Мақалада «Мекеменің ғылыми-әдістеме жөніндегі орынбасары Қайыржан Күзембаевтың айтуына қарағанда, бұл шығарма фиқһ ілімін, яғни ислам заңдары жинағын тәпсірлеген аса бағалы туынды. Авторы екі адам, нақтырақ айтқанда, қос ғұламаның біріктірілген еңбегі. Біріншісі – Шамсуддин Мухаммад бин Хусамуддин әл-Хорасани әл-Кухустани атты ғалым болса, екіншісі хижраның 953-жылдары дүниеден өткен (милләди күнтізбесі бойынша 1546 жылы) Фаһруддин бин Ибраһим әпәнді әл-Қазани деген адам екен.
Кітап жайлы анықтамалықта бұл туынды хижраның 941 жылы (миллəди күнтізбесі бойынша 1534 жыл) зұлқиджа айының 18-жұлдызы сəрсенбіде жазылып біткені жайлы таспаланыпты. Бірақ арада үш ғасырдан астам уақыт өткенде, яғни хижраның 1308-жылы (1890) ережеп айында жарық көргені жайлы жəне баспадан шығар тұста қаңтар айында бірінші басылымына, ал тамыз айында екінші басылымына рұқсат алынғандығы туралы дерек сақталған.
Кітаптың бірінші бөлігі – «Жамиғ ар-румуз» деп аталып, мұнда Шамс ад-дин әл-Кухустанидің ханафи мəзһабы бойынша ислам фиқһтерінің (заңдарының) тəпсірі жазылған.
Келесі бөлігі – «Ғауас əл-бахрайн» деп аталады екен. Мұнда негізінен ғалым Фахруддин əл-Қазанидің ислам ілімдеріне жасаған түсіндірмесі берілген.
Бұл бөлім 93-беттен басталып 712-бет-пен аяқталған. Мұнда сауда-саттық түрлері мен шарттары, өсім турасында, жалға алу-беру талаптары, кепіл, серіктестік, өсиет, ұрлық, қылмыс секілді т.б. тақырыптар қамтылған. «Кітаптың алғашқы бетінің жоғары жағында «Кітаптың иесі Мулла Даруиш бин Махан» деген арабша жазу бар.
Осыған қарағанда бұл адам туындының жарық көруіне атсалысқан жəне авторлық құқына иелік етуші тұлға болса керек», дейді Қайыржан Ғизатұлы» деп жазылыпты.
Қазақ жерінің орта ғасырлық ойшыл перзенттерін зерттеп жүргендіктен де астанада еңбегі сақтаулы Шамс ад-дин әл-Кухистани жайлы шағын хабар мені қызықтырды. Сөйтіп ол жайлы жазба деректер іздестіре бастадым.
Шамс ад-дин Мұхаммед бин Хұсам ад-дин әл-Хорасани әл-Кухистани кім? Оның қаламынан туған нендей еңбек? Осы мәселелер бойынша бірқатар жазба деректерді қарап шықтым. Әлі әзір табылғаны аталған Хорасан перзентіне қатысты ғана. Екінші зиялы туралы тағы да іздестіре түсермін. Әуелі Шамс ад-диннің өмірі мен оның аталған еңбегінің мән-жайына тоқталайын.
Кухистандық ғалым туралы Осман тарихшысы Хаджи Халифа ( Әл-Аллама әл-Маулай Мұстафа бин Абдалла әл-Құстантани ар-Руми әл-Ханафи аш-шаһир мулла Катиб Челеби), араб қаламгерлері Әбу Рида Каххала, Исмайыл паша әл-Багдади, Саркис, Зирикли, түрік ғалымдары және неміс шығыстанушысы К.Брокельман және т.б. белгілі ғалымдар еңбектерінен азды-көпті мағлұматтар табылды.
