«Мінгенім астымдағы көк шолақ-ты,
Жалы жоқ, құйрығы жоқ
шоп-шолақ-ты.
Ай, қыздар, қойшысынбай
өлеңіңді айт,
Тұсыңа біздей құрбың келіп қапты»...
Жетісу-Арқа мектебінен нәр алған әнші Тілеулес Құрманғалиев көнеден жеткен халық әндері мен қазақтың сал-серілерінің, жыраулар мұрасын нақышына келтіре орындап жүрген дәстүрлі әншілердің қатарынан. Бір мектептің ән мұрасымен шектеліп қалмауды алдына мақсат етіп қойған дәулескер өнер иесі «Әншіге ән қоры аудай қажет», дейді. Халық мұрасын насихаттауда ән талғамайтын, жанына жақын, жүрегінің қылын тербеткен, қалауынан шыққан әндерді орындауға ынтызар Тілеулестің ән қорында Жетісу, Арқа, Маңғыстау, Сыр мен Батыс мұралары бар. Бүгінде әншінің репертуары 400-ден астам ән-жырменен толыққан.
«Қазақ әндерінің иірімін, қайырымын, мың құбылмалы дауыстың сиқырын келтіруде үлкен ізденіс қажет» деп білетін Тілеулес Құрманғалиев ұлтқа қызмет етуге, елінің жоғын түгендеуге кез келген өнер адамы мүдделі екендігін айтады. «Ұлттық мұраларымыздың ішінде шаңға көмілген дүниелер өте көп. Зұлматты, үркін болған жылдарда халқымыздың ән мәдениетін, оның ішінде Жетісудың оңтүстік-шығысындағы, Хан Тәңірінің етегіндегі елдің жыр айту мәдениетін жоғалтып алдық. Әсіресе ән салу мәдениетінде текпен даритын гендік дауыстан алыстап кеттік» деген пікірімен бөлісті. Бүгінде Жетісу өңірінің оңтүстік-шығысы мен батысындағы әндер бір-біріне ұқсамайды. Әуендік құрылымы да, айтылуы да басқа. Ал ән салу мәдениетінің Талдықорған өңірінде өзіндік ерекшеліктері бір бөлек.
Алматы облысының Кеген ауданы Шырғанақ ауылында туып-өскен Тілеулестің бала күнгі ұстазы – әжесі Тұрымхан Шөтінқызы «Әжем ән салғанда ауылда алдына шығар жан болмаған. Айтысқа да түсетін әрі қара өлеңге де жүйрік болды. Балалық шағы сонау қиын-қыстау жылдармен тұспа-тұс келген әжем мүлік тәркілеу, ашаршылық, соғыс жылдарын басынан өткерді. Тылда еңбек етіп, бес жыл жылқы бақты. Сауыншы да болды, егіншілікпен де айналысты. Сонда ауылға Ораз Жандосов, Ыдырыс Көшкінов, Ғали Ормановтың келгені жайындағы әңгімелері, Ораз Жандосов пен ауылымыздағы Алтын апайымыздың айтысқаны туралы деректер менің өнер жолын таңдауымдағы алғашқы түсінік-пайымымды тереңдете түссе керек-ті. Данагөй әжем көкірегіне толған қазынасымен бөлісіп отырудан еш жалыққан емес», дейді Тілеулес Құралбайұлы өзінің халық әндерін жадына түйіп өскендігінің төркінін түсіндіре келе. Әжесінен алғаш қырғыздың «Жылқышы» әнін үйреніп, Арқадан жеткен «Баянауылды», «Екі-ай бала» мен «Угай-ай», «Екеуің-ай», тағы сол сияқты көптеген әнді мектеп қабырғасында жүрген кезінде-ақ шырқап, кейіннен үлкен сахналарды тамсандырып, бертін келе өзінің «Тәңіртау әуендері» ән-жыр жинағына енгізген.
