Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Сонымен Зекең кеткен соң редакторсыз біраз уақыт өтті. Кім келеді? Әркім әртүрлі топшылады. Біреу Сейіл Боранбаевтың, енді біреу Қалқабай Әбеновтің есімін атады. Мұның бәрі бос сөз болып шықты. Орталық комитеттің бұйрығымен «Социалистік Қазақстанның» ауыл шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі Ұзақ Бағаев редактор болып келді.
– Қай жердің азаматы? – деп гу-гу еттік. Алматы облысы Кеген ауданының жігіті көрінеді.
– Тым жас екен. Отызға жетпеген, тез көтерілген, – дестік. – Билік басында отырған Сапар Байжанов, Кәкімжан Қазыбаевтардың ықпалы болған, – деп топшыладық.
– Жоқ, КазГУ-де мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы болған Қасым Шәріпов қолдаған-ау, – дейміз.
– Жігіттер-ай, тым жас екен демеңдер. Қазақтың осы сөзінен арылмай келеміз. Жиырмадан асқан жасында Саттар Ерубаев, Ғани Мұратбаевтар танылды емес пе? 17 жасында «Еңлік-Кебекті» Мұхтар Әуезов бар шартымен жазып шықты ғой, – деді ақын Асқар ата.
Әңгіме тыйылды.
Ұзекең 1962 жылдың жазында «Ленин жолына» редактор болып келген бойда бәрімізді жеке-жеке қабылдады. Не жазып жүргенімізді сұрады. Содан басқосу жиынын өткізді. «Шеберлікті шыңдау үшін көп оқу, іздену керек, – деп бастады әңгімесін редактор. – Сөзді дұрыс қолдану – шеберлік. Жаттанды сөзді қойыңдар. Еңбек адамын әр қырынан көрсетіңдер. Мен келген бойда Дарханның, Қомшабайдың жазғандарына зер салдым. Қомшабайдың «Қызыл нар» очеркі әсерлі, ұтымды. Рыстының өлеңдерінде лирикалық шешімдер байқалады. Қайырбектің әзіл-оспақтарында мысқыл-әжуа бар. Өтеген қаламы ұшқыр, ұштай түссе биіктейді, – деп ой түйді редактор. Ұзекең іссапарға шыққанда газетке қаламы ұшқыр авторларды көбірек тартуға ықыласты еді. Аралға барған бір сапарында қабілетін байқап, Шәкірат Дәрмағанбетовті, фототілші Арзымбек Мәдединовті арнайы шақырып қызметке алды, олар сенімді ақтады. Тоқсанға шыққан Шәкең әлі тың, қаламы қолынан түскен жоқ.
Апта сайын лездеме-летучка. Әр журналист шығармашылық есеп береді. Әр қызметкер не жазды, қандай тақырыпты қозғайды, Ұзекең жұртты тынымсыз ізденіске, еңбекке жұмылдырушы болды. Жеке сөздердің қолданылуы жайында сөздік-кітапша шығарып, таратты. Жақсы дүниелер жазған журналистерді көтермеледі, қаламақыны өсірді. Қызметкерлерді кеңседе отырғызбай, іссапарға жиі аттандырды. Әсіресе, басылымға жазылу кезінде бұл үрдіс ұлғайды. «Сендердің қырқың, менің Мырқым бір өзі неге тұрады?» деп Мырқы Исаевты одан әрі желпіндіріп қоятыны ұзақ әңгіме.
– Біз разъездердегі жұрттың хал-ахуалына назар аударуымыз керек. Әрбір разъезде теміржолшылар тұрады. Осылар басылымдарды жаздырып ала ма? Мәдени-тұрмыстық жағдайлары қалай? Осы жайында сериялы дүниелер жазуға шығуымыз керек. Кәне, бұл жұмысты кімнен бастаймыз, – деді редактор.
– Қайырбектен бастайық, жүрісі шалт, жас, – деді Құрманғали Ажаров.
Сонымен Қызылордадан Жаңақорғанның «Сатымсай» разъезіне дейінгі аралыққа іссапарға аттандым. Ұзекең темір жол басшыларымен сөйлесіп қойыпты, кез келген тепловозға отырып, әр разъезге түсіп, жұртпен сөйлесетін болдым. Бір аптадай жүріп, бірнеше материал жаздым. 200-дей азаматты газетімізге жаздырып қайттым. Бұл жайында Ұзекеңе есеп бердім. Риза болды.
Редактор қатты қуанды. Сол жолы «Ленин жолының» таралымы елу мыңға жуықтады. Темір жол бойының Арал мен Түркістан шекарасына дейінгі аралықтағы түйткілді мәселелері көтеріліп, оң шешімін тапты.
– Өте сақ жүріңдер. Іссапарда ішімдіктен аулақ болыңдар. Қалам тартысы бөлек журналистердің жазғандарын оқыңдар. Очеркті мөлдіретіп жазатын Байжігіт Әбдіразақовтан үйреніңдер. Шерхан, Қалдарбек, Камал Смайыловтардың жазғандарына зер салыңдар. Менімен бірге оқыған жерлестерің Әбірәш, сонан соң Балғабектің фельетондарын қалт жібермей оқыңдар, – деп жиі айтатын Ұзекең сөзі бізге сабақ болды.
