БРЮССЕЛЬ – «Брекситтің» көптеген кері әсерінің бірі жаһандық деңгейдегі білім ордасы саналған жүйе екінші деңгейлі оқу орындарына айналып шыға келді. Ұлыбританияның кетуі салдарынан Еуропалық одақ Кэмбридж, Оксфорд, UCL, Империал колледж Лондон және менің сүйікті үйім London School of Economics секілді жоғары деңгейлі университеттерден айырылып қалды.
Сорақысы, «Брексит» еуропалық саясаткерлерге өте ыңғайсыз болатын шындықтың бетін ашып берді. ЕО-ның қалған университеттері әлемдік рейтингтегі жоғары орындар тізіміне енген жоқ. QS World University Ranking-нің 2020 жылғы рейтингінде Еуропалық одақтың ең үздік университеті 50-орынға тұрақтаған (Delft University of Technology). Academic Ranking of World Universities рейтингінде ЕО-ның ең үздік өкілі University of Paris-Sud 37-орында тұр. Times Higher Education World University рейтингінде Мюнхен университеті 32-сатыға жайғасқан. Салыстырып қарасақ, Швейцария, Қытай, Жапония және Шығыс Азияның басқа да дамыған елдеріндегі білім ордалары халықаралық рейтингтердің көбінде үздіктер қатарына жақын орналасқан.
Алайда Еуропалық одақ өкілдерінің осы шындықты жоққа шығарғаны жиі кездеседі. Бірде осы мәселені Еуропалық комиссияның лауазымды қызметкеріне қойғанымда «ондай рейтингтерге сенбеймін» деп жауап қайырып, ЕО-ға мүше мемлекеттердің оқу орындарындағы жетістік туралы айтып кетті.
Дәлірек айтсақ, еуропалық университеттер арасында орта сатыдан жоғары білім ордалары жетерлік. Мәселен, Нидерланд пен Швецияда бірнешеуі бар. Бірақ, бізге жетіспейтіні – өте сапалы оқу орындары. Әлемнің ең үздік зерттеушілерін кез келген салада қызықтыра алатын, жоғары жалақы ұсынатын және қомақты зерттеу қоры бар университеттер керек.
Шындық былай. Басқа салалардағы секілді ғылымда да талантты зерттеушілердің ұстанымы ұқсас. Олар өздері секілді білімді ғалымдармен жұмыс істегісі келеді. Ал жеке таланттарды ұстау – өте қымбат.
Оған қоса, құрлықтағы университет жүйесіне, әсіресе Германияда, Францияда, Италия мен Испанияда ескірген, бюрократиялық және іштей басқару жүйесі кедергі келтіріп отыр. Мұндай жағдайда сырттан қаржы тартып, оны тиімді бағытқа жұмсап, сапалы ғалымдарды жұмысқа тарту қиынға соғады. Нәтижесінде, аталған елдердің бәріндегі ең үздік саналатын университеттер баяғы танымал кезеңінің елесімен өмір сүреді.
Мұндай мәселелердің салдары анық байқалады. Жеткілікті қаражат пен тиімді басқарусыз біздің университеттер жасанды интеллект және биотехнология секілді маңызды салаларда топ бастай алмайды. Сондай-ақ зерттеуге бейімделген көшбасшы оқу ордасынсыз Еуропалық одақ жаһандық технологиялық жарыстан тыс қалады. Әлемдегі пайдасы мол ең үздік 15 компанияның сегізі америкалық екеніне таңғалудың қажеті жоқ. Олардың үшеуі Жапонияға тиесілі. Қытай, Оңтүстік Корея мен Тайваньның бір-бірден үлесі бар. Еуропалық одақ шенеуніктері осы тізімнің маңызына ерекше ден қоюы тиіс.
