Жер бетінен жоңғарларды атымен жойып, Алтай мен Атыраудың арасындағы ұланғайыр даланы бүгінгі ұрпаққа аманаттап кеткен жүрек жұтқан батыр бабаларымыздың атын жадымыздан өшіруге әсте болмайды. Тоқымдай жер үшін бастарын бәйгеге тігіп, жаумен алысқан батырлардың ерлігін ертеңгі ұрпаққа әңгімелеп жеткізу – біздің азаматтық парызымыз. Сол үшін де жүрген ортамызда тарихи әңгімелер айтыла қалса, қойын кітапшамызға түртіп алуға тырысамыз. Бұл жолы да Самар ауылының тұрғыны Самархан Жотабаевтың бабасының батырлығы туралы айтқан әңгімесін жазып алған едік.
– Қалба тауын мекен еткен Қарауыл жасықтың Қасаболат бастаған батырлары Қаракерей Қабанбай жүргізген азаттық соғысынан тыс қалмаған. Оқыған болсаңыздар, жерлес жазушымыз Қалихан Алтынбаевтың «Көкпекті», күршімдік жазушы Советхан Қалиғожиннің «Нар найман саңлақтары», орыс статисі Федор Щербинаның «Материалы по киргизскому делу», Мүсәйіп Сыдықовтың «Карауыл жасық шежіресі» деген кітаптарда Қасаболат батырмен оның ұлдары Сатыпалды, Жайнақ, Бекен, Жолан туралы айтылады, – деп жинақтап қойған қағаздарын қопарыстырып, біреуін маған ұсынды.
Шежіре екен. Көз жүгіртіп шықтым. Қарауыл жасықтан Есенгелді, одан Мәмбетқошқар тарапты. Мәмбетқошқардан Қасаболат батыр туған. Оның Сатыпалды, Жайнақ, Бекен, Жолан деген ұлдары болыпты. Іштеріндегі батырлығымен танылған Сатыпалды екен. Батыр бірде Керей еліне үлкен асқа барып, бәйгеге тұлпарын қосады. Сол дүбірлі жарыста жалдас күреңі бас бәйгені тоғызымен алып, олжалы оралады. Елге қайтар жолды орталап қалғанда шүйіншілей шапқан жігіттер Ақкүміс ананың ұл тапқанын жариялайды. Сонда қуанышы қойнына сыймаған Сатыпалды «тұлпарым топтан озып, бәйгеден келгенде туған ұлым қашанда елдің алды болсын» деп сәбиге Аткелтір деп есім берген екен.
Кітапты шолып шығып, Самархан Жотабаевқа Сатыпалды батырдың бес қалмақты баудай түсіргені туралы айтып беріңізші дегенмін. Сәл ойланып отырды да:
– Бітімі кесек кісі болыпты. Бес қаруды бірдей меңгерген. Соғыстың тактикасына да әбден төселген. Жүрек жұтқандығы сондай, қалың қолға жалғыз шығуға дайын тұратын көрінеді. Соңынан ерген інілері де білекті, жүректі болыпты. Жайнақ та батырлығымен көзге түскен. Ал Жолан мен Бекен жауырындары жерге тимеген балуандар еді. Төртеуі де қазақтың тулақтай жерін жауға бермеу үшін жан аямай шайқасқан. Қарауыл жасықтың мекен еткен жерлері – Қалбаның шығыс жағы. Қыс түсерде Қарғалыға көшіп келіп жүріпті. Үлкенді-кішілі майдандарда мергендігімен көзге түсіп жүрген Сатыпалды бабамыз садақшылардың қолын басқарған. Ондағы садақ тартқандар да шетінен құралайды көзге атқан мергендер екен. Сатыпалды садақшылардың құрамын толықтыру үшін тағы да мергендерді іріктеп, қатарын мыңға жеткізген. Қалмақтардың қазақтың жеріне қауіп төндіріп тұрған уақыты ғой. Тұтқиылдан шабуылдауы мүмкін. Сондықтан да күні-түні жаумен айқасуға дайындалған. Ұсталарға сауытбұзар жебелерді көптеп соқтырған.
– Содан дейміз ғой, әңгіменің қызығына кіріп кетіп...
– Содан әлгі садақшылар атойлап шапқан қалмақтарды қойша қырған екен. Қозыжауырын жебелері қалмақтардың қорғасын сауыттарын жарып өтіп, сұлата берген. Сөйтіп қалың қол есеңгіреп қалған. Қалбадағы бұл жеңіс көп кешікпей Барақ батырдың құлағына жеткен. Ол уақытта Барақ, Танаш батырлар да қалмақтың қалың қолын Сібеден ысырып жатқан. Барақтан қашқан қалмақтар Қалбаның шығыс жағына келіп бекінбек болады. Оны білген Барақ Сатыпалдыға хабар жібереді. Қарауылжасық қолын бастап жүрген Сатыпалды ол тұста жиырма бес-ақ жаста еді. Қалмақтар да қонтайшыларынан «қазақты қырыңдар, мал-мүлкін тартып алып, тірілерін құлдыққа жіберіңдер» деген бұйрық алады. Қазақтар қарап жатсын ба? Олар да бас қосып, соғысудың айла-тәсілін ойласады. Сөйтіп алдымен садақшылар оқ жаудыратын болып шешеді. Содан соң қатарлары бұзылған жауды қаптағайлап қос бүйірден келіп, басып-жаншимыз деп ымыраласады.