Телефон шылдыр етті, көтердім. Ұзекең екен.
– Маған кіріп кетші... «Қаламыңды шыңдай түс, Қайреке. Қыстың күні қырауда киіз үйде отырған Жалағаштағы шопандарды «Киіз үйдің түңлігі желпілдейді» деген мақалаңда нанымды, ұтымды көрсетіпсің, риза болып отырмын. Ертеңгі нөмірге жіберуге қол қойдым», деді.
Редактордан мақтау алған соң төбем көкке екі елі жетпей сыртқа шықтым. Содан қанат бітті. Ұзақ Бағаев обкомның бюросында отырғанда газет материалдарын сол жерде оқып, суыт баспаханаға жіберетін. Бір сәт бос отыруды білмейтін ғажап кісі болды. Оқта-текте өзі төгілте очерк жазып тастайды. Бірде «Адамның мықтылығы» деген очерк жазды. Таласып-тармаса оқыдық. «Құрыш қазақ» деген екінші очеркі шықты. Бұл екеуі ақын, жазушы қазақтың Павел Корчагині атанған Зейнолла Шүкіров жайындағы толғаныс-тебіренісі еді. Ұзекеңнің төрт-бес очерк топтамасы жеке кітап болып шықты. Барлық кейіпкерлері – Сыр өңірінің азаматтары еді. Бұл дүниелер 2005 жылы Журналистер академиясының «Алтын жұлдыз» сыйлығын иеленді.
Өмірде бәрі болады ғой. Жастық шақта жұмырбасты пенде әртүрлі кездейсоқ оқиғаларға жолығады. Менің бар шығармашылық ғұмырым партия тұрмысы, хат бөлімі, мәдениет және әдебиет бөлімінде өтті. Бірер жыл Сырдария, Тереңөзек ауданында меншікті тілші болдым, Шиелі аудандық «Өскен өңір» газетінде істедім. Әлі есімде «Ленин жолы» газетінде «Сырласу беті» деген бөлім ашқанбыз. Оны жүргізетін мен. Таңертең кеңседе материал әзірлеп отырғанмын. Кенет бір кісі кіріп келді. Бет-аузы көгерген, қан ізі бар. Өзін Елғановпын деп таныстырды.
– Иә, аға әңгімеңізді айта отырыңыз?
– Қарағым, түнде үйіме жақындай бергенде көршімнің баласы ақша сұрады. Берген жоқпын. Содан жұдырықтың астына алды. Осы баланың әрекетін газетке әшкерелеп жазу керек.
– Арызыңызды жазыңыз, аға. Тіркетейін. Бөлім басшысымен ақылдасамын.
Жазды. Бөлім бастығы Қомшабайға көрсеттім.
– «Сырласу бетіне» әзірле!
Содан «Түнделеткен көршімнің баласы екен» деген тақырыппен мақала жарияланды. Арада бірер күн өтпей жатып, Елғанов, соққыға жыққан көршісі Асанбаев әкесімен – үшеуі келіп тұр. Редакторға кірген.
– Газеттің беделін төктің? – деді Ұзекең. – Піспеген дүниені жарияладың, Мырзахметов!
– Ау, Ұзеке, өзі келген, арызы, қолы мынау. Енді келіп «мені ұрған Асанбаев емес» деп тұр Елғанов. Сірә, түнде Елғановтың үйіне барып, кешірім сұраған. Елғанов кешірдім деп уәде бергенге ұқсайды.
Сонымен іс насырға шабайын деді. Менің қызметпен қош айтысатын кезегім келді. Дереу қалалық прокуратураға барып, Асанбаевтың ұрғаны рас, ол бізде бақылауда тұр деген қатынас хат әкеліп, редакторға табыс еттім. Редактор сабасына түсті. Прокурордың жауабын газетке жариялатты. Арыз жазғандар содан соқпай кеткені бар.
Тағы бір әңгіме. Бөлім меңгерушісі Қомшабай Сүйенішов екеуміз газетке кезекші едік. Бас хатшының ұзын-сонар баяндамасы кешікті. Түні бойы телетайптан күттік. Содан түнгі сағат 2-3-тің кезінде Қомшабайдың үйіне барып, ұйқыға кеттік. Бір кезде көзімді ашсам, таңертеңгі сегіз. «Ойбай, тұр, Қомшеке!» Баспаханаға келсек, газет басылып кетіпті. Баспа машинисіне: «Бұл қалай? Біз қол қоймай, газетті қалай басқансың?», – дейміз.
– Сіздерді таба алмадық. Содан түн ішінде Бағаевқа телефон соқтық, бастықтарың өзі келіп қол қойып кетті, – деп қарап тұр. Ал Қомшекеңе бұл үлкен қателік шыбын шаққан құрлы әсер ететін емес.
