Қоғам • 08 Сәуір, 2021

16 перзент әкелген батыр ана: «Әр баланың өз несібесі бар»

568 рет
көрсетілді
14 мин
оқу үшін

Ақ қашып, қызыл қуған аласапыранда ұрпағының қамы үшін тау асып, тас басып, төрткүл дүниеге тарыдай шашылып кеткен ағайынның атажұртқа оралуы – тілмен айтып сипат­тау­ға келе бермейтін, ақ түйенің қарны жарылған зор қуаныш. Елге ел қосылып, құтымыз арт­ты, санамызда жұқанасы қал­ған салт-дәстүріміз қайта жаң­ғырды. 

16 перзент әкелген батыр ана: «Әр баланың өз несібесі бар»

Таяуда облыс орталығының іргесін­дегі Нұрлыкөш ауылында қоныс­танған, өмірге 16 бала әкелген батыр ана Сағындық Шұғайыпқызының ша­­ңы­рағында болып, сұрапыл жыл­дар­дың сұмдығын өз аузынан естіп қайт­тық. Арғы аталары босағасына тепкілесе кетпейтін ырыс байланған әулеттен. Аталары Капитон, Хамза қажылық парыздарын өтеген діндар адамдар екен. Аласапыранда жаңа өкіметтің беталысынан шошынған әулет, қажыға қараған ет жақын туыс­тар атақоныс – Зайсан өңірінен үдере көшсе керек. Бір үміт жетектеп Тар­бағатайдың төсінде түйе шөгерген. Шәуешек қаласының маңы. Ресми түрде Тарбағатай аймағы Қобықсәрі ауданы деп аталады.

Ұйғыр, дүнгені аралас бір қауым жұрт. Шамамен 80 мыңдай халық. Оның шамамен 30 мыңы – қазақ. Ми­дай араласқан қауым ұлтқа бөлін­беген, бір-бірінен іргесін аулақ сал­маған. Кәдімгі қой үстіне бозторғай жұ­мыртқалаған бейбіт заман. Отағасы Рамазан Баймоллаұлы лауазымды қызметтер атқарыпты. Тектінің тұяғы жерде қалмаған ғой. Аудан әкімі болып та сайланған, кейін қазақ тарихын зерттейтін арнайы мекемені басқарған.

Төрт құбыласы тегіс сай болса да көкірегінде бебеулеген жалғыз ар­ман болған сыңайлы. Бүгінде сек­сен­нің сеңгіріне табан іліктірген жан жары – Сағындық әжеміздің айтуы солай. Ондағысы туған жерден то­пы­рақ бұйырса ғой деген ниеті. Әйтеуір өзекті жанға бір өлімнің бары ақиқат. Күндердің күнінде пешенесіне жа­зыл­ған тіршілік таусылып, қайтпас сапарға аттанғанда, ата-бабамның қа­сиет­ті қонысындағы торғындай жұм­сақ топырақты жамылып жатсам ғой дейді екен де. Ақыры сол арманы­на жетіп жығылған. 2014 жылдың ақ­панында, өмірден өтер шағында Ра­мазан әкей бақұлдасқан ағайынға арман­сызбын депті. Топырақ туған жерден бұйырды, Жаратқаннан одан артық не тілерсің?! Ұл-қызым атақонысқа табан тіреді, енді осы елдің кәдесіне жарайды, тәуелсіздік таңы арайлап атқан туған елге перзенттік үлестерін қосады деп шүкіршілік етіпті.

Атажұрт тәуелсіздік алғанда төбе­лері көкке жеткендей қуанған. Іле буы­нып-түйініп, ұлы көшке ілесіп, туған топыраққа табан іліктіріпті. Әуе­лі қазіргі Нұр-Сұлтан қаласы төңі­ре­гін­дегі елді мекендердің біріне қо­ныс­­танған. Баспанаға қолы жетпесе де, бақыт құшағында. Ел өзінікі, жер өзі­нікі. Жаратқан иеден одан артық не тілерсің.

