Бірнеше жыл бұрын ғима­рат маңдай­шаларында мен мұн­да­лаған Qazaq Bank, «Астана банк», «Казинвестбанк», «Эк­сим­­банк», Delta Bank деген жа­зулар көзден де, көңілден де кетті. Одан беріде «Халық банк» пен «Қазком» бірікті, Tengri Вank пен Capital Вank жұп құра­ды. 2020 жылдың соң­ында Tengri Вank лицензия­сынан айы­рылып, енді Capital-ға да ты­қыр таянды. 2019 жылы AQR – банк активтері сапасын бағалау жүйесі енгізіліп, алайда бір ғана банк – First Heartland Bank қызметін доғарды. Был­тыр жыл соңында Jýsan банк АТФ Банкін, «Фридом Финанс» өз қатарына Kassa Nova-ны қосты. Жыл басында клиент­тер алдындағы мін­детте­месін орындай алмаған AsiaCreditBank лицензиядан айырылды. Дәл қазір бұл банк­те 23 174 жеке тұлғаның 19 млрд теңге қаражаты бар көрі­неді. Қыс­қасы, банктер жыл­ды былай ысы­рып, ай сайын азая бастады. Бұл қанша­лықты қалыпты немесе қауіпті құбылыс?

– Қазір біздегі банк саны 25 болды. Олардың азаюы жақсы көрсеткіш емес. Бәсекелестік азаяды. Банктердің жиынтық қарыз портфелі сәл-пәл жақ­сы жағдайға келуі мүмкін. Capital Bank, Tengri Bank және Asia­Cre­­dit­Bank-ке бірігу туралы ұсыным берілген кезде, олар бірыңғай шешім қабылдай алмады. Енді жеке-жеке нарықтан кетуге мәжбүр. Бір жағынан бізде экономикалық белсенді халық саны 9 млн-нан сәл асады. Сондықтан осыншама адамға 25 банк бәлкім, жеткілікті де шығар, – дейді банк мәселелері бойынша тәуелсіз сарапшы Нұржан Бияқаев.

Қаржыгер Жалғасбек Ақболат банктер­дің азаюы қаржы секторына еш қауіп төндірмейді, керісінше пайдалы болады деген пікірде.

– 2008 жылы қаржы нарығында үлкен дағдарыс болып, Ұлттық қордан 100 млрд доллар алынған еді. Соның 4 млрд-ы банк секторын құтқаруға жұмсалған. Ал нарықтық экономикада өмір сүріп отырғандықтан жиған-тергенімізді банктердің аузына құй­май, оларды тығырықтан өздері шыға­тын­дай жол көрсетуіміз керек еді. Дәл сол кездегі әрекетіміз социалистік ел­дің салтына ұқсап кетті. Алайда мемлекет банктерді сақтап қалуға белсене кірісті. Сөйтіп шын мықтылардың іріктелуіне жағдай жасай алмадық. Енді міне, 12 жыл өткен соң нарықта тек мықтылар қалу керек екендігін түсіне бастаған сияқты. 2018 жылдан бері де талай банкті сүйреп келдік. Сондықтан банктердің азаюы қауіп тудырмайды. Әрине, азды-көпті минусы бар, дегенмен нарыққа әсер етерліктей емес, – дейді қаржыгер.

Акционерлер банкті қызғыштай қоруды, қиын кезде оған қорған болуды үйренуі керек. Әйтпесе, қит етсе мемлекеттің қолтығына тығылу түбінде абырой әпермейді деген ой айтады.

– 2007-2009 жылғы дағдарыс кезінде акционерлер мемлекеттен көмек алуға үйреніп алды. Банк банкроттыққа ұшыраса акционерлер өздері қаржы шыға­рып, құтқарып қалуы тиіс еді. Деген­мен мемлекет біртіндеп болса да өз бетінше ойыншыға айналу керек екен­дігін түсіндіріп келе жатыр. Соған сай акционерлер де бәсекелестікке бейімделе бастайды. Банктердің жабыла беруінің бір салдары – салымшылардың банктерге деген сенімі азаяды. Жыл сайын бірнеше банктің қызметін тоқтатуы жаңадан ашылатын банктер жұмысына кедергі болмақ. Халықтың көкейінде «бұл банктің де ертең жабылып қалмасына кім кепіл?» деген күмән тұрады. Меніңше, 18 млн халық үшін 25 банк көп секілді. Біз үшін 20 банктің өзі жеткілікті, – дейді Ж.Ақболат.