– Құрыған жеріміз осы шығар. Мен арызымды жазып кетейін, – деп бел будым. Қомшекең екеуміз Ұзекеңе кірдік.
– Шырақтарым-ау, бұл газет қой. Мен үйде едім. Түн ішінде қол қойдым. Бұлай жасамаңдар! – деп тұр редактор. Ашу-ыза жоқ, не деген кеңдік?! Сірә, ашу әлсіз адамдардың әрекеті екенін байқатты.
Бұған қалай таңырқамассың? Басқа басшы болса сөгіс берем, не жұмыстан боссың, арызыңды жаз дер еді. Ұзекең бұған бармай, бізге кешіріммен қарағанына әлі таңмын. Бойға дарыған мейірім-шапағат осындай-ақ болар.
Үлкен жүректі азамат, шебер журналист Ұзақ Бағаев бар-жоғы қырықтан асқан шағында дүниеден өтті. Осы жасқа дейін Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газетінде бес жылдан аса, бұдан соң Талдықорған облыстық «Октябрь туы», республикалық «Социалистік Қазақстан» газетінде редактор, Жоғарғы Кеңеске депутат болды. Талай марапатты иеленді. Өшпес із, мұра қалдырды, ұрпақ сүйді. Сыр бойының даңқты диқандары мен шопандары, ел ағалары туралы мөлдірете жазды. Біз редактордың жазу шеберлігіне қарай ой түзейтінбіз. «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері» атағын алды.
Біз Ұзақ Бағаев шеберлік мектебінен өткенімізді мақтанышпен еске аламыз. Ұзекең газет жанрларында жазылған дүниелердің тақырыбын құбылтып, ойнатып қоятын. Сонан соң көбіне газеттің макетін жасауға шебер еді. Макеттің бірнеше сызбасын ерінбей сызып, секретариатқа жиі ұсынатын. Жігіттерді макет жасауға итермелейтін. Қызметкерлер беттік дүние жазғанда «макетті өздерің сызып әкеліңдер» деп тапсырма жүктейтін.
Қайран Ұзекең нағыз кемел шағында жарық жұлдыздай болып, бар-жоғы 45 жасында, 1973 жылы 8 шілдеде дүниеден өтті. Шүкір дейікші, ұл-қыз өсірді. Ұлы Ерлан ақын еді, ерте кетті, одан кейінгілері Ерболат – судья, Асхат – кеденде, Нәзікен ұстаз болып ғұмыр кешті. Сүйікті жары Нұрбибі де арамызда жоқ.
Зейнеткер-журналист, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Итен Қарымсақұлы «Жалындап өткен өмір» атты естелігінде Ұзекең жайында терең толғаныспен ой қозғағаны бар. «Жан сұлулығы», «Жүрек оты», «Ыбырай Жақаев және оның шәкірттері» атты очеркіндегі құнарлы сөздер тамсандырғанын баяндады. Бағаевтың шекпенінен шыққанын айтты.
Қазақ журналистикасының қазанында қайнаған, ұста көрігінде суарылған Шерхан Мұртаза, Кәкімжан Қазыбаев, Сапар Байжанов, Балғабек Қыдырбекұлы, Нұрмахан Оразбековтер редактор ғана емес, шебер журналист екенін байқатқаны ақиқат. Бұл қасиет Ұзақ Бағаевтың да бойына мол дарыған еді. Қысқасы, Бағаевтың тәлімі бізге бейнебір журналистер лабораториясы секілді болды. Сол лабораториядан талай жазушы, журналистер тәрбиеленіп, қанатын қатайтты.
Әлі есімде, Ұзекең дүниеден өткен соң Алматыдағы Шевченко көшесі, 32-үйдің 21-пәтеріне соқпақшы болып, қойын дәптердегі 61-23-11 нөмірлі телефонды бұрадым. Ағамыздың сүйікті жары Нұрбибі көтерді.
– Кел, қалқам, Қайырбексің бе?
Үйге кірдім. Құшақ жая қарсы алды. Бір кездегі сымбатты жеңгеміз аяғын басудан қалыпты. Үй ішінде арбамен жүретін болған. Біраз сыр ақтарып, Сыр еліндегі азаматтарды еске алды. Шер тарқатты. Ұзекеңнің жастық шағын, бір ауылдағы бір мектепте оқығанын айтты.
Биыл үлкен жүректі азамат, шебер журналист Ұзақ Бағаевтың туғанына 90 жыл толып отыр. Қоғам және мемлекет қайраткерінің туған жеріндегі мектеп оның есімімен аталады.
Қызылорда қаласында темір жол вокзалынан басталатын үлкен көше Ұзекеңнің есімімен аталып, жазуы алыстан күнмен шағылыса жарқырайды. Өшпеу, ұмытылмау, өмір жалғасы деген осы болар. Біз өзімізді Бағаев мектебінің түлектеріміз деп мақтанышпен әр кез тағзым етеміз.
Қайырбек МЫРЗАХМЕТҰЛЫ,
Қазақстанның Құрметті журналисі
ҚЫЗЫЛОРДА