Аталған мәселені шешу үшін ЕО қаржыландыруды қамтамасыз етіп, басқаруды жетілдіретін құжат қабылдауы тиіс. Қазіргі таңда бұл бағытта ерекше ақша бөліп отырған – Еуропалық зерттеу кеңесі. Мекеме географиялық тепе-теңдікке қарамастан талантты дербес зерттеушілерге айқын қолдау көрсетеді. Өкініштісі, Еуропалық кеңестің шілдедегі қалпына келтіру жөніндегі қорын құру туралы келісіміне сәйкес Еуропалық зерттеу кеңесіне бөлінуі тиіс қаражаттың қомақты бөлігі азайтылмақ. Осылайша, Еуропадағы зерттеу саласының деңгейін көтеруге бағытталған жалғыз тиімді тәсіл қаражатсыз қалмақ. Бұл – құрлықтағы білім саласында туындаған шиеленісті жағдайды шешуге бағытталған қабылдауға келмейтін ең нашар шешім.
Еуропада қаржыландырудың тағы бір көзі бар. Ол – Инновация және технология жөніндегі еуропалық институт. ЕО-ның бюджеті соңғы рет бекітілгенде оған 2,4 миллиард еуро бөлінді. Ол туралы естімеп пе едіңіз? Мен де оны білгеніме көп болған жоқ. Әдеттегідей еуропалық дәстүр бойынша ЕО мүшелері қаржыны қайда жұмсауға келісе алмады. Ақыры Будапештте виртуалды университет ашуға шешім қабылдады.
Бұл қадамның кемшін тұсы көп. Әйтсе де, оның ешқайсысы ЕО шенеуніктерін Инновация және технология жөніндегі еуропалық институт туралы қайта ойлануға итермелей алмады. Еуропалық парламент оның кей салаларын тексеруге талпынып жатыр, бірақ қорытындының толыққанды болмайтыны қазірден-ақ белгілі. Егер осы Инновация және технология жөніндегі еуропалық институтқа бөлініп, желге ұшып жатқан қаражатты тиімді пайдаланса, бетке ұстар білім ордасының іргетасын қалауға жететін еді.
Дегенмен, қаржы бөліп қана отыру жеткіліксіз. Құрлықтағы бүкіл университеттерге көнерген басқару жүйесі тән. Мұндай жүйе бюджетті қарастыру, ғалымдарды тарту секілді маңызды шешім қабылдауда тәуелсіз әрі нәтижеге сүйенген әдіс ұстануға кедергі келтіреді. Филип Агион және басқа да зерттеушілер көрсеткендей, Еуропа университеттерінде бәсекелестік пен тәуелсіздіктің болмауы білім саласында табысқа жетуіне кедергі келтіреді. ЕО сенімді механизм, академиялық жетістікке мән беретін грант бөлінісі, студенттер мен факультеттер арасындағы жарысты дамытатын «тиімді басқару» жобасын іске қосуы керек.
Осы «тиімді басқару» жобасы аясында Инновация және технология жөніндегі еуропалық институтқа жұмсалып жатқан қаражат жаңа қор құрып, оны зерттеу мен білім беруге негіздей отырып Еуропаның ең үздік университеттері мен департаменттеріне бөлінуі қажет. Мұндай жаңа құрылым білім ордаларының үздік атануға талпынуына шабыт беріп, басқару және менеджмент тәсілдерін объективті қаржыландыру жүйесіне бейімделуге жағдай жасайды.
Өкініштісі, мұның ешқайсысы ЕО институттары үшін басымдыққа ие емес. Франция президенті Эммануэль Макрон 2017 жылғы Сорбоннадағы сөзінде еуропалық университеттер туралы ұсыныс жасаған. Бірақ, бұл саладағы басқа да тиімді тәсілдер секілді құрлықтың шенеуніктері оған мән берген жоқ.
Егер Еуропа шындап кіріссе, Инновация және технология жөніндегі еуропалық институт секілді ортақ зерттеу жобаларын тиімді жүзеге асырып, білім ордаларының деңгейін көтеруге бағыттай алады. Таяуда Еуропалық комиссияның жасанды интеллект жөніндегі тексеруі жаһандық технологияда топ бастауымыз қажет екенін анық аңғартты. Егер біз осы мақсатқа қол жеткізуді көздесек, ақшамызды керек жерге жұмсап, өзекті реформа жасауға тиістіміз. Осылай ғана еуропалық университеттерді үздіктер қатарына қоса аламыз.
Луис ГАРИКАНО,
Еуропалық парламенттегі Испания делегациясының басшысы, Renew Group-тың вице-президенті және экономикалық мәселелер жөніндегі үйлестірушісі
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