– Бір орыстың үйінде пәтерде тұр­дық, дейді әжей. – Құдайға қара­ған адам екен, пәтерақы да сұраған жоқ. Бау-бақшаға қарайлассаңдар болғаны деді. Айтқанын бұлжытпай орындадық. 2007 жылы осы Нұрлыкөшке келіп орнықтық.

– Бірден бауыр басып кете алды­ңыз­дар ма? – деп сұрадық біз.

– Бауыр баспайтын несі бар, өз еліміздің іші емес пе? Рас, көзге ұрып тұратын аз-маз айырмашылық бар. Күл­білтелемей шындығын айтқанда, арғы беттің қазақылығы басымдау болып көрінген. Ол жақта жетімдер үйі деген жоқ, қарттар үйі дегенді де өз басым естіп көрмеппін. Біз тұр­ған өңірде қонақүй, асхана да бол­мады. Мүмкін қазір бар шығар, бұ­рын жоқ еді. Сапарлап шыққандар кез кел­ген үйден оразасын ашып, бұйыр­ған қонақасын жеп жүре беретін. Айлап жатса да ешкім қабақ шытпайды. Еншісі бөлінбеген қазақ баласы емеспіз бе?

– Арғы жақта күнкөріс қалай болды?

– Қарнымыздың ашқанынан емес, ата-бабаның топырағын аңсағаннан келіп отырмыз. Әйтпесе, әне бір кездерде ондағы қазақтың несібесі азай­ған жоқ еді. Мыңды айдаған байларды да көрдік. Шыр бітпеді дегеннің өзінде бір үйір жылқы, он-он бес қара мал болатын. Ел еңбекқор болды. Селтеңдеп бос жүргенді көре алмайсың. Ең бас­тысы, әр ісінде береке бар. Қолөнер шеберлері қаншама?!

Айтуына қарағанда, келін болып жүріп әйкәпір атанбапты. Атасын 91-де, қайын енесін 88-ге келгенше баққан. Жүзінен шапағат нұры төгілген әжемізбен шекараның арғы бетінде шерге бөккен тіршілік туралы әңгіме өрбіттік. Ондағы қазақ ата дәстүрге, салт-санаға мық шегедей мықты екен. Қай тарапқа қарасаң да, ымыраласа түтін түтетіп отырған шаңырақ. Бірлік бекем, қайырымдылық көл-көсір. Ғайыптан тайып сүрінгеннің ел бо­лып етегін қағады, қылдан тай­ғанды ақ жолға салады. Кемдік көр­мепті. Жалғыз ырыстан ғана емес, жан азығынан да. Ғасырлар бойы хал­қы­мызбен бірге жасасқан ғажайып салт-дәстүрдің тіні үзілмеген.

– Әжей, өмірге он алты бала әкел­геніңізді естіп, таңырқадық. Бағып-қағу қиын болды ма? Қытай елінде баланы шектеу деген тәртіп бар деп естуші едік? Сізге қалай рұқсат берген? – деп сұраймыз біз.

– Ол кейін 1980-жылдардың орта­сында орнатылған тәртіп қой, мен оған дейін үлгергенмін, – дейді әжей. – Өмір­­ге егіз де, үшем де әкелдім. Тек бір өкі­­ніш­тісі, бірер балам шетінеп кетті.

Ал тұрмыс кем болмапты. Әрідегі дәулет, аталарына біткен мол байлық түгел болмаса да жұқанасы қалған. Қырық-елу сиыр сауған, жүздеп қой баққан, ал жылқы үйір-үйір. Ит басына іркіт төгілген молшылық заман. Қылышынан қан тамған қызылдан қашып, үдере көшкенде атадан қал­ған қазына ұстағанның қолында, тіс­тегеннің аузында кеткенімен, ат арқасында емес, адам көкірегінде ілесіп келген сарқылып бітпес, түгесіліп тау­сылмас, баға жеткізгісіз қазына бар. Ол қазына – ата қазақтың көшпен­ді тіршілігіндегі өміршең өнері. Түгі кереқарыс қалы кілем, аумағы атшап­тырым жұмсақ әрі жылы алаша, ға­сыр­дың жүгі басса да тозбас текемет. Ас-су ұстау жосығы өз алдына бір мектеп. Таратып сұрадық, абысындардың тату­лығы ғажап болған екен. Көппен біте­тін шаруа сол бірліктің арқасында ат­қарылып тұрыпты.