Әуелі Шамс ад-диннің өмірбаянына назар салайық. Түрік ғалымдары Ахмет Өзел мен Ахмет Йаман «Хорасан кенттерінің бірі Кұхистаннан шыққан Шамс ад-дин Мұхаммед бин Хұсам ад-дин әл-Хорасани әл-Кухистани ойшыл ханафит ғалым. Әмір Темір (1366-1405) әміршілерінің бірі Хұсейн Байқараның ұлы Сұлтан Мұзаффар Хұсейн Мырза заманында Гератта шайх әл-ислам Һарауидің (Казы Әбу-л-Мали әл-Һарауидің) шәкірті болған. Исам ад-дин әл-Исфарайнидің сыныптасы еді. Кітап ісімен (кітапты көшірумен) айналысып күн көрген. 1507 жылы Гератты да Ақсақ Темір әулетінен тартып алған шайбанилердің көсемі Шайбани хан (Шаһибек хан) (1451-1510) ирандық Сафауи Шаһ Исмайлдан (1517-1576) жеңіліп, аймақтағы сүнни мұсылмандарға қысым көрсетіле бастағанда Шамс ад-дин Кухистани Бұхарада бейтараптық көрсетіп тыныш отырды. Сафауилермен де соғысып, Бабырды да 1512 жылы жеңіліске ұшыратып Мауараннаһрда билік құрған Мұхамед Шайбани хан көшпелі өзбектер мемлекетінің билеушісі Әбілхайыр ханның шөбересі еді. Ал Убайдулла хан (Шаһибек ханның) інісі Махмұт сұлтанның ұлы-тын. Оның тұсында Ирандағы Сафауи мемлекетінде шиизм күшейді. Осындай кезде Шамс ад-дин әл-Кухистаниді сол Убайдулла хан әмірліктің бас қаласы Бұхараның мүфтиі етіп тағайындады. Құрметке бөленген әл-Кұхистани Мауараннаһдың барлық аймағына хадис, уағыз таратып отырды. Сөйтіп Шамс ад-дин Бұхарада қайтыс болды. Дүниеден өткен мерзімі ретінде 1543 немесе 1546 яки 1556 жылдар көрсетіледі» деп жазған.
Шамс ад-дин әл-Кухистани Мұхаммед Захир ад-дин Бабыр (1483-1530) мен оның бөлесі, қазақ халқының қайталанбас дара тұлғасы Мұхаммед Хайдар Дулатидің (1446-1551) замандасы болатын. Ал Убайдулла хан Мұхаммед Хайдар Дулатидің әпкесі Хабиба Ханышқа үйленген, яғни Убайдулла хан М.Х.Дулатидің жездесі.
Сөз болып отырған кез сөйтіп Асқақ Темір ұрпақтарынан шайбанилердің Орта Азияның Ташкент, Әндіжан, Марғұлан, Самарқан мен Бұхара және қазіргі Тәжікстанның да біраз жерлерін тартып алу үшін феодалдық аласапыран соғыстар жүргізіп жатқан кезі-тін.
Шайбанилердің Шамс ад-динді Бұхараның мүфтиі етіп тағайындағанына қарағанда олардың Кухистан перзентіне деген ықыласы жақсы болса керек. XV-XVI ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігін де қамтыған діни, әулет, тайпааралық шайқастар жайлы М.З.Бабырдың «Бабыр намесі» мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашидиінде» егжей-тегжейлі жазылғандықтан да бұл жерде оған тоқталмай-ақ қояйын.
Бір кездері тақ үшін таласып қырық пышақ болған Бабырлықтар мен шайбанилердің көпшілігі қазір Бұхарада бір қабірстанда жатыр.
Шайбанилерге қарсы тұрар қауқары жоғын пайымдаған Бабыр баба Кабулден Үндістанға, ал М.Х.Дулати Қашғардағы жездесі Сайд ханға, біраз жылдардан соң Кашмирге кетті. Екеуі де Үндістан жерінде дүниеден өтті. Бабыр қазір Кабулде, М.Х.Дулати Кашмир астанасы Сринагардағы «Мазари Салатинде – «Сұлтандар марзатында» жатыр.
Бұхара демекші Шамс ад-дин әл-Кухистанидің өмірі мен еңбегі жайлы Өзбекстанның әл-Бируни атындағы Шығыстану институтының қолжазба қорынан да бірер дерек ұшырасты.
