Ұлттық банк экономиканы қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларынан кезең-кезеңімен шығуды 2023 жылдан бастағалы отыр.
ҚР ҰБ - мемлекеттік бағдарламалардың белсенді қатысушысы. Мәселен, 2018-2020 жылдарға арналған «Қарапайым заттар экономикасы» мемлекеттік бағдарламасындағы үкіметтің серіктесі. Оның шеңберінде Ұлттық Банк өзінің қаражаты мен оның басқаруындағы қаражат есебінен банктердің облигацияларын сатып алды, олардың орнына өтімділік берді.
Бағдарламаның көлемі 600 миллиард теңгені құрады. 2020 жылдың көктемінде іскерлік белсенділіктің күрт төмендеуімен қатар жүретін пандемия мен карантин кезінде қолдау 1 триллион теңгеге дейін кеңейтілді.
Ағымдағы жылдың қаңтар айының соңында коммерциялық банктердегі теңгедегі депозиттер бойынша мөлшерлемелер сәл төмендеп, жылдық 9-10,5% құрады. Сондықтан банктің қарыз алушылары үшін соңғы орташа ставка да төмендеді. Халық тұтынушылық несиелерді 15-18%-бен, ШОБ - 20% -ке дейін, ірі бизнес - 12-14% -бен алды.
Мұндай мөлшерлемелер мемлекеттік қолдау бағдарламаларында көзделген несиелік қаражат құнынан едәуір жоғары. Мысалы, ШОБ қолдау бағдарламалары бойынша несиелік ақшаның құны 6% жетеді. Коммерциялық банктерге қарағанда мемлекеттің қатысуы бар компаниялардың ипотекалық бағдарламаларын қолдау да арзанға түседі. Мұның бәрі ЕДБ-нің экономиканы несиелеу көлемін жылдан-жылға азайтуына, ал мемлекет - өсуіне әкеледі.
Бір жағынан, мемлекетке экономикаға несие беру тиімді, өйткені мемлекеттік қолдаудың оң нәтижесі бар. Бизнес мемлекеттік бағдарламаларға қатысуға, арзан несие алуға, тауарлар мен қызметтерді өндіруге және экономикалық өсуді ынталандыруға қуанышты. Бірақ бұл жағдай коммерциялық банктерге сәйкес келмейді. Олар тиімді несиелік бизнесті жоғалтып жатыр.
Егер мемлекет ШОБ пен ірі бизнеске көбірек несие берсе, халыққа ипотекалық несие беруді көбейтсе, онда банктерде ақша табуға орын азайып барады. Қазіргі кезде банктік бизнестің қарқынды дамып келе жатқаны - төлем карталары мен ақша аударымдары. Алайда, сіз олардан көп ақша таба алмайсыз. Оның үстіне, осы жылдан бастап несие нарығында бәсекелестік күшеюі мүмкін.
Қазақстан несие алушыларға арзан несиелік желілерді ұсына алатын шетелдік банктерге есігін айқара ашты. Мәселе мынада, ставкаларды субсидиялау арқылы мемлекеттік несиелеуді кеңейту ҚҰБ-нің өз міндеттеріне қайшы келе бастайды. Бірінші кезекте - баға деңгейін бақылау, ақша тұрақтылығын қамтамасыз ететін қаржы нарығының бәсекеге қабілетті дамуы. Ұлттық банктің осы өзара байланысты мәселелердегі негізгі тұтқасы қаржы нарығындағы ақшаның нарықтық құнын анықтайтын базалық мөлшерлеме болып табылады.
Мемлекеттік несиеге берілетін субсидиялар базалық ставканы бұрмалайды және елдегі ақшаның нақты құнының бағдарын анықтамайды. Айтпақшы, бұл туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің өкілі өткен жылдың қыркүйек айында мәлімдеп, қолданыстағы мемлекеттік бағдарламалар негізінен несие бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялауға бағытталғанын атап өтті. Бұл несиелік нарықтағы ресурстардың әділ құнын анықтауды бұрмалайды, пайыздық ставка мен несиелік арналардың тиімділігін төмендетеді және банк жүйесінде өтімділіктің профициті түрінде есеп айырысады.
Ұлттық банктің қызметкерінің сыни пікірі әлеуметтік желілерде және іскери БАҚ-та базалық ставканы әкімшілік тәсілмен төмендетудің тиімділігі туралы күшті дискурспен қатар жүретіні қызық. Бизнес арзан банктік несиелер алғысы келеді және Ұлттық банктің ставкасын төмендету тақырыбын көтерді.
Экономистер нарықтық процестерге жасанды араласуға қарсы.
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі макроэкономикалық жағдайды ескермей, банктердің көңілінен шығу үшін мөлшерлемені күрт төмендетеді деп күтуге болмайды. Қазір мұндай қадамға дұрыс уақыт емес. Жақында инфляция айтарлықтай өсті. 2020 жылы ол 7,5% -ға дейін үдей түсті, ал 2019 жылы 5,4% болды.
Көптеген сарапшылар инфляция жоғары болмайды деп жазғанымен: халықтың сатып алу қабілеті төмендеп, бағаның өсуіне әсер етеді. Статистикалық мәліметтерге сәйкес желтоқсан айында бөлшек сауда көлемі қалпына келді. Үкімет 2021 жылға қарай әлсіз өсімді болжайды.
Өскен инфляция базалық ставканы төмендетуге мүмкіндік бермейді. Бірақ дәл қазір Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2021 жылы инфляцияны 4-6% мақсатты дәліз деңгейіне дейін төмендету мақсатын қойып отыр. Орта мерзімді перспективада бұл инфляция деңгейінің 3-4% деңгейіне жетуге көмектеседі. Сондықтан бас банк болашақта мемлекеттік бағдарламаларға қатысудан бас тартуға уәде береді.
