Алаяқтықты анықтау – күрделі іс
«Арзан алдайды» деген рас. Алайда жұрттың көбі қымбаттың құны жайшылықта түспейтінін әлі түсіне қоймаған сияқты. Арзанға жүгіреміз деп ақшасынан айырылып қалып жатқандардың көбі алаяқтардың осы арбауына түсіп қалады. Сайтта көрсетілген телефонға хабарласқан жұрт саудагерлер көрсеткен банк есепшотына алдын ала төлем жасап отырған. Жеме-жемге келгенде бұл шоттардың да өзге біреулердің атына рәсімделгені белгілі болып отыр. Шоттағы ақшаны шешіп алғаннан кейін олар абоненттік нөмірлерді лақтырып тастап отырған. Осылайша, бірде-бір көлік сатпай, қалтасын қалыңдатып алған екеу арзан «Лада» аламыз деген дені жастар мен егде кісілерді сан соқтырып кеткен. Іс бітті, қу кетті деген осы.
ІІМ Криминалдық полиция департаментінің Кибер қылмысқа қарсы күрес орталығының басшысы Уайс Ерекештің хабарлауынша, 2021 жыл басталғалы екі айда елімізде интернет алаяқтыққа қатысты 4 мыңға жуық қылмыс жасалған. Ал өткен жылы қаңтар, ақпан айларында осындай 1700-дей дерек тіркелген екен. Аймақтардың арасында интернеттің мүмкіндігін пайдаланып, алаяқтық жасайтындардың саны Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалалары мен Қарағанды облысында басым. Биыл бұл қылмыстардың 400-ден астамы ашылса, өткен жылда небәрі 170 іс сотқа жолданған.
Кибер қылмыскерлердің ең көп қолданатын тәсілі – банк қызметкері атынан хабарласып, ақша аударымын жасату және белгілі сайттарға жалған хабарландыру жариялап, алдын ала төлем жасату. «Алаяқтықтың бұл түрлерін өте жақсы меңгеріп алған қулар құрықтарына түсіретін құрбандарын тұтынушы ретінде алдын ала жан-жақты «зерттеп» алады. Кіммен, қандай жағдайда қалай сөйлесу қажеттігін олар жақсы біледі. Сосын мұндай қитұрқылықты бір ғана адам жасай алмайды. Жоқ дегенде 2-3 адам бірігіп, нақты бір жоспар бойынша әрекет етеді», деген Уайс Әбубәкірұлы интернет алаяқтарды анықтау өте күрделі екенін де жасырмады.
«Телефонның ар жағындағы адамның арам ойы бар-жоғын тап басып білу, дәл сол сәтте ақпараттың ақ-қарасын тексеру де қиын. Былай қарасаң бәрі заңды секілді – хабарландыру ресми сайтта жарияланған, сатылатын тауардың фотосы тұр, көрсетілген нөмірге хабарлассаң, телефонын алып, жөнін айтып түсіндіреді. Немесе «банк қызметкері» ретінде банк ұсынған қызмет түрін түсінікті тілде жеткізіп, сенің жеке мәліметтеріңді, аты-жөніңді біліп тұрады, ақша аударымы туралы «сауаты» да аз емес. Осылайша сенімге кірудің, адам психологиясына әсер етудің жолдарын толық «зерделеп» алған алаяқтарды әшкерелеу де оңайға соқпай тұр», дейді ол. Себебі, полиция қызметкерлеріне қылмыс тіркелгеннен кейін ақша аударымы қай қалада жасалды, қай банктің есепшотына жіберілді, қаржы кімнің атындағы карточкаға аударылды, қай банкоматтан шешіліп алынды деген сұрақтарға нақты жауап тапқанша біраз уақыт өлтіруге тура келеді. Оның үстіне банктен мұндай мәліметтерді алу үшін санкция алу, алған күннің өзінде тіркелген карточканың иесін табу да тез емес. «Ал мұндай кездері уақыт бізге қарсы «ойнайды». Себебі, кибер қылмыстың қыр-сырын мықты меңгеріп алғандар бір күннің емес, санаулы сағаттың ішінде-ақ іздерін суытып үлгереді», дейді полиция қызметкері.
Компьютер, смартфон, планшет және басқа технологияларды қылмыс әлемінің жаңа «сатысында» «сәтті» пайдаланып, талайларды тақырға отырғызып кетіп жүргендердің ішінде хакерлер де бар. Олардың арасында несие ұйымының атынан банк клиенттеріне қоңырау шалу үшін абоненттік нөмірлерді ауыстырып алатын алаяқтар да жиі бой көрсете бастады. Қазіргі таңда абоненттің телефон нөмірін өзгертетін немесе жасыруға мүмкіндік беретін бағдарламалар интернетте өте көп әрі қолжетімді. Осының өзі хакерлерге қарсы күресті қиындатып отырған факторлардың бірі.