Хорасандық ғалым (әл-Кухистани) туралы аталған Институттың қолжазба қоры каталогынан да төмендегідей жазба материал таптым.
«Шамс ад-дин әл-Кухистани Садр аш-Шариа (немесе Убайдулла бин Масуд бин Махмұд әл-Махбубидің «Уиқая ар-риуайа фи масаил әл-Һидая» атты шығармасына «ан-Нуқая» атты түсіндірме жазған дейді» өзбек шығыстанушылары. Сондай-ақ олар оның аты-жөнін «Шамс ад-дин Мұхаммед әл-Кухистани ас-Самлани әл-Хорасани (?-1554)» деумен қатар өмірбаянына да қысқаша тоқталған.
«Шамс ад-дин Хорасанда туылғанымен Кухистанға қоныс аударған (Иранның оңтүстік шығысындағы Кухистан кенті қазір де бар). Кухистанда Шамс ад-дин «Ан-Нукаяға» түсіндірме жазуға кіріскен. Діни-саяси істерде де аласапыран кездің жағдайы оны да жанап өтпеді. Әйтсе де ол түсіндірме ісін жалғастыра берді. Екі жарым жылдай тер төккен ол 1533-1534 жылдары (қолжазбаның алғашқы нұсқасын) аяқтады да оны «Жами ар-румуз» деп атады. Біржола бітіруге шииттердің шабылуынан қаймығуы себеп болды да 1537 жылы шайбанид Убайдулла ханның ордасына (Бұхараға) қоныс аударды. Убайдулла хан оған ол сүннизмге адал белгілі ғалым болғандықтан қамқорлық жасады да оны бүкіл Мауараннаһрдың мүфтиі етіп тағайындады. Ол сонда (Бұхарада) өзінің негізгі еңбегін толық өңдеп, тузетулер жасап бітірген соң, оны Убайдолла ханға тарту етті.
Бізге Шамс ад-дин әл-Кухистанидің үш еңбегі жетті. Олар:
- Лүтфулла Насафи Фадил әл-Кайданидің (?-1349) «Муталлиб әл-мусалли» атты діни шығармасына жазған түсіндірмесі. Ол жайлы неміс шығыстанушысы К.Брокельманның «Geschichte der Arabischen Litteratur» (қысқаша «GAL»), II том, 198 бет» және GAL-дың «Қосымшасы» (Supplementband), II том, 269-бет) атты еңбектерінен қарауға болады. «Муталлиб әл-мусалим» әдетте «Фиқһ әл-Кайдани» деп аталады. Түсіндірме 1540 жылы аяқталған.
- «Әл-Фауаид ад-дийа» («Дийа ад-динге кеңес», парсыша «аз-зийа»). Дийа – уағыз, ақыл, тәлім, нұсқау, ереже деген мағынаны білдіреді. Бұл атақты ақын Абд ар-Рахман әл-Жамидің тіл мәселесіне қатысты Әбу Амр Жамал ад-дин Усман Ибн әл-Хаджибтің (1175-1249) «әл-Кафайа» атты трактатына (ол кейде «әл-Мұқаддима әл-кафи фи-н наху» деп аталады) жасалған супертүсіндірме. Шамс ад-дин әл-Кухистанидің бұл шығармасы жайлы да К.Брокельманның (K.Brokelmann) GAL, I том, 304 бет және GAL-ға жасалған «Қосымшасынан» (Supplementband I том, 533-бет) қарауға болады.
Осман тарихшысы Хаджи Халифа (1609-1657) Шамс ад-дин әл-Кухистаниді дүниеден өтті деп 1554 жылды көрсеткен. Ол «Жами ар-Румуз» түсіндірмесінің авторы ретінде Шамс ад-дин әл-Кухистанидің білімі мен беделіне жоғары баға берген. Дей тұрғанмен тілші, әдебиетші Әбу Исхақ Исам ад-дин әл-Исфараини ас-Самарқанди (1438-1538) мен Әли әл-Қари әл-Һарауи (екеуі де) «Шамс ад-дин әл-Кухистани өз кезінің кітап сатушысы ғана еді. Өз замандастары арасында құқықтың (фиһтың) білгірі немесе білімі яки басқа да істерімен белгілі емес-ті. Өз түсіндірмесінде ол «арық пен семізді (яғни арық пен қайырымды, сенімді мен әлсізді тексере және түзетіп анықтай алған жоқ. Ол отынға түнде барған кісі сияқты еді, өз ісінде өңделмеген шикі мен піспегенді ажырата алмады» деп кінә таққан.
