27 Желтоқсан, 2013

Ешкімге ұқсамайтын дара еді

466 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Қазақ сахна өнеріне қосқан шығармашылық үлесі салмақты, ұлттық кино өнерінде ерекше қоңыр үнімен «дубляж королі» атанған Атакелді Ысмайылов тірі болғанда үстіміздегі жылы 90 жасқа толар еді. Бір бойында өнердің түрлі үні тоғысқан суреткер ұрпағына өшпес мұра қалдырды. Бір ғана кинофильм кейіпкерлерінің сөздерін қазақ тіліне аударып, олардың мінезіне, әлеуметтік орнына сай дыбысын жасаудағы шеберлігінің өзі А.Ысмайылов өнерінің биіктігін, ешкімге ұқсамайтын даралығын байқатады. Сондай есімі көпшіліктің жүрек төрінен орын алған өнерпаздың адамдық тұлғасы да, суреткерлік болмысы да биік болатын...

«дубляж королі» атанған Атакелді Ысмайылов тірі болғанда үстіміздегі жылы 90 жасқа толар еді. Бір бойында өнердің түрлі үні тоғысқан суреткер ұрпағына өшпес мұра қалдырды. Бір ғана кинофильм кейіпкерлерінің сөздерін қазақ тіліне аударып, олардың мінезіне, әлеуметтік орнына сай дыбысын жасаудағы шеберлігінің өзі А.Ысмайылов өнерінің биіктігін, ешкімге ұқсамайтын даралығын байқатады. Сондай есімі көпшіліктің жүрек төрінен орын алған өнерпаздың адамдық тұлғасы да, суреткерлік болмысы да биік болатын...

Атакелді Ысмайылов 1923 жылы 27 желтоқсанда Алматы қаласына қарасты «Горный гигант» ауылында дүниеге келген. №12 мектепті бітірген соң аэроклубты үздік аяқтап, авиациялық училищеге жолдама алады. Жастық шағы соғыс жылдарымен тұспа-тұс келгендіктен бе, ол ұш­қыш болуды армандайтын. Сол алға қойған мақсатына қолы жетіп, Ташкент қаласындағы ұшқыштар училищесін 1943 жылы «атқыш-штурман» маман­дығы бойынша аяқтап шығады. Бірақ А.Ысмайыловқа 1943 жылғы майдан даласында болған кездейсоқ апат салдарынан бұл мамандық бойынша еңбек ету мүмкін болмапты. Балаларының жараланса да соғыстан аман келгеніне қуанған ата-анасы той жасап, қаладан әртістер шақырады. Олардың ішінде болған Жағда Өгізбаев алты жасынан бастап гармонь тартып, ән айтуды үйренген жас жігіттің талантын байқап, оны өнерге баулиды.

Сол кездерде театр әртістері гас­троль­­дік сапарларда алдымен спектакль қо­йып, соңынан концерт беріп отыратын. Жас Атакелді сонда ән орын­­даушы әртістерді гармоньмен сү­­­йе­мелдеп, кейін өзі де рөлдерде ой­­най бастайды. Ең алғашқы рөлі Ш.Аймановтың «Штабта» атты бір актілі пьесасындағы солдат бейнесін жасаудағы театр өнеріне деген талпынысымен, кейіпкер сөздерін тез жаттайтын зеректігімен көзге түседі. Жас таланттың кәсіби өнеріне жол ашқан сол кездегі театр директоры Орынбек Беков, Жағда Өгізбаев, Құрманбек Жан­дарбековтің ықпалымен Атакелді Ысмайылов 1944 жылы М.Әуезов атындағы драма театры­на қабылданды. Сахнаның қыры мен сырын толық меңгеріп, әдеби шы­ғар­малардың мән-мазмұнын игеру мақ­сатында ол театр училищесін, одан кейін Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогика институтының (қазіргі Алматы мемлекеттік университеті) филология факультетін сырттай оқып бітіреді.