Жүсіпбек Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінің Жетісу ән-жыр мектебінде Е.Қосбармақовтан, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының Халық әні кафедрасында Б.Тілеуханнан тәлім алған Тілеулес Құрманғалиев халық әндерін арғы беттен оралған ағайынның арасынан, көнекөздерден іздейтінін айтады. «Атамекенінен ажырап, туған жерден жыраққа кеткен халықтың басынан өткен нәубет жылдарда ән мәдениетін сақтап қалу оңайға соқпады. Десек те, тәуелсіздік жылдарының өзінде ән мәдениетіміздің орнын толықтыра алмадық. Мысалы, өткен ғасырдың 90-жылдарына дейін атын естігеніміз болмаса, Көдек ақынның ән мұрасының жарыққа шықпағаны белгілі. Базаралы Мүптекеев нотаға түсірген әндер С.Медеубекұлының құрастыруымен «Жетісу әуендері» атауымен 1998 жылы жарыққа шыққан болатын. Осы жинаққа Көдек ақынның бір ғана әні енді. Алайда ақын әні кітап бетінде нота күйінде қалып қойды. 2000 жылдарда Көдек ақынның «Қыздар-ай игау» әнін мен орындадым. Осы әнді орындау үшін көп іздене жүріп, жеткізушісі Қанағат Қарашевпен етене жақын танысудың сәті түсті. Таныстығымыз жалғасып, ән жанашырының көкірегінде ашылмай жатқан қазынаның бар екенін аңғардым. Қасына ере жүріп, ішіндегісін сурытпақтай, кілтін табуға тырыстым. Нәтижесінде, Көдек ақынның «Қос құдаша», «Ойланшы өзің», тағы да басқа әндерін үйрендім», дейді әнші.
Тілеулес Құралбайұлының өткен жылы жарыққа шыққан «Тәңіртау әуендері» ән жинағына енген 25-тей халық әндері мен халық композиторларының шығармаларының қатарына Көдек ақынның «Қос құдаша», «Қайғылы қайран халық» толғауы, «Ал дариға», «Қыздар-ай игай» сияқты төрт әні енген. Сонымен қатар ақын-жыршылардың жыр-сарындары, яғни Албан Асан, Құлаян Құлманбеттің, Бөлтірік Атыханұлының, Шарғын Алғазыұлының да әндері мен терме-толғаулар да кірді. Көдек ақынның «Ал Дариға» әнін Қытайдан келген қазақтарды жағалай жүріп, Құралбек Болсанбекұлынан үйренгенін айтқан Тілеулес Құрманғалиев атамекеннен ән мұрасын арқалай кеткен ағайын арғы бетке өткенде албан, қызай болып қанаттаса бірге отырды. Сол жылдарда әні де аралас-құралас болып, әсерінен халық әні болып кеткен авторлық әндер пайда болғандығын алға тартады. Мысалы, Сәдіқожа Мошанұлының көп әні ел арасына халық әні болып таралды. Кейіннен өз иесін тапты. Сәдіқожа Мошанұлының өмірі арғы бетте өткендіктен әлі де айтылмаған, халық арасында жүрген әндері баршылық, дейді әнші. Ал Сәдіқожаның өмірі мен шығармашылығы хақында дәстүрлі әнші Рамазан Стамғазиев өз диссертациясында кеңінен тарқатып жазды да.
Бүгінгі қоғамда эстрада белең алып тұр. Насихаттаудың бір құралы ретінде эстрадаға салудың не дұрыс, не бұрыс екені еш қадағаланбастан, бұрынғыдай көркемдік кеңестің талқысынан өтпестен эфирге шығып жатқан халық композиторларының әндері көп. Осы орайда Тілеулес Құрманғалиев көптеген әншілер үнтаспада Кенен Әзірбаевтың өз орындауындағы әндерінің сақталғандығына назар аудармай жүргендігіне қынжылысын білдірді. Үнтаспадан әнді тыңдаудағы басты себептерді атап өткен ол біріншіден, әншінің есту қабілетінің өте жоғары болуымен, екіншіден, домбыра қағысындағы ерекшеліктерге аса мән беруі керектігімен түсіндіреді. Өйткені домбыра сүйемеліндегі қағыс мәнері әннің ырғақтарына көп әсер етеді. Соны ажырата алмағандықтан, әрі заңдылықтары сақталмағандықтан, көптеген әншілеріміз қателікке бой алдырып, Кененнің ән салу мәнерін, оның орындаушылық мектебін жұтаң, жұпыны көрсетуде. Осы бағытта Кенен әндерінің ішінде «Бозторғай», «Көкшолақты» заманауи эстрадаға салушылар көп кездеседі. Бірақ дәл Саят Медеуовтай ешкім ұқсата алған жоқ, дейді. Әнші атап өткендей, бүгінде Жетісу мектебіндегі Кененнің ән мектебі үш бағытта – халық әндерінің нақышында, ақындық әуендік иірімнің негізінде, үшінші Арқа әндерінің ықпалымен шыққан әндер. Сол себепті де ақын шығармашылығының күрделі екенін аңғарамыз. Кененнің Арқа әндеріне жақын болатыны Балуан Шолақпен Жетісу жерлерін аралай жүріп, әндерін үйренуімен тығыз байланысты. Он шақты әнін жаздыру барысында таңданысын білдірген Борис Ерзаковичке Кенен атамыз «Балуан Шолақ менің ұстазым болған, одан ән салу нақышын алдым» деп жауап бергені белгілі. Әндерін үнтаспадан үйрену арқылы Кененнің ән салу нақышын (стилін) алуға болады. Ал нотадан әндерді шығарғанда біздің әншілер Кененнің ән салу нақышына қарай бейімдеп салу жағына өресі жетпей жатады.