Экономист Жарас Ахметовтің ойын­ша, банктердің қоғадай жапырылуы алаңдаушылық тудырады.

– Банк секторындағы бәсекелестік деңгейінің төмендеуі экономика үшін қуанарлық ахуал емес. Қазақстанда ал­уан түрлі несие ұйымдары жоқ, – дейді эксперт.

Бізбен сұхбаттасқан тағы бір сарапшы, экономист Тимур Әбілқасымовтың пікірінше, өз-өзін асырай алмаған қаржы институттарының нарықтан кетуі – әлдеқайда әділетті әрекет.

– Банк секторындағы бәсекелестіктің төмендеуі әрине, жақсы емес. Банктер санының азаюы экономикалық жағ­дай­дың нашарлауының сенімді көрсет­кіш­терінің бірі. Алайда өзін өзі бас­қара алмайтын банктерді тарату керек. Мәселен, AsiaCreditBank проблемасы 5 жыл бұрын басталған, алайда осы уақыт ішінде акционерлер де, банк менеджерлері де ешқандай шара қолданбады. Банктің шағын екеніне қарамастан, дефолтқа ұшыраған қаржы институтын нарықта қалдыру жақсы тәжірибе емес. Тұрақсыз жағдайына байланысты банктер санының азаюы рейтингтік агенттіктердің баға­лауын­да көрінеді. S&P бағалауы бойынша, Қазақстан банк секторының елдік тәуе­келдерінде (BICRA) 9 категорияға жат­қызылған. Ол жерде минималды тәуекел деңгейі 1 болса, максималды тәуекел 10. Қаржы нарығында мәжбүрлеп тарату қаншалықты көп болса, BICRA рейтингі де соғұрлым нашарлай түседі, – дейді Т.Әбілқасымов.

Пандемия кезінде туындаған түрлі тәуекелдер мен қиындықтарға қарамас­тан, отандық банк секторы 2020 жылдан бүйірі томпайып шықты. Биыл жыл басында банк секторы активтері 31,17 трлн теңгені құраған. Бұл ІЖӨ-нің 43,6 пайызы. 2019 жылмен салыстырғанда 16,3 пайыз өсім байқалады. Яғни локдаун мен шектеу шаралары банк секторына айтарлықтай әсер етпеген. Т.Әбілқасымовтың айтуынша, банктер жақсы жұмыс істегендіктен емес, мемлекет тарапынан қолдау­дың, экономикалық ынталандыру­дың мол болғандығынан өсім көрсетті. «Пандемия банк секторы активтері­нің сапасына әсерін тигізді, алайда оның нәтижесі дәл қазір емес, біраз уақыттан соң көрінеді. Оның әсерінің қандай болғаны 2021 жылдан бас­тап көрініс бере бастауы мүмкін» дейді. Сарапшының сөзінше, қаржы ұйымдары 2020 жылы болған жағдайларды байыптап, қосымша провизиялар құруы керек. Қаржы портфелінің нашарлауы биыл да жалғаса беруі мүмкін деп болжайды сарапшы. Сарапшы Н.Бияқаевтың пікірі де осы оймен үндеседі. Шағын бизнес пен жеке тұлғалардың несие төлемін кейінге шегеруге мүмкіндік алуына байланысты актив өсімімен салыстырғанда банктің провизиялық бөлігі (шығындары) тоқтады.

– Яғни кейінге шегеру мерзімінде банк пруденциалды нормативтерді (ред – бұл – өтімділік және капитал көрсеткіші) біршама әлсіретті. Банктер бұл кезде параллельді түрде қаржыландыруды, несие беруді жалғастырып жатты. Барлық операция әдеттегі режімде жұмыс істеді. Содан болар, 2020 жылы банк секторы өсім көрсетті, – дейді ол. 

Оның айтуынша, қызметі күмән тудырып тұрған қаржы мекемелері баршылық. Н.Бияқаев бұған қатысты былай айтады.

