Жаңа Экологиялық кодекс: «Ластаушы төлейді және түзетеді»

Кодекс жаңа технология енгізуді міндеттейді

Қоғамдық ұйым өкілдері Шалқар көлін тазарту мен Көкжиде тұщы су қоры бассейнін сақтап қалуды, Ақтөбедегі атмосфералық ауа сапасын жақсартуды,  ауа ластаушы кәсіпорындардың эконо­ми­калық қызметін шұғыл реттеуді күн тәр­тібіне қойды. Жиынға облыс әкімі Оңдасын Оразалин, өңірдегі ірі  кәсіпорындар басшылары, мәслихат депутаттары, тәуелсіз экологтер мен қоғам белсенділері қатысты.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы 2 қаңтарда қол қой­ған жаңа Экологиялық кодексте шикі­зат өндірші компаниялар мен ірі кәсіп­орындардың қоршаған ортаны қор­ғаудағы міндеттері нақтыланған. «1950-1960 жылдары іске қосылған ірі кәсіп­орындарға озық қолжетімді техно­ло­гияны енгізу міндеттеліп, олар­дың қор­шаған ортаға келтірген зиянды әре­кет-
тері үшін жауапкершілікті қатаңдату қарастырылған.

Басқаша айтқанда, бұрынғы заң жобасы бойынша ластаушы кәсіпорындар табиғатқа келтірілген залалдарын айыппұл арқылы өтеп, одан кейін де бүлдіре беретін болса, жаңа Кодекс талаптары бойынша айыппұл төлемдері тым қымбатқа түсетіндіктен  өндіріске  жаңа технологияларды енгізуге мәжбүр болады», деді жаңа Кодекстің мақсаты мен міндеттері жөнінде ведомство басшысы М.Мырзағалиев.

Министрліктің Экологиялық реттеу және бақылау комитетінің төрағасы Зұлфұхар Жолдасов осы құжаттың «лас­тау­шы төлейді және түзетеді» қағидатына егжей-тегжейлі тоқталды.

Мұн­да таби­ғатты бүлдіруші ірі кәсіпорын­дардың ең озық қолжетімді технологияларды енгізуі, табиғат қорғау іс-шара­ларына бюджет қаражатын мақ­сатты түрде жұм­сау, үз­дік ха­лықаралық тәжірибе негізінде эко­логиялық талаптарды қатаң­дату, мо­ни­торингтің авто­маттан­дырылған жүйесін енгізу және өндіріс пен тұтыну қалдық­тарын басқаруды жетілдіру, оның ішінде waste to Energy енгізу жолдары нақ­тыланған.

Аймақтағы күрделі мәселелер

Өңір басшысы О.Оразалин жаңа Экологиялық кодекс нормаларына сәй­кес шешілуі тиіс күрделі мәселелер та­биғат жанашырларымен бірлесе талдап-сараптау негізінде әзірленгенін хабарлады. Ақтөбеліктерді алаң­датқан негізгі мәселелер: «тарихи өндірістік қал­­­дықтарды» жою, қала төңірегінде бей-бе­рекетсіз жиналған қатты тұр­мыстық қалдықтардан арылу, Елек өзенін тазарту, қала аумағындағы жасыл желек бел­деуін қорғау және көбейту. Ең күр­делі мәселе – Ақтөбе қаласының атмосфералық ауа сапасын жақ­сарту. Ауадағы күкірт диоксиді мен формальдегид мөлшерін тым өсіріп, облыс орталығын еліміздегі ең ауасы лас қалалардың «қара тізіміне» енгізген негізгі ластаушылар – «Ақтөбе ферроқорытпа зауыты» мен Хром қосындылары зауыты.