Ән кенішін іздеуде үнемі ізденісте жүретін Тілеулес Құралбайұлы өзінің ән қорындағы «Ақ жайланы» ауыз әдебиетіне жетік, өлең жырдың кеніші Оразәлі Досбосыновтан үйренгендігін айтады. «Ескі әуендерді көп білетін Оразәлі мені жақын тартушы еді. Қатар жүрген жылдарда бірқатар ән үйрендім. Бұрын айтылып жүргенінен, өзгеріске ұшырап, орындалуында көптеген қателіктер орын алған әндердің түпнұсқасына қатысты нақты жауаптар таптым. Өйткені онда қазақы нақыш, ән салу мәдениетіне тән өзгешеліктерді байқадым. «Ақ жайла», «Ағажай порымды», «Сарыбидайдың» кейбір иірім, қайырымдарын Оразәліден алдым», деп атап өтті.
Осы орайда дәстүрлі бес мектептің ерекшеліктері жайында сөз қозғаған әнші кез келген мәселені ғылыми тұрғыдан қараудың маңыздылығына тоқталды. Оның айтуынша, Жетісу ән мектебі 90-жылдардың ішінде ғана мектеп болып ашылып, оқытыла бастаған болса, Арқа мектебі сонау 60-жылдардан бері қарай оқыту жүйесіне еніп, шәкірт дайындап келеді. Бүгінде Тілеулес Арқа мектебінде классикалық ән салу мәдениетінің өте жоғары екендігін мойындау қажеттігін айтады. Оқыту үрдісі ертеректе жолға қойылғандықтан да классикалық Арқа мектебін негізге алып отырамыз. Десек те, Арқа мен Жетісу бір-біріне етене жақын. Ал Батыста Мұхит, Ғарифолла қалыптастырған мектептерде ән салу мәдениеті, ұстанымы мүлде басқа.
Шәкірт тәрбиелеп, консерваторияда дәріс беретін Тілеулес Құрманғалиев дәстүрлі әншілерді дайындауда Арқаның ән салу мәдениетіндегі Қалидың, Манарбектің, Байғабылдың, Қосымжанның, тағы басқа мектебі тұрақты оқытылады, деп атап өтті. Сахна тілі, сахна шеберлігінен бастап, айтылуы мен жазылуы да ілесе жүреді. Дауыс қою мәнерінің ерекшеліктеріне де тоқтала келе, «Дәнеш Рақышев, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Байғабыл Жылқыбайұлына ешкім дауыс қойып берген жоқ. Ұлттық бояуы бар үнді шығару үшін Кенендей, Байғабылдай дүлдүлдерді тыңдау керек. Халық әнінің өз вокалдық жолы бар. Ол халықтығынан ажырамауы тиіс», деген ойларымен де бөлісті.
Оның ойынша, қазақтың қара өлеңінің бай қоры бар екенін қаперге алуға тиіспіз. Оның өн бойынан ғылымның кез келген саласына тереңдеуге болады. Қаншама сөздеріміз афоризмдерге айналып барады... Міне, осы тұрғыдан алғанда дәстүрлі ән өнерін бағалауда, насихаттауда музыка сабақтарын дұрыс жолға қою қажеттігін алға тартқан әнші-тәлімгер мектепте халық әндерінің, күйлерінің тарихы мен аңыздары терең оқытылып, теледидардан ұлттық мұраларымызды насихаттайтын өміршең бағдарламалар көп болса деген ойларымен бөлісті. Ал халық әндерін, халық композиторларының өмірі мен шығармашылығын тереңдеп болмаса да мектеп жасынан оқыту уақыт күттірмейтін іс.
АЛМАТЫ