– Егер былтырғыдай локдаун, күшей­ген пандемия, блок-бекеттер күтіп тұрса, онда банктерге оңай тимейді. Бұл дереу қарыз портфелінің сапасына әсер етпек. Әсіресе, CapitalВank пен «Нұрбанктің» жағдайы ойландырады. Егер акционерлер шешімтал қадам жасамайтын болса, онда Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі тиісті ескерту жасап, қатаң әрекетке баруы мүмкін. Көп нәрсе банктердің, акционерлердің немесе банкті басқару органдарына тікелей байланысты. «ТұранӘлемБанк», РБК банктеріндегідей дұрыс емес әрекет басталса және одан әуелі банк, сосын клиент зардап шексе, онда ол жерде негативті эффект тәуекелі бас­талады. Сондықтан ешқандай банк сақтандырылмаған. Ең бастысы, дұрыс әрі қолайлы саясат жүргізе білу. Егер қалған 25 банк дұрыс жұмыс істей алса, онда банк секторындағы тәуекелдер төмен­дей қоймайды. Тәуекел көп. Мәсе­лен, пруденциялық нормативтерді сақта­мау, соның салдарынан агенттік қаһары­на ұшырау секторда үлкен қауіп-қатерді тудырады, – дейді тәуелсіз сарапшы.

Қаржыгер Ж.Ақболат та кәсіпкер­лікті қолдауға бөлінген 1 трлн теңге банктерге біраз нәпақа болды дейді. Оның сөзінше, банк саны қазіргіден мейлі екі есе азайсын, енді мемлекет бастан сипауды тоқтатқаны жөн.

– 2021 жылдан бастап шетелдік банктер біздің елге келіп, филиалдарын аша алады. Алайда шетелдік компаниялар олай істеуге онша құлықты емес сияқты. Өйткені бізде базалық пайыздық мөлшерлеме – 9 пайыз. Бұл пайызды еселеп несие беру олар үшін тиімді бола қоймайды. Дегенмен шетелдік банктердің келуі біздің банк секторындағы ұжымдық мәдениет деңгейін көтеріп, сапаның артуына жол ашады деп ойлаймын. Шынын айту керек, біздің банктердің көпшілігінде әлі күнге корпоративтік мәдениет жоқ. Оның болмауы қызмет сапасының төмендеуіне тікелей әсер етеді. Енді бұдан былай банктердің басынан сипай берудің қажеті жоқ. Зейнетақы қорынан да, Ұлттық қордан да ақша алып жатыр. Одан бөлек азаматтардың салымы бар. Соны несие етіп береді. Ал несиенің пайызы тым жоғары. Олардың әрқашан пайдасы түгел. Сондықтан онсыз да жағдайы жақсы банк секторын одан сайын мәпелеп, аялау енді артық болады. Мейлі, саны 15-ке дейін, 10-ға дейін азайсын. Бұл бізді еш алаңдатпауы тиіс, – дейді сарапшы.

2020 жылы сектордың жиынтық табысы 726,8 млрд теңгені құрапты. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 9,5 пайыз немесе 76 млрд теңгеге аз. Ең табысты әрі тартымды банктер көшін «Халық банк» бастаған. Таза табысы – 318,4 млрд теңге. Одан кейін Kaspi (231,5 млрд), Сбербанк (60,5 млрд), Forte (53,2 млрд) және Ситибанк (50,8 млрд) орналасқан. Төрт банк теріс нәтиже көрсетті: АзияКредитБанк (-4,7 млрд теңге), Capital (-4,9 млрд), «Нұрбанк» (-48,4 млрд) және АТФ (-120 млрд).

90 күннен артық төленбеген несие көлемі (NPL) бір жыл ішінде 10 пайызға (1,2 трлн-нан 1,08 трлн теңгеге) төмендеген. Екінші деңгейлі банктер портфеліндегі ондай займдар үлесі 6,82 пайызды құрайды. Банк жүйесіндегі провизия да азайған, бірақ қарқыны NPL-ға қарағанда бәсеңдеу – бір жылда минус 7,6 пайыз. Провизия бойынша жиынтық көлем 1,83 трлн теңгені құрайды. Деректерге қарап тағы бір-екі банктің биыл да жабылатынын не болмаса өзгелердің құрамына қосылып тынатынын болжауға болатындай.