Ақша аударымын жасайтын кезде немесе жеке деректерді алу барысында алаяқтар әдетте әлеуметтік желілердегі аккаунттар мен электронды шоттарды ұтқыр пайдаланады. Кибер қылмыспен күресетін мамандар интернет алаяқтардың әлеуметтік инженерия әдістерін шебер қолданып қана қоймай, уақыт талабына қарай тез бейімделіп, амал-әрекеттері мен «құрал-жабдықтарын» жетілдіріп отыратынын да айтады. «Бір алаяқтың артында түрлі банк шоттары, пластикалық карталар, сондай-ақ үшінші тұлғаларға бекітілген абоненттік нөмірлер қолданылатын қылмыстардың толық тізбегі жататынын тәжірибеде жиі көріп жүрміз», дейді бұл жөнінде У.Ерекеш.
Арзанмен арбау азаймай тұр
Жақында ел көлемінде Anti fraud жедел операциясы өтті. Басты мақсаты – интернет алаяқтықтың алдын алу және оларды жасаған адамдарды анықтау болып табылатын іс-шара іске қосылған 3 тәуліктің ішінде 300-ден астам қылмыс тіркелген.
Пандемия сауда-саттықтың офлайн емес, онлайн пайдасы көп екенін түсіндірді. Сәйкесінше интернетте тауар сату немесе белгілі бір қызмет түрін көрсету туралы хабарландыру орналастыру алаяқтықтың ең көп тараған түріне айналып шыға келді. Әдетте, тісқаққан алаяқтар құрбандарын төмен бағамен, тауарларды тез жеткізумен қызықтырады. Әккілер сатып алушылардан үшінші тұлғаларға рәсімделген шоттарға ішінара немесе толық алдын ала төлем жасауды сұрайды. Мәселен, жақында елордалық полиция қызметкерлері Instagram әлеуметтік желісінде «Iphone телефондарын арзандау бағаға сатамын» деген хабарландыруымен «арбап», 15 адамды алдап соғып, 3 миллион теңгені оп-оңай олжалап кеткен жас жігітті ұстады.
Микрокредиттік ұйымдарда онлайн-қарыздарды заңсыз ресімдеу де азаймай тұр. Қылмыскерлер интернет арқылы азаматтардың жеке деректерін алудың түрлі жолдарын іздеуін тоқтатар емес. Бірін анықтап, жолына бөгет қойып жатса, алаяқтар екінші бір тәсілдің «тілін» тауып алып жатады.
Жақында әлеуметтік желідегілерді шулатқан бір келеңсіз жағдай болды. Тез баюдың тағы бір «тиімді» тәсілін ойлап тапқан шымкенттік әлеуметтік желілердегі тауып алынған құжаттар туралы хабарландыруларды да «ұтымды» пайдаланып кеткен. Ол желідегі жеке куәліктердің суреттерінен дербес деректерді алып, әртүрлі облыс тұрғындарының атынан 50-ге жуық онлайн несие рәсімдеген. Құжаттарын жоғалтып қана қоймай, интернет алаяқтардың құрбанына да айналғанын кей азаматтар «уақтылы қайтарылмаған қарызыңыз осынша пайызға өсті» деген жеке сот орындаушысынан ескерту келгенде бір-ақ біліп отырған.
Әлеуметтік желілерде жарнамасы жарқ-жұрқ етіп, көздің жауын алатын алаяқтықтың тағы бір түрі – тиімді инвестициялардың «терісін жамылған» түрлі букмекерлік кеңселер. Әсіресе, букмекерлік ставкалар мен биржаларға ақша салуды ұсынатындардың арасында кімнің ақ, кімнің арамза екенін айырып болмайсың. Бұл жерде оңай әрі тез баюды аңсайтындарды арбап алатын бір «сиқыр» бар. Ол – құрбандарын түрлі сылтауды санамалап, ақша салуға көндіретін алаяқтардың кепілдендірілген пайда алуға қажетті ақпаратқа ие екендігіне сендіре білуі. Бұл ақпараттардың ішінде түрлі ойындар мен жарыстардың нәтижелерін болжау, танымал ірі компаниялардың биржалық бағалары да болуы мүмкін.
Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Мобильді аферистердің «үздік тәсілі»
Банк карталары мен депозиттерге қол жеткізудің тағы бір «танымал» жолы бар. Ол – қарапайым халыққа өзін «банк өкілімін» деп таныстырып қоңырау шалу. «Банк қызметкері» клиенттің карточкасы арқылы біреулердің күдікті операциялар жасамақ болғанын айтып, операцияны бұғаттау үшін картадағы деректер мен оның артқы жағындағы CVV-кодты нақтылауды сұрайды. Немесе олар ақшаның сақталуын қамтамасыз ету үшін өздеріне тиесілі резервтік сақтандыру шотына аударуды ұсынады. Осылайша өздеріне қажетті мәліметтерді алғаннан кейін сол деректердің көмегімен интернет-банкингті қосып, шоттағы бар ақшаны шешіп алады.