Ал Хаджи Халифа Исам ад-дин әл-Исфараини мен Ибн әл-Хаджибтің Шамс ад-дин әл-Кухистаниге айтқанымен келіспей «әл-Кухистанидің еңбегі өте пайдалы, аса бір ыждаһаттылықпен жазылған дүние. Исам ад-дин әл-Исфараини әл-Кухистанидің фиқһ бойынша ғұламалар арасында биік дәрежелі орында болмаған және қуаттылығы жағынан әлсіз, дұрыс-қате деп бірнеше нәрселерді «Жамиғ ар-румузде» терең зерттей алмаған деген. Дегенмен еңбекке үлкен қызығушылық танытқан ортағасырлық османдық ғалым Илаһизаде Мұхаммед бин Йусуф әл-Бурсауи әл-Кухистани еңбегіне хашия (түсіндірме) жазған. Ол «Жамиғ ар-румузге» шарх жазған әл-Кухистаниді әл-Исфараинидің сынағанын замандастар арқасында жиі кездесетін бәсекелестіктің әсері. Сол себепті де ол Шамс ад-динге шектен тыс сын садағын қадаған» дейді.
- «Сирадж ад-дин әл-Ушидің «Бад әл-амалиіне», яғни діни уағызға қатысты өлеңдеріне түсіндірме жазған.
Сирадж ад-дин Уши (Әбу Мұхаммед [Әбу-л Хасан] Сирадж ад-дин Әли бин Усман бин Мұхаммед ат-Тайми әл-Уши әл-Матуриди әл-Фарғани – ?-1179) ханафит фақиһ ғалым. Қырғызстандағы Ош шаһарында тұрған. Ол жайлы орта ғасырлық әл-Құраши, Ибн әл-Құтлуба секілді ғалымдардың жазбалары бар.
«Әл-Амали» («әл-Қасидату-л ламийа, «Бади-л амали) Матуриди ақидасына сай жазылған рисала. Сирадж ад-дин Ушиді де Хаджи Халифа (Катиб Челеби), неміс шығыстанушысы К.Брокельман (C.Brokelman, GAL, Suppl. I, 765-бет) да өз еңбектерінде атап өткен.
Хаджи Халифа (Катиб Челеби) «Кашф аз-зунун ан асами әл-кутуб уа-л фунун» атты араб тілінде жазған еңбегінде (ІІ том, 1802, 1971-1972 беттер) «Маулана Шамс ад-дин әл-Кухистани «Һижраның 950 жылдар аралығында дүниеден өтті. «Шархы» (түсіндірмесі) «Аралас (еңбек). Әл-Хамдулилла (ол қағиданы көтерді» деп қысқа қайыра отырып, тағы бір беттерінде (1971-1972) «әл-Маула Шамс ад-дин Мұхаммед әл-Хорасани, соңыра Кухистани, кейінірек Бұхараға келіп қоныстанған» дейді.
Исмайыл паша әл-Багдади (?-1920) «Һадиату-л арифиин асма әл-муаллафиин уа асар әл-мусаннафиин мин «Кашф аз-зунуніде» (ІІ том, 241-бет) «Мұхаммед бин Хұсам ад-дин әл-Хорасани әл-Кухистани Шамс ад-дин әл-Ханафи һижраның 962 жылы дүниеден өтті. Ол «Жамиғ ар-румуз фи шарх ан-Нуқая», «Жамиғ ән-мабани фи шарх фиқһ әл-Қайданидің авторы» дейді. Мұнда ол оны басқа деректерде көрсетілмеген Мұхаммед деген есімімен атай отырып, Шамс ад-диннің ханафит екеніне көңіл аударған, әрі Шамс ад-дин деген ныспысын, есім сойын сөйлемнің соңында келтірген.
