Сондықтан бұл еңбектің ғылыми да, прозалық та сипаты бар. Біздің заманымыздан бұрынғы 484-425 жылдар шамасында өмір сүрген грек тарихшысының осы еңбегінде неге прозалық сипат бар дейміз? Біріншіден, оның шын мәніндегі тарихи еңбек екеніне бергі заманның көптеген тарихшылары күдіктенеді. Абыздар туралы оқиғасы мен деректері жоқ жазбаларына, қолтырауын, «өзен жылқысы», феликс құс туралы ойдан шығарғанға ұқсайтын әңгімелеріне қарап, тіпті Геродоттың Египетке барғанына да күдікпен қарайтындар жетерлік. Сондай-ақ Үндістанда тіршілік ететін алып құмырсқалар туралы жазбасы да шындыққа жанаспайды. Расында алтын құмдарды алтын тонаушылардан қорғап тұратын ондай алып құмырсқалар жоқ. Ешқашан болмаған. Былайша айтқанда аңыз. Осыдан келіп Кеңес кезеңінің ірі тарихшы ғалымы С.Я.Лурье Геродотты «ертегілік сипаттағы жазбалары мен өмірде болған, көзімен көрген оқиғаларының шекарасы қосылып кеткен. Алдыңғысы соңғысына көлеңке түсіріп тұр» деп бағалайды. Тарихшы Плутарх «Геродоттың жалғандығы» дейтін трактатында «Геродот шындықты ойлап тапты» дегенді айтады. Дегенмен, ол «тарихтың атасы» дейтін құрметке ие болды. Бұл атақты оған Римнің атақты шешені Цицерон берген. Геродоттың қара сөзбен жазылған «Тарих» шығармасы мың жылдан бері қаншама ақын-жазушыларға шабыт берді. Көңіл көкжиегін байытты. Қайсыбір елдер туралы таным-түсінігін кеңейтті. Тарихқа басқаша көзбен қарауға да болатынын үйретті.
Уайым-қайғысыз жұмақ өмірдің нышандары көзге мың бұралып билейтін сұлу қыздардың бейнесінде елестейтіні несі екен? Көзі жұмулы, көңілі мас әміршілер, желпуіш ұстаған құлдар, сыбызғының сиқырлы үні мен сымбатты бикештердің қимыл-қозғалысы үндестік тауып, «пейіш бағына» саяхат жасағандай боламыз ба? Негізі бұл бейнелерді біз «Синдбадтың жеті сапары», «Аладдиннің сиқырлы шамы» дейтін көркем фильмдерден көргенбіз. Ол фильмдердің негізгі ерекшелігі – көркемдігінде. Шығыс мәдениетіне тән экзотикалық ерекшеліктердің көзге ұрып тұрғанында. Сол фильмдер елу жылдан кейін де, жүз жылдан кейін де көрерменге ерекше әсер ететініне сенімдіміз. Өйткені экзотика дегеніміз таңданыс тудыруға лайықты көркемдік. Бұл көркем фильмдердің түп негізі қайда десеңіз, «Мың бір түнді» қолға алыңыз. Мың бір хикаяны баяндап беретін Шахеризада сұлу өз өмірін сақтап қалуды ғана мақсат етеді. Әйелдер қауымын жазықсыз болса да жазалауға құмар болып тұратын Шахрия патшаның көзі уәзірдің қызына да түскенде, сұлу қыз Аладдиннің сиқырлы шамы, Синдбадтың жеті сапары, Бағдаттың қулары сынды сюжеті тартымды әңгімелерді айтып, патшаны райынан қайтармаққа талпыныс жасайды. Бұл өмірде әділдік пен ізгіліктің салтанат құруы тиіс екенін жеткізеді. Бұл шығарма араб халқының ең ежелгі прозалық шығармаларының қатарында аталады. Жалпы, «Мың бір түн» жайлы пікір көп. Көптеген зерттеушілер «Мың бір түн» тек араб халқына тиесілі емес. Онда парсы халықтарының да, үнді халықтарының да мәдениеті көрініс тапқан дегенді айтады. Ал ғалымдардың бір тобы бұл прозалық шығарма тек арабтарға тиесілі дегенді айтады. Олар оқиғалардың барлығының араб жерлерінде өткенін, шығарманың араб тілінде жазылғанын алға тартады. Бұл шығарманың бір ерекшелігі, орта ғасырларға тән туынды болса да, нақты бір авторы жоқ. «Мың бір түн» атауымен бізге жеткен бұл жинаққа үш жүздей аңыз-әңгімелер мен новеллалар, ертегілер топтастырылған екен.
Ал түркі мәдениетіндегі проза жанрының бастауында «Қисса сүл әнбие» шығармасының тұрғаны анық деп ойлаймыз. Насыреддин ибн Бурханидин Рабғузи осы шығармасын 1310 жылы жазған. Бұл пайғамбарлар мен сахабалар жайындағы қиссалар мен аңыздар жинағы. Шығарманың бірнеше нұсқасы бар. Соның ішіндегі ең ескі көшірмесі Лондондағы «Британия» мұражайының кітапханасында сақтаулы. Ғалымдар бұл көне қолжазбаның XV ғасырда көшірілгенін растайды.
Пайғамбарлар мен әулие-әнбиелер жайлы ғибратты, терең мәні бар оқиғалар қиссалар деп аталады. Құранда қиссалар мен ғибраттық аяттар екі мыңдай. Түрік ғалымдары Құран аяттарының үштен бірі, кейбір зерттеулер бойынша үштен екісі қиссалар екенін айтады. Пайғамбардан кейінгі сахабалар дәуірінде Құран аяттарының үштен екісі қиссалар деп есептелген.
Қазақ фольклорын айрықша ізденіспен зерттеген, қазақ тілін жақсы білген ғалым В.Радлов кезінде былай жазыпты: «Маған қазақтар арасында исламды орнықтыруға бір «Жұмжұманың» әсері даланы кезіп жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді». Сонау Адам Ата мен Хауа Анадан басталатын, адамзат тарихындағы ең танымал пайғамбарлар түгел қамтылатын, түп-тамыры «Қисса сүл әнбиеге» тірелетін қиссаларды біздің аталарымыз Кеңес өкіметі орнағанға дейін айтып жүрді. Жеті жүз жылдай ең ірі құндылықтардың қатарында түркі халықтарының санасына сіңірілді. Түркі прозасының бастауында тұрған қиссаларды ақын-жазушылар поэзияға аударып, жазып шыққан деректер де баршылық.
«Қисса сүл әнбиенің» негізгі мазмұны Құран мен Інжілден алынғаны шындық. Шығармада қандай аяттар қай пайғамбардың кезінде түскені жазылған. Пайғамбарлар заманындағы адамдардың сана-сезімін, наным-сенімін, тұрмыстарын, қиыншылықтары мен қуаныштарын, басқа да түрлі оқиғаларды Рабғузи түсінікті етіп баяндаған.