А.Ысмайылов бас театр сахнасында Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» трагедиясындағы Сейіт, «Қозы Көрпеш – Баян сұлуда» Қозы, М.Әуезовтің «Абайында» (инсценировка) жас Абай, Ә.Әбішев­­­­тің «Достық пен махаббатында» Нұрлан, М.Горькийдің «Шыңырау тү­біндесінде» Алеша, К.Гоццидің «Қо­нақ үйдің қожасында» қызмет­ші жігіт, Н.В.Гогольдің «Реви­зорын­да» Боб­чин­ский, Ж.Б.Мольер­дің «Сараңында» Валер, т.б. кейіп­кер­лер­дің сом тұлғасын жасап, сахналық қимыл-әрекеттерін солардың әрқайсысының мінез ерекше­лі­гіне қарай бағыттап отырды. Олардың бірінде психологиялық толғанысы басым түсіп жатса, енді бірі – ғашықтық сезімге бай, шын сүйіспеншілік иесі ретінде көрінді.

А.Ысмайылов – қазақ сахнасында М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопея­сы желісінің негізінде Ш.Айманов пен Я.Штейн жасаған инсценировкада бала Абайдың рөлін тұңғыш сомдаған актер. 1954-1955-жылдары арнайы ша­қы­р­­­ту­­мен Ғ.Мүсірепов атындағы Бала­лар мен жасөспірімдер театрына келген А.Ысмайыловтың үлкен сах­­­­на­­­­дан жинаған мол тәжірибесі бұл театр­­­­да да өз нәтижесін береді. Мұн­­­да ол Ш.Құсайыновтың «Ғани Мұ­рат­баевында» Ғани, «Алғашқы ұш­қын­дарында» Байғани, «Есірткен ерке­сін­де» Шапық, Ш.Құсайынов пен О.Бо­дықовтың «Әл-Фараби» трагедия­сын­да Азатбек, М.Ақынжановтың «Ыбы­­рай Алтынсаринінде» Ыбы­рай, О.Бо­дықовтың «Отырар ертең қи­рай­дысында» Шыңғыс хан, Б.Мұ­қай­дың «Қош бол, менің ертегім» дра­ма­­сында Әли қарт, Ш.Мұртазаның «Ста­линге хатында» колхоз басты­ғы, «Бесеуге хатында» Ста­лин, Ә.Тәжі­баевтың «Сағынамын күн сайынында» Қаныш Сәтбаев, И.Бай­зақовтың «Ақбөпесінде» Әмірхан, Ж.Жұ­ма­ханов пен Б.Тәжібаевтың «Қа­ра­­көз қа­рын­дасымында» Атымтай, М.Иман­­­жановтың «Жас өмірінде» Ораз, С.Шай­мерденовтің «Дөкей келе жа­ты­рында» Сейсек, А.П.Чеховтың «Шағаласында» Сорин, С.Мұқановтың «Ботакөзінде» (инсценировкасын жа­­саған А.Ысмайыловтың өзі) Ку­лаков, С.Сейфуллиннің «Қызыл сұң­қарларында» Байділдә, т.б. жүзден аса кейіпкерлерді сомдайды. Бір-бі­рі­­не мүлдем ұқсамайтын осындай ке­йіп­­керлердің сахнада шынайы өмір сүруі, эпизодтық рөлде немесе сахна­ның үшін­ші планында (массовкада) жүріп-ақ айқын әрі нанымды ха­рактер жасауы актердің табиғи дары­ны мен талантының жемісі болса керек.