Карл Брокельман «Geschichte der Arabischen Litteraturасының» бірінші томының 369-бетінде «Шамс ад-дин Мұхаммед әл-Кухистани [һижраның] 952/1545 жылы қайтыс болған» дей келе, оның еңбектерінің Лакнау, Калькутта (Үндістан), Стамбұл (Түркия), Қазанда (Татарстанда) сақтаулы екенін жазған. Сол кітабының 469-бетінде «Жамиғ ар-румуздің» (авторы Шамс ад-дин Мұхаммед әл-Кухистани [һижраның] 950/1534 жылы дүниеден өткен» дейді де «Жами ар-румуздың» әлемінің қандай кітапханаларының қолжазба қорларында екенін айтқан.
Карл Брокельманның аталған кітабы «Қосымшасының» (GAL, Erster Supplementband, Leiden E.J. Brill 1937)» 533-бетінде Абд ар-Рахман Джамидің «әл-Фауаид ад-дийаийасы» кітаптың қысқаша түсіндірмесі деген. Осы «Қосымшаның» 648-бетінде де Орта Азияның белгілі ханафит ғалым Садр аш-Шарианың Убайдулла бин Масуд бин Умар бин Убайдулла бин Махмұд әл-Махбуби, «Садр аш-шариа ас-сани» (?-1346) «ан-Нукаясына жазған түсіндірмесінің жаһанның қандай елдері мен кітапханаларында сақтаулы екенін көрсеткен.
Араб библиографы Әбу Рида Каххала «Муъджам әл-муаллафиин тараджим мусаннафи әл-кутуб әл-арабийа», Бейрут (жылы көрсетілмеген), 9-томының 179-бетінде Кухистан перзентінің есім тізбегін «Мұхаммед әл-Кухистани (?-1555)» деп бастаған да «Мұхаммед бин Хұсам ад-дин әл-Хорасани әл-Кухистани әл-Ханафи (Шамс ад-дин) дей отырып, әрі қарай «Фақиһ (заңгер) Бұхарада тұрды. Еңбектері «Жамиғ ар-румуз фи шарх ан-Нукая», «Жамиғ әл-мабани фи шарх әл-Кайдани», «Шарх мукаддима ас-салат», ал ол Ханафи фиһқының бір тармағы» деген. Ол жайлы Хаджи Халифа, Исмаиыл патша әл-Бағдади, аз-Зирикли еңбектерінде де айтылатынын ескерткен.
Енді түсініктірек болу үшін Шамс ад-дин әл-Кухистанидің өмірі мен шығармашылығында аттары мен еңбектері аталған немесе арнайы сөз болған зиялылар мен түрлі парасат иелері, тіпті Шамс ад-динді сынағандардың өмірдерегі мен еңбектері туралы да қысқаша болса да айта кетейік.
- Лутфулла Фадыл ан-Насафи әл-Кайдани (?-1349) Өзбекстанның бұрынғы Насаф, қазіргі Қаршы қаласында туылған көрнекті ғалымдардың бірі. Лутфулланың «фиқһи Кайдани және Исламның фиқһ іліміне қатысты «Рисала фи унуани-л машруғат уа ғайри-л машруғат уа ахкамуһа» атты шығармалары бар. Лутфулла моғолдар кезінде бірте-бірте жоғалып бара жатқан фиқһ ілімін жандандыруға тырысқан. Сол себепті де ол «Фиқһ әл-Кайдани» атты аталған еңбегінде ғибадат мәселелерін көбірек сөз еткен.
