Текті термеші

Түркістан облысы, Арыс ауданы, Қожатоғай ауылында туған Майлықожа атамыздың жырларымен талай ұрпақ тәрбие­ленді. Мақам сазын орындап талай өнерпаз елге танылды. Жырларынан нәр алып, бабамдай болсам деп талай ақын үлгі алды. Осындай ғажап жырларды біз де бала кезімізден жанымызға азық етіп жаттап, айтып өстік. Талай той-жиында, үлкен сахналарда Майлықожаның термелері шырқалса жиылған дүйім жұрт сілтідей тынып, толғау да толғау жырларының тұңғиығына батып, ақсақалдар көз­деріне жас алып отыратын. Бүгін­гі таңда да «Қаратау өлкесінің жыр термелері» деп берілген радио үніне елең етіп, Майлықожа атамызды бірден еске алатынымыз рас. Ата­мыз­дың музыкалық мұрасын жал­ғап, жыр-термелерін дәріптеп жүр­гендіктен есімі жиі аталса жадырап қаламыз.

Текті термеші өнерге құштар­лығының арқасында 14 жасынан қолына домбыра алып топқа түс­кеннен бастап беделді бола бас­тады.

Қоқан менен Ташкенге,

Қадам басып жүрілдім.

Халықтан асқан ерлердің,

Назарына іліндім,

Кіндік кесіп кір жуып,

Сыр бойында туылдым – деп өзі айтқандай заманындағы ел жақ­сылары мен ағымдағы саясаттан да хабары бар көзі ашық азамат болды. Майлықожа 1898 жылы 63 жасында дүниеден өтсе де, артына ұшан- теңіз дү­ние қалдырған. Бүгінде біз­дің қолы­мызға жеткен Жүсіпқожа Қалқожаұлынан, Асанмолда Әсілбек­ұлынан, Жүнісмолда Сайып­ұлынан, Керімбек Әлім­бекұлынан, Сейітқазы Шөкен­ұлынан жазылған қолжаз­ба­лармен дастандары жиналып, үлкен кітап болып шықты. Оған мұрындық болған Түркістан облысы.

«Ғылым ордасы» РМК Орта­лық кітапханасындағы сирек қолжазбалар қорында Қысы­рау­бек Амантаев өз қолымен жазып қалдырған «706 нөмірлі папка» деп аталатын қалың дәптерде ақынның өлеңдері мен дас­тандары жиналған. Сондай-ақ «337 мен 470» нөмірлі папкалардағы дү­ниелері осы күні ел игілігіне ұсы­ны­­­лып отыр.

Зерделеуіміздің бұл тарауында біз отаршыл орталықты өті жарылардай өшіктірген ең басты тақырыптағы туындылар туралы, патша өкіметінің  Қазақстан мен Орталық Азия халық­тарын өктемдікпен құлақ кесті құлға айналдыру әрекетіне деген күнгей әдебиетіндегі әуелгі қарсылықты, осы өктемдіктің қандайлық жымысқы жолдармен жүзеге асырылғанын, кейін келе отаршылық езгіде әл-дәр­мені құрыған еңбекші елдің аянышты күйін паш етеміз.

Майлықожа сондай-ақ «Шал­қып жатқан елім-ай» өлеңі мен «Қонысты орыс алғаны» атты ұзақ жырына нақты ақиқатты арқау етіп алады да, тарихшыға тән таным-білік танытады. Сол қалпында қолмен қойғандай етіп баяндап шығады.

«Шалқып жатқан елім-ай» жырында жері­міздің керемет көрікті табиға­тын кестелеу барысында біраз кө­те­рің­кілік байқалғанмен, сондай әсем де құнарлы қоныс­тың қолдан шы­ғып бара жатқа­нына налып, өзекті өр­теген өксік­ті өкініш ақиқат арнасынан тасиды.

«Масаттың басы Күреңсай,

Жайнаушы еді кілемше-ай.

Гүлдер өскен сол жерді,

Орыс алды-ау Құдай-ай» деген күңіреніс пен күрсініске толы көңіл күй сол замандағы қазақтың малшы-дихан шаруасының әр қайсысының көкірек-кеудесін сыздатқан зар-запыран екендігін бірден аңғарамыз.

Ал «Қонысты орыс алғаны» жырында ақынға тән терең сезім­талдықпен шежірешіге лайықты салиқалылық танытады. Меркі, Әулие­ата, Сайрам, Шым­кент, Түр­кіс­тан, қала берді Ташкент, Хиуа­ өлке­лерінің жаулап алынуы, Иқан, Ақбұлақ маңында Сыздық Сұлтан­ бастаған қазақ қолы көрсеткен ер­лік қимылы, Шымкентті орыс әс­кер­лері жаулау барысында Қоқан­ның мыңбасы қыпшақ Мыңбай әре­кетінің шешуші мәні болғаны нанымды сипаттамасын табады.

Майлықожаның жырларынан ол кісінің  діни сауатының тереңдігін де байқаймыз. Тағылымға толы жырлармен бірге имандылық жөнінде діни жыр-термелер жазды.

«Бұл дүние екі жол,

Бірі оң да, бірі сол.

Бірін тұтсаң – бірі жоқ,

Дүние қысқа, ақырет мол,

Аңлап мұны әзір бол».

Бұлардан ақынның ислам діні­нің тарихын, пәлсапасын терең білетін­дігін ғана емес, сонымен қатар олар­ды адамның күнделікті өмір-тірші­лігімен шебер астастыра отырып пайымдайтыны танылады. Абай айтқан нихаятсыз жолдың жолаушысы екенін толық аңғара аламыз.

