Солтүстік Қазақстан облысы­ның сол кездегі әкімі Владимир Гарт­ман мәслихаттың кезекті бір сессиясында есеп беріп: «Жылу жоқ, газ жоқ, көмір жоқ, ақша жоқ, қайдан алуды білмейміз», деп сөзді көбейте бастағанда халық атынан депутаттық мандаты бар Мәлік Мұқанов ағамыз орнынан атып тұрып: «Онда сіз бұл жерде не қы­лып тұрсыз? Бұл сөзді бізге сол ТЭЦ-тің кочегары да айтып берер еді ғой. Ал халықты қараңғылықта тоңдырып, жауратып отырған, қо­лынан түк келмейтін сіздердей бас­шыларды соттау керек», деп жер­ден алып-жерге салған.

Турашыл, кесек мінезді, ер тұлғалы Мәлік Мұқанов, міне, осындай ел елеулісі, халық қа­лау­­лысы болатын. Оның азан ша­­қырып қойған есімі – Май­дан. Атына затына сай ірілік, күрес­керлік көрсетіп, саналы ғұ­мыры мылтықсыз майдан ала­­ңында, сая­си сахнада өтті. Қатар­ластары әлі күнге дейін «Шынында да, ол Майдан десе Май­дан еді» деп еске алады. Құр­дастары көзі тірі кезінде ойын-шыны аралас «Котовскиймен тұс­тас болсаң, сен де революционер болар едің» деп оның болмысына біткен кү­рес­керлігіне таңданатын еді. Бү­гінге дейін оның алмас қы­лыш­­тай қиып түсер өткірлігін, шын­шылдығын, ешкімнен қай­мық­­пайтын өжеттігі хақында тұр­ғылас­тары да, қаламдас әріптестері де, теріскейде тіл-діл үшін күрес­те аға, үлгі тұтқан інілері де аңы­зға бергісіз әңгіме айтудан жалық­пайды. Осы орайда ардагер журналист Болат Қожахметовтің Мәлік Мұ­қанов жайлы айтқан бір естелігі ойыма оралып отыр.

«Сексенінші жылдардың тау­сы­лар тұсы еді. Жайнап тұрған жаз айы болатын. Одан кейін аты екі рет өзгерген саяси оқу үйі­нің алды. Рұқсатсыз митинг өтк­ізуге жиналған казактар осы үй­дің алдындағы оның енімен бір­дей құла-дала тас баспалдақты лық толтырды. «Казактар митинг өткізгелі жатыр» деген суыт ха­барды ести сала жүгіре басып, жетіп келген біз, бір топ жі­­гіт «жотаға» өкше тиізе алмай, төменірек тұрмыз. Бір кезде баспалдақтағылардың біреуі өзі­мен бірге ала келген КСРО-ның етек­тей қызыл туын желбіретіп қадай бастады. Оны бәріміз де бір­ден байқадық. Ал Мәлік болса, біздей ойланған жоқ: жетіп ба­рып, қызыл туды жұлып алды да, лақтырып жіберді. Абырой бол­ғанда, едірейген казактар туға жар­маспады. Мәлікке де тарпа бас салмады. Құдай сақтады әй­теуір! «Әр дәуірдің өзінің қол бас­таған немесе сөз бастаған бетке ұс­тар­лары болады ғой. Мәлік ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрсе, Алаш арыс­тары сынды күрескер болмай қой­мас еді».

Еліміз өз егемендігі мен тәуел­сіздігін жариялаған тоқсаныншы жыл­дардың басында Қызылжар өңірінде саяси жағдай күрт шие­ленісіп, жар астынан шыға келген жау пиғылды базбіреулердің қос аза­маттық, қос мемлекеттік тіл, ав­тономия құру мәселелерін көте­ріп, елді дүрліктіргені мәлім. Сол сындарлы, алмағайып кезеңде қай­ратты қалам иелері парыз бен парасат биігінен көрініп, жұрт­шы­лықты сабырға шақырып, аран­датушылардың арам ниеттерін әшкерелей тойтарыс беріп отырды. Бұл ретте, әсіресе, екі тілге бірдей же­тік дарынды көсемсөзші Мәлік Мұқановтың орыстілді оқырман қауымға ой салатын, ұлт араздығын қоздырушы әзәзілдерді оңдырмай әшкерелейтін, кешегі Кеңес империясын көксеушілерді тәубеге шақыратын бірнеше көлемді мақаласы қызылжарлықтардың айрықша назарын аударды. Әсі­ресе, 2000-2003 жылдар ара­лы­ғында «Егемен Қазақстан» газе­тінің меншікті тілшісі бола жүріп, өңірдегі ұлттық мәселе­лер­ді сол бір әрі-сәрі кездің өзінде кеме­­ріне келтіріп, келістіре жазған мақалаларын жұрт іздеп жүріп оқитын. Себебі шырылдаған шын­­­дықты ақмылтық Мәлік аға бас газет­тің бетінде тайсалуды біл­мей­тін бел баладай тіке айтушы еді.