- Әбу Исхақ Исам ад-дин Ибраһим бин Мұхаммед бин Арабшаһ әл-Исфараини ас-Самарқанди (1468-1538) тілші және әдебиетші ханафит ғалым. Абд ар-Рахман әл-Жамидің шәкірті. Тіл, шешендік өнері, логика, философия, калам салаларында жетістіктерге жеткен. Герат пен Бұхарада сабақ берген. 1538 жылы Самарқанда дүниеден өтті. Біздің заманымызға оның көптеген еңбектері жеткен. Олар:
«Шарх адаб ас-Самарқанди фи адаб әл-бахс»
«Хашийа ала тафсир әл-Байдауи»
«Шарх рисала «ар-Рашихйа фи ақсам әл-истиарат»
«Шарх аш-Шамаил ли-т Тирмизи»
«Шарх тауалиғ әл-ануар ли-л Байдауи»
- Әли әл-Қари (Әбу-л Хасан. Нур ад-дин Әли бин Султан Мұхаммед әл-Қари әл-Һарауи – ?-1605) белгілі ханафи ғалым. Гератта (Қазіргі Ауғанстанда) туған. Алғашқы білімді өз елінде алған соң Меккеге қоныс аударған. Онда Әбу-л Хасан әл-Бакри, Муттаки әл-Һинди, Ибн Хаджар әл-Хайсами және Қутб ад-дин әл-Макки секілді өз кезінің белгілі ғалымдарынан дәріс алған. Әуелгіде фиқһ, хадис, қираат салаларымен айналысты, сондай-ақ тафсир, ақаид және калам, тасаууф, тарих, хуснихат (көркем жазу), тіл және әдебиет саласы да оны бейжай қалдырмады. Ол жүзден астам еңбектер жазған» (Ахмет Өзел). Сөйткен Мауараннаһр ойшыл Меккеде дүниеден өткен.
- Ибн әл-Хаджиб (Әбу Амр Жамал ад-дин Усман бин Умар бин Әбу Бакр бин Йунус әл-Мисри ад-Димашқи) Малики мазһабының фиқһ, калам және дін саласы ғалымы. Басында Тифлиси (тбилисилік) болғанымен, кейінірек Мысырда ғұмыр кешкен. Каирде оқыған. Каирдегі Фазилийа медресесінде, Шамда (Сирияда) Амирииа мешітінде сабақ берген. Шәкірттері арасынан Шиһаб ад-дин әл-Карафи, Әбу Шам әл-Макдиси секілді т.б. ғалымдар шыққан. Оның ең атақты шығармасы «әл-Кафийа». Оның бұл дүниесі шығыс ислам әлемі (Машриқ) медреселерінде кеңінен қолданыста болған. Қолжазбалары Римде, Ыстанбұлда, Бұлақта (Ливан), Қазанда, Бомбейде, Калькуттада, Делиде, Ташкентте сақталуда (Ахмет Өзел).
Абд ар-Рахман әл-Жами (Нұр ад-дин Абд ар-Рахман ибн Низам ад-дин Ахмет әл-Жами (1414-1492) парсы-тәжік әдебиетінің классигі, ақын және ойшыл, нахшбандия тариқатының ірі өкілі. Көптеген поэтикалық және діни-философиялық еңбектердің авторы. Ата-бабалары әуелде Даштте, Жамда, кейінірек Гератта ғұмыр кешкен. Жас кезінде Гераттағы Дилкаш медресесіне түсіп, өз кезінің тілші, әдебиетші ғалымдарынан дәріс алған. Араб тілін терең меңгерген. Соңыра білімін байыта түсу үшін Самарқанға келген және Ұлықбек медресесінде белгілі астроном ғалымдар Қазизаде Руми, Әли Қусши, фақиһ Фадлалла Әбу Лайстен тағлым алған.
Гератқа қайтқан соң тасаууф жолына түскен. Өз өмірін осы салаға арнағанды жөн көрген. Әлішер Науаимен кездескен, сұхбаттасқан. 1476-1477 жылдары Әлішер Науаи оны өзіне пір санаған.
Осы күндері Өзбекстан мен Тәжікстан шаһарларының көшелері, мектептері Жамидің атымен аталады. Ол жайлы Мұхаммед Захир ад-дин Бабыр мен Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбектерінде сөз етіп, есімін құрметпен атаған.
«Қорындағы құнды мұра» жайындағы мақалада айтылғандары зерделеуден туған ой-пікіріміз бен онда аталған Шамс ад-дин әл-Кухистани жайлы жаңа деректердің жайы осындай.
Әбсаттар қажы Дербісәлі,
ҰҒА академигі,
филология ғылымдарының докторы, профессор