Иса Байзақовтың «Ақ­бө­пе» поэмасы негізінде сахналанған қойылымда Әмірханның Ақбөпеге деген ғашық­тық сезімі, ән айтудағы әсем даусы, жесір дауын қуған Кәрібай би­дің жігіттерімен шайқасуы және Тай­шықтың оны ату көріністерінде актер эмоциясы айқын беріледі. Осындай жан-жақты ізденіс пен шығармашылық тәжірибе А.Ыс­майылов­ты драматургияға қалам тербеуге ықпал етеді. Оның «Аналар» және «Әлия» пьесалары Нүкіс драма театры сахнасында, «Алдар көсе» комедиясы мен қарақалпақ дра­матургі Т.Тәңірбергеновпен бірігіп жазған «Аққулар айдынына оралады» драмасы Жастар мен балалар театрында, «Шық бермес Шы­ғайбайы» кезінде қуыршақ театрында табыспен жүргенін біле­міз. Сондай-ақ, С.Мұқановтың «Мөл­дір махаббат», «Ботакөз», «Балуан Шолақ», Ш.Айтматовтың «Дүйсеннің мектебі», «Шынарым менің», «Арма­ным – Әселім», М.Иман­жановтың «Алғашқы айлар» тәрізді роман-повестерінің сахналық желісін түсі­ріп, театр репертуарын тарихи шы­ғармалармен байытуға күш салуы да А.Ысмайылов дарынының дара­лығын, еңбексүйгіштігін, өнерге деген адалдығын аңғартады.

Қазақ кино өнеріне де зор үлес қос­қан актердің «Даладағы қайың», «Қыз Жібек», «Батыр Баян», «Шыңдағы шы­нар», «Жамбылдың жастық шағы», «Тыныштық», «Саған қуыршақ керек пе?», «Қараңғылық әміршісі» (ертегі), т.б. кинофильмдерден оның әмбебап шығармашылығындағы тағы бір қырын танимыз. Кинодағы дебюті – «Даладағы қайыңдағы» колхоз председателі Аманов­­тың іс-қимылын, мінез ерек­ше­лі­­гін оның жас мөлшеріне, өмір сүріп жатқан ортасына сай бейнелеуін жас актердің ізденісінен туған нәтиже дейміз. Осы кейіпкері А.Ысмайыловтың бұдан кейінгі рөлдеріне салынған дара жол болғандығы анық.

Сахна мен экран арқылы көпшіліктің ыстық ықыласына бөленген Атакелді Ысмайылов кино аудармасында ұлы көсемдер мен қолбасшылардың, батырлар мен би-болыстардың жасы мен тарихтағы өзіндік орнына байланыс­ты түрлі үн жасап, даусын келтіріп, «дуб­ляж королі» атанған бірегей тұлға. 1946 жылы «Жас гвардия» фильмінен басталған дубляж жасау қызметі «Тарас Шевченко», «Қылмыс пен жаза», «Ком­мунист», «Ғасырдың басталуы», «Ми­ғұла», «Махаббат мұңы», т.б. жүз­де­ген көркемфильмдерде жалғасып, сондағы бас кейіпкерлерді актер өз ана тілінде сөйлетті. Ол «Жас гвардия» фильмінде Кеңес Одағының батыр ұлы Олег Кошевойдың даусын жасаса, «Ғасырдың басталуы», «Берлиннің құлауы», «Азаттық» фильмдерінде Ленин мен Сталин болып сөйлеп, сол кездегі патриоттық сезімді шебер үнімен жеткізе білді.

Қазақстан Республикасының еңбек сі­ңірген әртісі Атакелді Ысмайылов шы­­ғар­машылығының тағы бір қыры – әдебиеттің поэзия жанрына қалам тер­беуі болатын. Оның сыршыл лири­каға толы көркем туындылары «Туған жер», «Қай­ран әке», «Қайда солар?», «Үміт», «Сыр», т.б. өлең жолдарында ерекше бір пафос, әдемі әуез бар. Жалпы, ұлттық театр және кино өнеріне зор үлес қосқан А.Ысмайылов қазақ өнерімен мәңгі сабақтас есім. Театр, кино, дубляж, инсценировка жасау, драматургия, поэзия бір адамның бойында үндескен. Яғни, Атакелді Ысмайылұлы Ысмайылов – өнер қазынасы.

Зухра ИСЛАМБАЕВА,

Т.Жүргенов атындағы

Қазақ ұлттық өнер академиясының оқытушысы.