10 аурухана, 10 балабақша мен 10 мектептің жан-жағын жасыл желекке бөлеп қоюға болады дейді. Жергілікті климатқа төзімді ағаштарды өсіру жолдарын жақсы білетін бағбанның шарбағында ағаш пен бұтаның 40-қа жуық түрі өсіп тұр екен. Оның бәрін өзі мен немерелері баптайды. Қызыл бүрген, мойыл, арша, қарағай, алмұрт, алма, жабайы алма, сырға тал, шетен, долана, жыңғыл, катальпа, қара үйеңкі, теректің «Невский» түрі, айлант (қытай шағаны) бір-біріне ұқсамайды.
Тәжірибелі орманшының айтуынша, топырақ ағаш егілместен үш жыл бұрын дайындалуы керек. Бірінші жыл тегіс жыртылып, ешбір арамшөп өспейтіндей тазартылып, ағаш құрттары жұмыртқаларын анықтау үшін топырақтан сынама алынады. Екінші жылы көшет отырғызылатын ұяшықтар 20 см етіп қазылып, келесі жылы одан әрі тереңдетіле береді. «Көбіне ұзындығы бір метрден асқан ағаштар жерсінбейді, өйткені, өсіп тұрған жерінде қазылған кезде негізгі тамырына зақым келгендіктен, жаңа орында қурап кетеді. Ал жанама тамырлары көп жас көшеттер басқа жерге тез жерсінеді. Сол үшін жыл сайын отырғызуға арналған көшеттердің орнын ауыстырып тұру керек. Үш жыл бойы бір жерде өскен жас талды басқа жаққа ауыстырғанда шықпай қалады».
Қала көшелерінде жас қарағай, шыршалардың өте баяу өсіп, жапырақтарының бүрісіп, сарғайып тұрғанын аңғаруға болады. Олар әрі алшақ отырғызылған. Бұл дұрыс емес, өйткені жас қылқан жапырақтылар көлеңкені әрі тығыз егілген ағаштардың арасында өскенді ұнатады. Бес жылға дейін өте баяу өседі де, содан кейін ғана басқа ағаштарды басып озуға тырысатын ерекшелігі бар. Күнге талас өседі. Қазіргі ағаш өсірушілер қарағай мен шыршаның, тұт ағаштарының осы ерекшелігін білмейді. Көшеттердің арасы өте алшақ етіп отырғызылғандықтан шақырайған күннің сәулесі тіке түскендіктен сарғайып кетіп жатады.
Кәрен ағайдың айтуынша, жас теректерді жазда қандырып үш рет суарса да жеткілікті болады. Мәселен, теректің «Невский» түрі суыққа өте төзімді, топыраққа жақсы жерсінеді. Үш жылдан кейін «Невский» теректің тамыры 20 метр тереңдіктен суды өзі сіңіреді. Негізінен, жақсы тамырланып кеткен қарағай да суды онша қажет етпейді.
Сондай-ақ қоқыс полигоны аумағына жыңғылды қаптатып егіп тастауға болады, шаң ұстайды, ауаны тазартады. Құнарсыз, тасты, тұзды топыраққа, мұнай қалдығы төгілген аумаққа айлантты (қытай шағанын) егіп тастаса, ол топырақтағы зиянды заттарды бойына сіңіріп алады. Алайда оны тасжолдың бойына екпеу керек. Өйткені осы ағаштың тез өсетін қуатты тамырлары жол жамылғысын не ғимараттың іргетасын көтеріп тастайтыны бар.
Ауруханалардың жан-жағына, әсіресе туберкулез ауруханасының айналасына қарағай мен аршаны көптеп егіп тастау керек деп есептейді Кәрен ағай. Бұл ағаштардың ауаны оттегімен байытатыны белгілі. Тұт ағашы да суыққа төзімді, ерекше күтімді қажет етпейді. Сондай-ақ мектептер мен балабақшаның айналасына күзде гүлдейтін долана, шетен, мойыл, сүмбіл терек, қызыл бүргенді егіп тастаса, оқушылар қыркүйекте сабаққа оралғанда мектептің айналасы жайнап тұрады, дейді.
Қала мен ауылдардың айналасын көгалдандыру жұмыстарына тәжірибелі орманшы Кәрен Айжарықовтың кеңестерін неге пайдаланбайтынын біле алмадық.
АҚТӨБЕ