– Манағы бір ретте бала кезімде әже­леріміздің өрмек тоқып отыр­ғаны, киізге түр салып, өң бітірген тұс­тары көз алдыма елестейді дедім ғой. Сон­дай бір жанға жайлы мамыражай кезеңде олар үнемі ән салып отыратын, – дейді әжей. – Бүгінгі күні байыптап қарасам, жарықтықтар таң алдындағы бозторғайдың жапан даланы жарасымды күйге бөлеп шырылдағаны немесе ақселеудің, изеннің басын мың бұралта шайқап сайын далада ескен мөлдір самалдай сұлу әуен төгуін табиғатпен үндестірген екен ғой. Ол кісілердің ине-жібінен шыққан ою-өрнектің өзі алуан түрлі болатын. Бірақ біз соның бәрін көзімізбен көріп, қолымызбен ұстап өстік. Сондықтан да жадымызда жатталып қалды. Айталық «құс табаны», «қаз табан», «бота мойын», «бұғы мүйіз» тәрізді ою түрлері болатын. Олар бір-біріне ұқсамайтын өзгеше бітімді, бөлек бедерлі бейнелер еді. Яки, қоршаған ортаның еш­бір боямасыз көшірілген көркем бейнесі. Қолөнерін дамыту арқылы ай­на­ладағы тіршіліктің суреттерін мөл­діретіп заттың бетіне түсірді, бедер­леді. Өйткені сол кісілер үшін осын­­дай суреттер ерекше ыстық бола­тын. Жалғыз қолөнер ғана емес, ескі қис­са-жырларда да аққудың кер­без­дігі, бұлбұлдың әншілігі, ботаның көз­­­дерінің сұлулығы сипатталады емес пе? Сөйтіп олар өздерінің күн­де­­­лік­­ті тұрмысы мен тұрақты кәсібін­де жаңағыдай бейнелерді айнытпай көшіріп, сол табиғи қалпында жасан­ды­лықтан ада, бедерімен безендірілуін мінсіз қылып, бейнелеуге тырысқан.

Қытайдағы келіншектер еш затты пайдаланбай, бір кәдеге жаратпай ысырап қылмайды екен. Әлдебір киіздің қалдығы, матаның қиындысы кәдеге асып жататын көрінеді. Ұсақ-ұсақ қиынды маталардан жұп-жұм­сақ кө­пір­ген құрақ көрпе тігіпті. Кілем қаптаған, түрлі палас толып кеткен бүгінгі заманда алаша, киіз, текемет, сыр­­мақ босағаға сырылып қалды. Тіпті босағадан да әрі сарайдан орын тепті. Кір басып күйе жеді. Бізде мұндай заттарды мұражайдан ғана көруге болатын шығар.

Ол жақта алаша тоқуға бірлігі сүттей ұйыған бүкіл ауылдың іскер әйелдері жиналады екен. Әншейін бір алаша тоқу ғана емес, абысын-ажынның оны-мұны жаңалықтарын айтып, көңілдерін көтеретін мәнді-мәдени шара тәрізді. Әрбірінің ені 25-30 сантиметр болатын жіп жолақтарынан тоқылған қатты төсенішті тоқу үшін мосы, бас қазық, күзеу ағаш, серу ағаш, қылыш, адырғы, тарту ағаш тәрізді құрал жабдықтарды пайдаланыпты. Терудің өзі бірнеше түрге, әлденеше жосыққа бөлінсе керек.  Айталық, оның жүз теру, гүл теру тәрізді әдістері болған екен. Жасы жеткен көнекөздер келін-кепшіктері осындай игілікті іспен айналысқан кезде жөн сілтеп, жо­ба көрсетіп, басшылық жасап тұрыпты. Өзінің білгенін кейінгіге үйрету үшін.