Мәселен, ақын білуінше Алла бей­несінде алынған табиғат тұрпаты, оның жасампаз қуаты:

«Алланың соққан имараты,

Өле-өлгенше  шыдайды.

Адам соққан имараты,

Аз пұрсатта құлайды» – деген қалыпта керемет тереңдікпен танылады. Ақынша пайымдаған жан дін-шариғат жолы – ақиқат жолы екендігіне көз жеткізеді, шайтанның (қу сұмдардың, алаяқтардың) тіліне еріп бұрыс жолға түсіп кетпеуге тырысады. Майлықожаның ай­туынша:

«Бұл  дүние екі жол,

Бірі оң да, бірі сол.

Бірін тұтсаң – бірі жоқ,

Дүние қысқа ақырет мол!»

Ал енді осы екі жолдың анықтама­сына келсек, олар атам заманнан бері бір-бірімен дамылсыз шарпысып, жағаласып келе жатқан жақсылық пен жаман­шылық, адалдық пен арам­дық жолдары болып шығады. Адам баласы екі жолдың бірін таңдайды, бірақ құс қанат қысқа ғұмырда адал­дық­тың оң жолын таңдап, ақыретке азығыңды қамдау жайлы айтады.

«Аңлап мұны әзір бол,

Білініп тұр екі нарқ.

Бір-біріне ісі шарп,

Адал, арам деген бар,

Ажырап тұрған екі парқ» – деп алдын ала сақтандырған.

Майлықожа ақынның қай өлең­дерін, жыр-термелерін алсақ та ха­лық­ты бірлікке, ынтымаққа, адал­­дыққа, имандылыққа бағыт­тап отыр­ған. Жамандықтан бойын аулақ ұс­тап, жақсылыққа, еңбекке бағыттап отыр­ған жал­қау­лық, арам іске жаны қас, ар­ғы дүниеге барынша адал пәк бо­лып баруды меңзеп отырған. Сон­дықтан да Майлықожа шығар­ма­ларын түгел оқыған ғалымдар «Күн­гей беткейінің Абайы» деп кеткен.

«Қаздай қалқып ерінбей,

Өлең тердім жасымнан.

Майлықожа, Құлыншақ –

Пірім еді бас ұрған» – деп жыр алыбы Жамбыл бабамыз Майлықо­жаны ұстаз тұтқан.

Биылғы жылды Елбасымыз Нұр­сұлтан Назарбаев пен ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Жамбыл Жа­баевтың 175 жылдығына орайластырып «Жамбыл жылы» деп атады. Осы Жамбыл бабамыз пір тұ­тып, ұстаз қылған, Майлықожа ата­мыздың атын­да ауыз толтырып айтар бір мектеп не көше аты жоқ. Қаратау жыршылық өне­рінің бастауы болған, толғауы тоқсан қызыл тілінен ұрпағына өсиет болып жыр құйылған Майлықожа атамызға осы Нұр-Сұлтан қаласынан бір көше аты берілсе, бабамызды ұмытпай ұр­пағына дәріптеп, есімі ел есінде сақ­талған болар еді. Өзі ту­ған ауы­лын­дағы үлкен мектепке Май­лы­­қожа есімін берсе және қа­зіргі таң­­да атамыздың ұрпақтары шо­ғыр­­ланып отырған жері Сарыағаш ауданындағы Жаңатұрмыс елді ме­кені Майлы­қожаның атымен аталса деген өтінішіміз бар.

Былтыр Майлықожа Сұлтан­қожаұлының туғанына 185 жыл толды. Өкінішке қарай, пандемияға байланысты жос­пар­ланған көп мәдени шаралар іске аспады. Түр­кістан қаласында онлайн түрінде ғана ғылыми конференция өтті. Осын­дай іс-шараға мемлекет та­рапы­нан қолдау көр­сетсе, респуб­лика көле­мінде кітаптарын шығарып, Май­­­лықожадан қалған мол мұра ха­лыққа жетіп, бабалар алдын­дағы пары­зымыздың орын­далғаны болар еді.

Әсілхан Оспанұлы жазып жина­ған дүниелерді баласы Ералы Әсіл­ханұлы 2005 жылы қыздың жи­ған жүгіндей етіп, аз көлемде басып, Түркістан облысына ғана та­рат­ты. Бұл орайда Тұрсынәлі Айна­­бек­ұлы  атамыз қолжазбаны аудару­­да көп ең­бек еткенін айта кетпесек қия­нат болады. Міне, осы жи­нақ­тарды Түр­кістан облысына экспедицияға барып қолжазбаларды алып келіп, бү­гінгі күні баспаға дайындап отырмын. Осы еңбектің жарыққа шығуына мемлекет тарапынан қолдау көрсетілсе деген ниетіміз бар.

Бүгінде Нұр-Сұлтан қаласын­дағы Қазақ ұлттық өнер универ­ситетінде дәстүрлі жыр бөлімі ашылды. Енді университет сту­денттеріне  Майлықожа жыр-термелерін оқыт­сақ, Қаратау өл­кесінің жыр-терме класының ауқымы кеңейіп, көсегесі көге­рер еді. Бұл халықтың рухани қазынасы һәм бабалардың ама­наты. Оны қаз-қалпында ұр­паққа жеткізу – біздің мерейлі мін­детіміз!

Елікбай ИСА,

 жыршы-термеші,

Қазақ ұлттық өнер университетінің жыр-терме

класының ұстазы