«АӨК саласының 100 түйткілді мәселесі және шешу жолдары» тұжырымдамасының негізінде бизнестің тұрақты тиімділігі мен ауыл шаруашылығында тәуекелдерді басқаруды қамтамасыз ету қағидаты жатыр. Тұжырымдама «100 нақты қадам» Ұлт жоспары қағидаты бойынша әзірленуде. Бағдарлама қарапайым әрі түсінікті болып, сондай-ақ «төменнен жоғары», яғни өңірлерде ауыл шаруашылғы өндірушілерінің нақты сұранысына құрылымдалуы керек деп санаймыз», деді аталған альянстың өкілі, Картоп және көкөніс өсірушілер одағының төрағасы Қайрат Бисетаев.
Салалық қауымдастықтардың өкілдері бағдарлама негізіне алынған ТОП-10 өзекті мәселені атады. Біріншіден, миллардтаған бюджетке қарамастан мемлекеттік қолдау шараларының ағымдағы жүйесі АӨК-тегі бизнестің тиімділігіне кепілдік бермейді. Тұжырымдама ұсынысы – қаржы құралдарын кәсіпорындардың ұзақ мерзімді несие төлеу қабілетін сақтауға бағыттау. Бұл шара несиелеу ұйымдары мен инвесторларға сенімділікті қамтамасыз етеді. Екіншіден, баға белгілеуді реттеудің нарықтық құралдары әкімшілік тыйымдар мен шектеулерді алмастыруы керек. Халықтың әлеуметтік осал топтарына декларативті көмек көрсетуден кетіп, оларға нақты қамқорлық көрсетуге – азық-түліктің атаулы көмегіне көшу қажет. Мұндай реформа – азаматтардың барлық санаттарына, соның ішінде аз қамтамасыз етілген азаматтарға арналған бағаларды бақылауды тоқтату, нан пісіру және дәнді дақылдарды өңдеудің өзінде жыл сайын қосымша 60-80 млрд теңге алуға, сондай-ақ 2020 жылы бидай экспортына тыйым салу (11 млрд теңге шығын), 2019 жылы тері экспортына тыйым салу (10 млрд теңге шығын), мал экспортына тыйым салу (жыл сайын 30 млрд теңге жоғалту) сынды әкімшілік кедергілерден шығындарды болдыртпауға мүмкіндік береді», деді «Қазақстан астық өндірушілері одағы» қауымдастығының президенті Евгений Ган.
Үшіншіден, «Қазақстан ет одағы» жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғалар бірлестігінің бас директоры Мақсұт Бектібаевтың түсіндіруінше, саланы ынталандыруға арналған фискалды құралдар – АӨК-тегі салық режімі өндіріс түріне емес, меншік формасына, жер телімдері мөлшеріне байланысты. Бұл жайт кедергі келтіретін, саланы кенжелететін фактор болып отыр. Әр гектардан есептелетін және өнімнің түсіміне ғана байланысты бірыңғай аграрлық салық жерді тиімді пайдалану және баршаға бірыңғай режімді қамтамасыз етуге бағытталған. Яғни салық жергілікті бюджетке түсетін болады, ауыл тұрғындарының қалаға кетуінің негізгі себебі болып отырған ауылдарды инфрақұрылыммен қамтамасыз етуде теңгерімсіздікті жоюды мақсат етеді.
Төртіншіден, техникаға салынатын баж салықтары, салықтар және алымдарды 5-10 жылға алып тастау арқылы ескірген машина-трактор паркін 40%-ға жаңарту қарқынын арттыруға жол ашылмақ. Ауыл шаруашылығы техникасына салынатын утилизациялық алым арқылы мемлекеттік қолдауды бір саладан екінші салаға бөлу мүмкіндігін алып тастау да маңызды. АӨК-ті субсидиялаудың жалпы жылдық көлемі 287 млрд теңгені құрайды. Ал утилизациялық алым бойынша фермерлерден түсетін төлемдердің жалпы көлемі 56 млрд теңге немесе ауыл шаруашылығын субсидиялаудың жалпы көлемінің 20%-ын құрайды. Бірінші кезекте утилизациялық алымды алып тастау керек немесе техника құнынан 10-30% мөлшерлеме орнына тиімді 0,5% мөлшерлемені белгілеу қажет.