Қала әкімі Асхат Шахаровтың хабарлауынша, қала экологиясын жақсарту үшін кәріз тазарту қондырғыларын жаңартып, қоқыстан арылтып, жағымсыз иісті жо­йып, жасыл желектерді көбейту керек. Биыл қаладағы кәріз сулары жиналатын негізгі тазарту бекетіндегі зиянды шө­гінділер микробиологиялық әдіспен тазартылады. Оған қа­лалық бюджеттен 225 млн теңге бөлінді. Жыл сайын аптап ыстықта ескі қоқыс полигоны мен спирт қалдықтары төгілетін аумақтан қалаға жағымсыз иіс таралады. Қаладағы арақ-шарап зауыттары спирт қалдықтарын қала шетіндегі 30 гектар аумаққа төгеді. Бидай қалдықтары араласып сасып жатқан «спирт көлін» тазартуға қалдық иелері де мүдделі емес. Енді қала басшысы осы зауыттардың «салық базасына қосатын үлесі қомақты болғандықтан» қалдық көлдің аумағын кеңейту үшін қосымша 5 га жер телімін беруге дайын.

Қалада қоқыс көп. Ақтөбеде 4 компания күніне 400-450 тоннадан шығарса да қоқыс азаяр емес. Өйткені арнаулы көлік жетіспейді. Оның үстіне, қала тұр­ғындарының 40%-ы осы қызмет үшін ақы төлеуге асығар емес. 3500 қо­қыс кон­тейнері жетіспегендіктен, қала бюд­жетінен қосымша 950 металл контейнер сатып алуға қаржы бөлінді. Былтыр 124 га аумақтан 419 бей-берекетсіз қоқыс алаңы тазартылды. Қаладағы барлық жасыл желектің ортақ мәлімет базасын жасау үшін сквер мен саябақтағы, қала шетіндегі жасыл желек қоры түгенделеді. Былтыр қалалық тұрғын үй шаруашылығы мекемесі ағаштар мен бұтаның 55 түрін тізімге енгізді. Көгалдандыру жұмыстары жер қарайған соң басталады. Биыл 250 мың гек­тарға көк шөп, ағаш пен бұта кө­шеттері, 45 мың гектарға гүлдер егіледі. Қаланы көгалдандыру жұмыстарымен айналысатын мекемелермен 3 жылға келісімшарт жасасады. Жеке серіктестіктер жасыл желекті отырғызып қана қоймай, жаз бойы күтіп-баптауға міндетті. Қала бюджетінен қаржы үнемдеу үшін 25 мың гектарға көпжылдық гүлдер егіледі. Елек өзенін тазарту жұмыстарының техникалық негіздемесін «Қазсушар» РМК Ақтөбе облыстық филиалы дайындап бере алмай отыр. Өйткені Ақтөбеде тәжірибелі гидролог мамандар жоқ.

Ақтөбе облыстық мәслиха­тының де­­путаты Евгений Лазарчук аса қа­уіп­ті қал­дық­тарды, соның ішінде меди­ци­­на­лық қалдықтарды қаланың әр же­ріне бей-бере­кетсіз тас­тағандарды анық­тау мақ­са­тында жүргізілген рейд қоры­тындысын баяндады. Өкінішке қарай, тұрғындардың арасында қорасынан шық­қан қоқыстарын кез келген қалтарысқа төге салатын мәдениетсіздер өте көп. Таби­ғатты бүлдірушілерді тек үлкен кө­лем­дегі айыппұлдармен ғана тоқтатуға болады. Ол үшін табиғат қорғаушы полицейлер штатын көбейтуді ұсынды депутат. Қазір Ақтөбе қаласында табиғат қорғаушы полицей штаты екі бірлік қана. Шағын және орта кәсіпкерлік нысандары да техникалық лас сулар мен зиянды қалдықтарды ортаға кәріз желісіне ағызып бүлдіруден қалыспай отыр. Кәсіпкерлік нысандарын тексеруге мораторий жария­лан­ғандықтан, олардың санитарлық талаптарды орындап, техникалық судағы зиянды шығарындылар мөлшерін шектік деңгейден асырмауын бақылау мүмкін емес.

