Ботай мәдениеті – еліміз аумағында энеолит (энео – мыс, литос – тас), яғни мыстас дәуіріне жататын бірден-бір ескерткіш. Орналасқан аумағы – Сол­түстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданы Қазан ауылдық округіне қарасты Никольское елді мекенінен оңтүстік-шығысқа қарай біржарым шақырым жерде. Жергілікті тұрғындардың айтуынша,  сонау жетпісінші жылдары осы қонысқа жақын жерде ағып жатқан Иман-Борлық өзенінің жағасында ойнап жүрген балалар сүйектен, тастан және балшықтан жасалған бұйымдарды тауып алады. Ежелгі дәуірге жататын бұл дүниелерді жергілікті мектептің директоры, тарих пәнінің мұғалімі Есләмбек Зәкәрияұлы Көкшетау қаласындағы тарихи-өлкетану мұражайына тапсырады. Арада біраз жыл өткен соң Көкшетау мұражайынан аталған жәдігерлерді көрген Қызылжар педагогика институтының жас ғалымы В.Зайберт дереу ат басын Ботайға бұрып, арнайы экспедиция ұйымдастырады. Нәтижесінде, дүниежүзілік археология тарихына жаңа бетбұрыс жасалды.

Қонысқа алғаш рет 1980 жылы қазба жұмысы жүргізілді.

– Осы уақытқа дейін барлығы 15 мың шаршы метр аумақ­тың мәдени қабаты аршылды, – дейді «Ботай» кітабының авторы, атақ­ты археолог Виктор Федоривич. Сондай-ақ соңғы жылдары қонысқа қар­қынды қазба жұмыстары жүргізілуде екен. Атап айтқанда, 2017 жылы 570 шаршы метр, 2018 жылы 224 шаршы метр аумақ топырақтан тазартылып, сегізбұрышты жаздық баспана және адам қаңқасы, сонымен қатар тастан, сүйектен жасалған 1000-ға жуық артефакт табылса, 2019 жылы 312 шаршы метр аумаққа археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, алты және жетібұрышты құрылыс қаңқасы анық­талыпты. Бұлардың шұңқырлық тереңдігі қазіргі жер қыртысынан 90-110 метр, бөлмелердің аумағы 50-60 шаршы метр екені анықталған.

Сонымен қатар осы жылдары сыйым­дылығы 0,2-0,3 және 20-39 литр болатын қыш ыдыстар және 200 мыңнан астам әртүрлі артефакті табылса, осылардың 80 пайызы – тас құралдар. Жылқының астыңғы жақ сүйегінен жасалған қол орақтар мен шағын шалғылар, ағаш өңдейтін үскілер, киім тігетін тебен инелер, тері сылатын қырғыштар және 44 дана ою бәдізделген бұйымдар табылған екен.

 * * *

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» мақа­ласында: «Еліміздің солтүстік өңірін­дегі энеолит дәуіріне тиесілі Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді» десе,  Ботай мәдениетінің құндылығы жайлы археолог В.Зайберттің тұжырымдамасында: «Ботай қонысы Орталық Азия даласында жылқыны қолға үйретудің ең алғашқы археологиялық дәлелі іспеттес. Сонымен қатар қоныстан табылған керамикалық ыдыстардан липид пен сүт майларының қалдықтары табылуы – мұнда жайы­лым­­дық жылқы шаруашылығы болғанды­ғының бір дәлелі. Яғни б.з.д. IV мың жылдықта қазақ даласында жылқы қол­ға үйретіліп, қымыз дайындалды. Со­нымен қатар ботайлықтар қола дәуіріне дейін екі мың жыл бұрын мыс құрал-саймандарды пайдаланды. Оларда сурет­шілік, зергерлік өнері ерекше дамыды. Кейбір артефактілердің жасалу шеберлігі таңғалдырады. Бұл мәдениет соңғы алты мың жыл ішінде, андронов, сақ-сармат, қаңлы, түрік-қыпшақ, т.б. еуразиялық дала­лық мәдениеттер арқылы жүйелі дамып, олардың тарихи-мәдени, этностық, антро­пологиялық ерекшелігін бойына сіңіре отырып, қазіргі түрік этносына қосылды», дейді.

 * * *

Осы орайда, айтпағымыз жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе дала өркениетіндегі дамудың елеулі көр­сеткіштерінің бірі екені анық. Жылқыны қолға үйрету көшпелі шаруа­шылық пен дала өркениетінің негізін қала­ды. Қолға үйретілген жылқының тұрмыста маңызы зор.  Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арба-шанаға жегу, жауынгерлік және са­йыс өнеріне бағытталып өсірілген.