Бесіншіден, Қазақстан астық одағының төрағасы Нұрлан Оспановтың айтуынша, ауылдық аймақтардың дамуын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушінің базалық ауылынан қатты жол жабынымен 25 шақырымнан артық емес қашықтықта жатқан тірек ауылдың толыққанды инфрақұрылымға қолжетімділігін арттыру қағидасы бойынша іске асыру қажет. Мұндай ұстаным АҚШ, Канада және Аустралияда фермерлікті дамыту мен аумақты игеруді қамтамасыз еткен болатын.
Қолданыстағы мемлекеттік қолдау және фискалды саясат агробизнесті ауылдық аумақтарды дамытуға қатысуын ынталандырмайды. Ауыл тіршілігіне демеу көрсеткен және қолдау көрсетуді жалғастырып жатқан орта және ірі бизнес ауылдық жерлерді дамыту үшін жергілікті билік органдарымен бірлескен жобаларды қаржыландыруға қатыса алады. Бұл үшін ынталандыру шараларын әзірлеу қажет. Несиелердің жалпы көлемінен небәрі 1,8%-ы (2020 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай) ауыл шаруашылығына тиесілі (2019 жылдың 1 қаңтарында – 3,7%). Капиталды салымдардың басым бөлігі – шамамен 73%-ы кәсіпорындардың жеке қаражаты есебінен қаржыландырылады. Ұсынылған шешім – өңірлік даму институты ретінде несиелік серіктестер жүйесін дамыту, осының не гізінде фермерлік несиенің кооперативті жүйесін құруға болады.
Сондай-ақ жаңа шаруалардың нарыққа кіруін оңтайландыру да аса өзекті. Қазіргі таңда жаңа ферманы ашу процедурасына 2-3 жыл жұмсалады. ӘКК-ті тарту арқылы өңірлерде үлгілік фермаларды ашу (жер, инфрақұрылым, телімдерді сегменттейді, үлгілік жоба) және аукцион арқылы дайын бизнесті сату нарыққа жаңа ойыншылардың кіруін жеделдетеді.
Ал қаржыға қолжетімділікті тәуелдіктіліктің түсінікті болуы және сақтандырудың экономикалық қолжетімділігі есебінен арттыруға болады.
«Кем дегенде 250 млрд теңге болатын мемлекеттік қолдау құрғақшылық, аурудың қаупімен өтелуі мүмкін. Сондықтан алушыларға сақтандыру төлемінсіз субсидиялауды беруге тыйым салу маңызды. Базалық тәуекелдерді сақтандыруға орташа жылдық қажеттілік 40 млрд теңгені құрайды», деді бұл тарапта Агросақтандыру қауымдастығының төрағасы Серік Ыбыраев.
Ең соңындағы ұсыныста жер телімдерін тиімсіз пайдаланатын жер иелерінің тізілімін ашу маңызды екені айтылды. Өйткені нарық деректерді білуі керек, себебі бұл кредиторлар мен сақтандырушылар үшін негізгі тәуекелдер.
Жиын соңында Картоп және көкөніс өсірушілер одағының төрағасы Қайрат Бисетаев ауылшаруашылық өнімдері мен оның қайта өңдеу өнімдерінің кепілдендірілген экспортын қамтамасыз ету мақсатында АӨК саласы тартымды болатын елдердегі Қазақстанның елшіліктерінде Аграрлық сауда миссияларын ұйымдастыру туралы ұсыныс жасады. Бұл миссияның басшысын еліміздің Ауыл шаруашылығы министрлігі «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасымен келісім бойынша тағайындайды.