– Қолөнер шеберлерінің тіккен бө­рігі, тымағы, шапаны, шекпені, ішігі, белбеуі, әйелдер киетін қамзол, қос етек көйлек, жаулықтың сан түрі қан­дай еді шіркін, – дейді Сағындық әжей.

Әсерлі әңгімеден ес жиып төрге қарасақ, бесік тұр екен. Бүгінгі күні көзден бұл-бұл ұшқан бұйым. Кәдімгі көне бесік. Әжеміздің он алты перзенті түгел жатқан шығар. Қыр арқасындағы тал­дан жасалған көлденең ағаш ана­лар­дың бесікті тербеткен аялы ала­қаны­нан жып-жылтыр болып қалған екен.

Әнебір тұста бесікті «ескіліктің қал­дығы» деп күстаналайтындар бол­ған, тіпті сол кеңестік дәуірде меди­ци­на институтының оқытушылары бесік­тің зияны туралы лекция да оқыпты. Ал бесіктің пайдасы туралы көл-көсір әңгіме айтуға болар еді. Онда жатқан баланың тазалығы, денесіне жайлы болуы, сыз дарымайтындығы ғажап емес пе?!

– Бесік бір қалыпты жайлы тербе­ті­леді, – дейді батыр ана.  – Онда жат­қан сәбидің де жүйкесі әлдилеген бе­сік­тің ырғағымен бір қалыпты жайлы болып қалыптасады. Бұрынғының келін­шектері елдегі көзінің сұғы бар дей­тін біреулер келе жатса, бесіктің арқа­сын­дағы көрпемен жаба салатын. Демек, бесіктің көлденең көз­дің сұғынан, бейтарап тілден қорғай­тын қасиеті болғаны ғой. Тал бесікке бөленген сәбидің бар ғұмыры арғы дәс­түрмен әдіптеліп, салтпен сабақталған. Ашамайлап атқа мінгізіп, қалың жылқының ішінен жорға шығар, жүйрік болар жақсысын таңдап тұрып бәсіреге атаған.

– Ашамай туралы бір ауыз айта кетіңізші?

Сұрағымыз жалаңдау болды ма, әжей аңтарыла қараған. Жүзінде соны да білмейсіңдер ме деген жазу тұр­ғандай. Бірақ тәптіштеп айтып берді.

– Ғұмыры ат үстінде өткен ата-ба­ба­­мыздың қанындағы бар ғажап қа­сиет жылқы арқылы даритын шығар. Бұл өзі ілкіден жалғасып келе жатқан дү­ние емес пе? Ашамай – негізінде, баланы атқа мінуге үйрету үшін пайдаланатын ертоқымның ең қарапайым түрі ғой. Кәдімгі ер сияқты алдыңғы, артқы қастары, екі қапталы болады. Әдетте үзеңгінің орнына тебінгіге жапсырыла тігілген тепкішек тігіледі. Жұқа, жұмсақ болған соң баланың сирағын жараламайды. Әдемі болуы үшін беті көз тартарлықтай етіп кестеленеді. Аңғарымпаз баланың аңғал көңілін аулау үшін қажет шығар. Алдыңғы, артқы қасына баланың қолтығының астынан байлайтын ағаш бекітіледі. Құлап қалмауы үшін. Ол жақта үш жасқа толысымен атқа ашамай салып үйрете бастайды.

Өмірден көргені көп, түйгені мол әжейдің әңгімесі сарқылатын емес. Түпсіз, телегей теңіз қазына іспетті. Түп-түгел көкірекке қотарып алар ма еді деп қиялдадым. Кейінгіге өнеге ғып жазу үшін. Осындай даланың да­налығын бойына сіңірген адамдар халықтың қазынасы емес пе?!

 

КӨКШЕТАУ