Көктемгі, күзгі науқандарды қағаз жүзінде аяқтап, жалған ақпар беретін аудан әкімдерін әшкере­лейтін болашақ мақалаларының материал­дарын жинарда жергілік­ті теле­радиокомпанияның сол­ кез­­­дегі басшысы Кәрібай Мұ­сыр­­­­­­манға хабарласып, көлік сұ­рап алады екен. Әкімдердің жал­ған ақпаратын дәлелдермен айпа­ра қылу үшін қасына телера­дио­ком­панияның операторы мен жур­­на­лисін де қосып алып, фак­тілерді бей­нетаспаға жаздырып алады. Басы­лымның бетіне Ауыл ша­руа­шылығы министрлігінің, Бас про­курордың назарын аудартуға бағытталған мақалалары жарқ етіп жарияланып, кінәлілердің сазайын тарттырып, шарасыздардың айызын қандыратын. «Көш көлікті. Ал басқасы ше?!», «Қыс келіп қалды. Орал­мандар баспанасыз отыр» деген мақалалары қоғамдық дүм­­пу туғызғаны ел есінде. Бұл ма­қа­ла­ларға еліміздің сол кездегі Үкі­мет басшысы назар аударып, он­да көтерілген мәселеге орай ша­ра қол­данғаны да жұрттың жадын­да болар.

Мәлік Мұқанов қалай жазса да, сөйлесе де мергеннің оғын­дай дөп тигізетін. Оның өткір сындары жауын найзасымен жұлып түсіретін баяғының батырларын көз алды­мыз­ға елес­тететін. «Қазақстанның Бас про­куроры назарына» айдарымен жарияланған «Жер беріп, ұлын жарылқаған әкім Дмитриенко қа­шанғы тайраңдайды?» деген мақа­ласының арқасында әділдік орнап, кінәлілер қызметінен кет­кенін жал­пақ жұрт біледі.

Журналистиканың қыр-сырын те­рең меңгерген Мәкеңнің жа­зуы­нан ұшынған пәле іздеп жаны­ғатын залымдардың өзі уәж таппай діңкелеуші еді. Мұқалмас жігер­ден жаралған Мәлік аға ныса­наға алған тақырыбын жеріне жет­кізіп жазып қана қоймай, сынға құ­лақ аспайтын құрдымдармен заң алдында жүздесіп, сотта талай жең­ген кездері болған.

Қаламының қуатын ұлттық, проблемалық жайттарға арнаған Мәкең саяси күрес алаңына шық­­қан­да кейбіреулер құсап жал­ған бедел, арзан ұпай алу мақса­тын емес, елдік мәселелерді ту етіп көтеріп, биік мінберлерден білікті ұсыныс-ой­лар айтуымен ерекшеленетін. Озық ой, орынды ұсыныс толы тұжы­рымдарын қалам шеберлі­гімен жеткізіп, аймақтағы көп кем­шіліктерді жоюға баламалы жол табу мақсатын көздеген талай ма­­қалалары жарияланып жатты. Қазір бас газеттің сол жылдары шық­қан сандарын парақтап оты­рып, көзбен көрмесем де, аға буынның айтуымен сұлбасы сы­зыл­ған Мәлік Жақыпұлының бей­несі айқындала түскендей. Өршіл рухқа толы болмыс-бітімі, ұлттық мүдде сынға түскенде ешнәрседен де тайсалмайтын жүрек жұтқан батыр мінезі, шынында да, үзеңгілес әріптестері айтса айтқандай екен.

Турашылдық туғаныңа да жақ­пайды. Нобель сыйлығының лау­реаты Габриэль Маркес айт­қандай, сүліктей сорып алатын журналистиканың жүгін арқа­лап, жур­налист ретінде жар­қырап көрін­ген Мәлік аға­мыз­ға көзі тірісінде екі марапат қа­на бұйырыпты. Жур­налис­тер одағының сыйлығы осы са­ла­дағы қа­жырлы еңбегі үшін тап­сы­ры­лыпты. Тәуелсіздікті ны­ғай­ту жолында қаламымен қай­рат көр­сеткен Мәкеңнің төсіне ме­рекелік медальды «Егемен Қа­зақ­стан» газетінің басшылығы та­ғыпты. Әрине, ең зор марапат – халықтың құрметі! Қазағын сүй­ген, оның әрбір жетістігіне қуа­н­атын, кемшілігіне күйінетін адами қасиеттерді бойына сіңір­ген азаматтың жылдар өтсе де жады­мыздан өшпеуі – осының айғағы.

Арайлым Бейсенбаева,

журналист

Солтүстік Қазақстан облысы