...Қалбаға қарай жерді қайыстырып қалмақтың қалың қолы келе жатады. Қанша қан төгіліп, жан қиылары бір құдайға ғана аян еді. Жақындай бере қалмақтың бес батыры жекеленіп шығып «жекпе-жек, жекпе-жек» деп аттандай бастайды. Бесеуінде – бес түрлі қару. Бірі болмаса бірі жеңіп шығып, қазақтың жеріне иелік етпекші. Қазақтың ішінен суырылып Сатыпалды шығады. Жау жақтан екі иығына екі жігіт мінгендей шойын қара алты кез алдаспанын айналдырып, айғайлап біздің батырға қарай ұмытылады. Сатыпалды сассын ба?! Қалмақтың сермеген қылышын сол мезетте-ақ ұшырып жібереді. Күндей күркіреп шыққан шойын қара қашпақ болып тырмысқанымен, Сатыпалдыдан сытыла алмаған. Қалмақтардың рухтары сынып кетсе керек, екі найзагері бірге шығады. Бірге шығып, бірге мерт болады сол жерде. Төртіншісі бүртікті шоқпармен шығып, екеуі беріспей ұзақ алысқан. Ақыры Сатыпалды орнынан көтеріп алып, жерге ұрып өлтіріпті. Соңғы батыры садағын кезенген. Бірақ жебесі қиыс кетіп, батыр бабамыз аман қалады. Сатыпалдының мергендігіне мін жоқ. Көздегенін аман жібермеген. Ат үстінен сауыт бұзар жебені шірене тартып, қалмақты топ еткізеді. Қазақтың мықтылығын қалмақтар іштей мойындағанмен, серттен тайып, шабуылға көшеді. Бұған да дайын қазақтың қолы ақылдасқан әдістерімен қалмақтың қолын ойсырата жеңеді. Сол заманда ат үстінде жүрген Абылай келіп, қазақ даласында дүбірлі той жасаған көрінеді. Сонда ұлы майданда құралайды көзге атқан Сатыпалды мерген Абылай ханның өзінен сыйға садақ алыпты, – деп Самархан Жотабаев Қалба жаққа басын соза қараған.
Федор Щербинаның кітабындағы мәліметтер бойынша, Жайнақ, Жолан, Бекен және Ақболат аталары Ертіс, Қайыңды бойын, Көкжота мен Құлынжонда, Ешкібай бұлағында және Қамыстыда тұрыпты. Сатыпалды батырдан жеті ұл тараған екен: Жаналы, Бегалы, Тезекбай, Есен, Байсал, Байыр, Аткелтір. Бүгінде осы аталардың ұрпақтары Қалба тауының қойнауын жайлап, егемен елімізде ғұмыр кешіп жатыр.
– Аткелтір атаның Бопысынан Атабай, Жотабай мен Елубай, Лаубай туған. Жотабайдан тараған Қалисаттар батыр бабасының ұрпақтарын жалғастырып келеді. Қалисаттардың әкесі ерте қайтыс болып, Екпін ауылындағы Бағила апаның қолында ер жетеді. Ол 1941 жылы соғысқа аттанып, 1946 жылы аман-есен оралған. Ауылға келісімен, Екпін колхозында жұмыс істей жүріп, сол заманның азын-аулақ техникасының тілін меңгереді. ЗИС, лобогрейка, шөп шабатын ат машиналарын жөндеп, колхозға септеседі. Алғырлығын байқаған шаруашылық басшылары Аягөз қаласында жүргізушілер дайындайтын үш айлық курсқа жібереді. Осы курсты оқи жүріп, сол жақтағы сыбан елінің көргенді қызы Зылихаға үйленеді. Самарға қайтып келген соң Күршім, Үлкен Нарын, Самар аудандарын қамтитын Самар авторотасына жүргізуші болып қызметке кіреді. Самар аулында қоныс тепкен әкеміз үй салып, ағаш егіп, бала өсіріп, үбірлі-шүбірлі болады. Әкеміздің Ұлы майдан, қанды соғыстан алған орден, медальдары бейбіт күннің марапаттарымен еселеніп, Самар халқының құрметіне бөленеді, – дейді Қалисаттар ақсақалдың ұлы Самархан.
Шығыс Қазақстан облысы,
Көкпекті ауданы