Интернет алаяқтардың қарапайым тұтынушыларға шабуыл жасауы тым жиілеп кеткеніне алаңдаған екінші деңгейлі банктер жақында клиенттеріне үндеу тастап, мәлімдеме жасаған. Қазақстандық 11 банктің бірлескен мәлімдемесінде алаяқтықтың кең тараған бірнеше әдісі айтылып, олардан қалай сақтану керектігі түсіндірілген. «Құрметті клиенттер! Банктер өз клиенттерінің сенімін бағалайды. Жеке мәліметтер мен электронды қаржы аударымдарының қауіпсіздігін жоғары деңгейде қамтамасыз етеді. Сондықтан алаяқтар қолданушылардың өздерін алдау арқылы ақша жымқыруға тырысады. Есте ұстаңыз, алаяқтар адамды үрейлендіріп, ойланып, жағдайды бағамдап үлгеруге мүмкіндік бермей, қаражатын жылдам алуға тырысады. Үрейленбеңіз, мұқият болыңыз! Біз зиянкестердің әрекетіне тек бірге қарсы тұра аламыз», деп аяқталатын құжатта банк өкілдері алаяқтардан қалай сақтану керек деген ақпаратты көпшілікке таратуда БАҚ пен қоғамның көмегі қажеттігін еске салды.
Бүгінде еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін ең көп қолданылатын WhatsApp та кибер қылмыстың бір құралына айналып үлгерген. WhatsApp арқылы қарапайым халыққа қоңырау шалып, банк картасына депозит қабылдауды ұсынатын алаяқтар бұл әдісті де шебер меңгерген. Сауатты сөйлеп, күдіктің бәрін сейілтіп жібереді.
Тауарға төленген ақшаны аудару мен жеткізуді растау үшін алаяқтар сатушыға сілтеме жіберіп, оны толтыруды сұрайды. Шын мәнінде, бұл сілтеме фишингтік, яғни азаматтардың карточкалық шоттары туралы ақпаратты жинауға арналған. Осы деректерді алғаннан кейін алаяқтар жәбірленушілердің банктік шоттарынан емін-еркін ақша аудара алады.
Қарапайым халықты интернет алаяқтардан сақтау үшін не істеу қажет? Қазіргі таңда құзырлы органдар мен кез келген банктің қауіпсіздік қызметінің бастарын қатырған сұрақ осы. Кибер қылмысқа қарсы күрес орталығының мамандары ең бастысы – қарапайым қауіпсіздік шараларын естен шығармаған жөн дейді. «Бүгінде біз халық арасында құлақтандыру, ақпараттандыру іс-шараларын кеңінен қолға алдық. Алаяқтардан сақ болу жайлы бейнероликтер түсіріп, жадынамалар таратудамыз. Қауіпсіздік ережелері туралы нұсқаулықтарды халық көп жиналатын көрнекі жерлерге ілдік. Тіпті әр пәтердің есігіне іліп кететін тұрғын үй-коммуналдық қызметтері үшін төлем конверттеріне дейін ескерту ақпараттарын жарияладық. Алайда осы ескертулердің өзі аз болып тұр. Себебі, жұрттың көбі қарапайым қауіпсіздік ережелерін сақтамайды. «Банктенбіз» деп хабарласса сұраған ақпаратын айтып бере салады. Түрлі сайттарға кіріп, дербес деректерін жазып жібереді. Мессенджерлерде ақша таратамыз деген топтарға кіріп, жеке мәліметтерін жолдайды. Арзанға жүгіремін деп санын соғып қалғандар кейін шарасыздықтан полицияға арызын арқалап келіп жатады. Кейде өзіне қажетті ақпаратты емес, Instagram-дағы арзан күлкіге, мәнсіз-мағынасыз видеоларды көріп, елігіп жүрген елге қарап қамығып қаласың», дейді мәселенің тағы бір шетін шығарған У.Ерекеш.
Түйін
Қазір қызмет көрсетудің 90 пайызы электронды нұсқаға өтті. Соның нәтижесінде өткен жылы төлем карталары арқылы 52 трлн теңгеге 3,23 млрд операция жасалған. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 1,7 есе артық деген сөз. Қазіргі таңда 10 операцияның 9-ы қолма-қол ақшамен жасалмайды. Ұлттық банктің осы жылдың 1 ақпанында жариялаған дерегіне сүйенсек, елімізде төлем картасының саны 49 миллионнан асса, ел аумағында 203 мың POS-терминал бар екен. Ендігі мәселе – халықтың қаржылық, құқықтық сауатын арттыруда болып тұр. Еліміздің әр азаматы кибер қылмыс пен ІТ қауіпсіздіктің ең құрығанда қарапайым ережесін білсе, алаяқтардың арбауына түспесі анық. Ал интернет алаяқтықтың елімізде рекордтық көрсеткішке жетуі ақпараттық, ІТ, қаржылық сауаттылық пен қауіпсіздікке мемлекеттік деңгейде көңіл бөлетін кез келгенін аңғартады.