Еуропалық ғалымдардың  зерттеуіне  қара­ғанда, адам баласы жылқыны қолға үйрет­кеніне 5500 жылдан асыпты. Өр­кениет тарихында жылқылар ал­ғаш рет қазіргі Украина топырағында қолға үй­­ре­тілді деген тұжырым болған еді. Алай­­да соңғы зерттеулердің қорытын­ды­­сы өркениеттің Азиядан басталғанын дәлелдеді.

 Ағылшын зерттеушісі  Кимберлей Броун «Лос Анжелес Таймс» газетіне сілтеме жасай отырып, Horse атты жур­налға жазған еңбегінде, жылқы түлігі еуропалықтар ойлағаннан көп бұрын Азияда қолға үйретілгенін меңзеген. 

Ағылшын зерттеушісінің пікірі Ботай қонысы маңына жүргізілген қазба жұмыстары барысында дәлелін тапты. Аталған археологиялық жаңалықтың құндылығы жайлы еуро­палық National Geographic News атты ғылыми басылым: «Қазіргі күні Қазақ­стан деп аталатын елдің жерін мекендеген далалық өлке тұр­ғындары алғашқы болып жылқыға мініп, оның сүтін ішкен...» деген байлам жасады.

Басылымның бұлай түйін жаса­уына себеп болған дүние: Ботайдағы қазбадан табылған жылқылардың тістері мүжілген әрі оған сызат түскен. Осыған қарап ғалымдар, жылқының мініске пайдаланылғанын, ауыздықталғанын анықтап отыр. Сонымен қатар жер астынан табылған ыдыстардың түбінде кепкен қымыз қалдықтарының ізі қалған.

Осы дәлел-деректерді негізге алған АҚШ-тың Нью-Йорк қаласындағы Хартуик университетінің зерттеушісі Давид Антони: «Егер ботайлықтар биені сауып, сүтін пайдаланған болса, бұл жылқылар жабайы емес, яғни қол­ға үйретілген жануарлар» деп түйін сөзін айтқан. Сондай-ақ Ботай қонысы маңына археологиялық қазба жұмыс­та­рын жүргізген ұлыбританиялық жетек­ші ғалым, Эксетер университетінің қыз­меткері Алан Оутрам: «Біздер тапқан жаңа­лықтан түйгеніміз, байырғы адамдар біз ой­лағаннан да өнертапқыш екенін көріп отырмыз», дейді.

Қысқасы, біздің жыл санауымыздан 3600-3700 жыл бұрын энеолит дәуірінде өмір сүрген ботайлықтар Есілдің жағасын мекен­деп, жылқыны қолға үйретіп, оның етін тұтынып, қымызын ішіп күнелт­кен. Зерт­теушілер осындағы жылқы сүйе­­гінің бір жерге аса көп мөлшерде шоғыр­лан­ғанына қарап, ботайлықтар жылқы малын будандастыруды да мең­герді деген оқшау тұжырым жасайды.

Сол секілді француздың атақты шы­ғыс­танушы ғалымы, академик Рене Груссе өзінің «Дала империясы» атты еңбегінде «ең алғаш жылқы малын қолға үйретушілер көшпенділер болған» дей отырып: «Сайын дала – жылқының ота­ны. Далалықтар жаратылысынан ат құлағында ойнаған сарбаздар һәм ат әбзелдерін ойлап табушылар да осылар...» дейді. 

Яғни ежелгі дәуірде жылқы түлі­гінің қазіргі Қазақстан аумағында қол­ға үйретілгені бұл малдың ерекше қастер­леніп, өмір сүру жоралғысының ажырамас бір бөлігіне айналғанын көрсетеді. Тіпті қазақ халқы әлі күнге дейін жылқының сү­тін қымыз ретінде пайдаланып отырғаны – қа­зақ даласында сонау ежелгі дәуірден бері үзілмей жалғасып келе жатқан дәстүр­дің айғағы.

Адамдардың жылқы малын қолға үй­рет­кені емес, бірінші кезекте оны кө­лік құралы ретінде тұтынғаны тарихи маңызды. Себебі адамдар жылқыны ерттеп мінгеннен бастап адамзат тарихында үл­кен сілкініс жасалды. Қазіргі техника дәуі­рі өркендеген заманның өзінде жылқы түлігі тарихи, шаруашылық маңызын жоғалтқан жоқ.