14 млн тонна хром қалдығы жатыр

Ақтөбе қаласының атмосфе­ралық ауа сапасын негізгі ластаушылар – «Қазхром» АҚ-на қарасты Ақтөбе ферроқорытпа зауыты мен Ақтөбе хром қосындылары зауыты. Енді жаңа Экологиялық кодекске сәйкес осы зауыттар озық қолжетімді технологияларды енгізу бағдарламасын қабылдап, зиянды шығарындылар көлемін азайтуы тиіс. Экология, геология және табиғи ресурстар министрі былтыр Ақтөбеге келген сапарында кәсіпорын басшылығына осы талаптарды орындауды міндеттеген. «Қазхром» АҚ президенті Арман Есенжолов Павлодар облысындағы Ақсу ферроқорытпа зауыты зиян­ды шығарындыларын жылына
8 мың тоннаға, Ақтөбе фер­ро­қорытпа за­уы­ты 3,8 мың тоннаға азайту мақ­сатындағы жұмыстарын баяндады. 2030 жылға дейін «Қазхром» компаниясына қарасты барлық кәсіпорын жаңа технологиямен қайта жарақтандырылып, нәтижесінде ауаға шығарылатын зиян­ды қалдықтар мөлшерін 40%-ға азайт­пақ. Министр М.Мырзағалиев 1943 жылы Ақтөбе ферроқорытпа зауыты ашыл­ған кезеңнен бері тоқтаусыз жұмыс істеп келе жатқан №1, №2 балқыту цех­тарының газ тазарту қондырғыларын қайта жарақтандыру жобасын сұрады. Компания президентінің хабарлауынша, №1 цехқа ауа-газ қоспасын реттейтін төменгі зонттағы пештер орнатылып, №2 цехтың газ тазарту қондырғылары электр тогына ауыстырылады. Цехтардың ескі пештері жаңартылғаннан кейін зауыт мұржаларынан ауаға таралатын зиянды заттар мөлшері 2023 жылдың басында 35%-ға азаяды деп сендірді А.Есенжолов.

Сонымен қатар осы ком­па­­­­ния мен­шігінде 1991 жыл­­­­­­­­дан­ бері жиналған 14 млн­­ тонна хром өндірісінің қал­­­­­­­­­­ды­­ғы бар. Оған Хромтау қала­сы­­­­ның іргесінде 1973 жылдан бас­тап тау болып үйілген 4,5 млн тонна кен байыту өндірісінің қалдығы тағы қосылады. Өткен жылдан бастап хром компаниясы қалдықтарын қайта өңдеу арқылы алты валентті, үш валентті хром қалдықтарынан біртіндеп арылу жұмыстарын бастады. 2019 жылы 50 мың, 2020 жылы 100 мың тонна қалдық қайта өңдеуге шығарылды. 2021 жылы 150 тоннасы өңделеді.

«Былтыр компания бас­шы­­лығымен кездескенде осы зауыттың №1 балқыту цехына газ тазарту қондырғысын салуды ұсыныс еткенбіз. Бұл жол­ғы сапарымызда кәсіпорын бас­шылығының табиғат қорғау шараларын жеделдетіп, зауытта ауа­ға таралатын зиянды заттарды жібер­мейтін сүзгіштер орнатуды бастағанын көрдік. Ақтөбеліктер қайта өңдеу мақсатында компаниядан қалдықтарды алып, бірақ міндеттерін орындамаған үш серіктестіктің қызметіне шағым­данып отыр. Олар өз міндеттерін әлі күнге дейін орын­дамаса, «Қазхром» АҚ-ы қалдықтарын қай­тып алсын», деген талап қойды министр. Оған «Екі серіктестіктің меншігіндегі қалдықтарды қайта тасып алдық. Үшіншісі кері алып кетуімізге қарсы, «өңдейміз» деп отыр. Қайта өңдей алса, онда мәселе жоқ. Ал кідіртетін болса, кері алып кетеміз», деп жауап берді А.Есенжолов.

Шалқар көлін қалпына келтіру мен Көкжидеден айырылу

Халықаралық «Невада-Семей» қоз­ғалысы Батыс Қа­зақстан аймағы фи­лиалының директоры Ізімғали Кө­бенов министрліктің Шалқар көлінің түбін тазарту жұмыстарын қол­­дағанына ризашылығын біл­дірді. Ендігі мәселе Мұғалжар ауданындағы мұнай кен орны аумағында қалған Көкжиде тұщы су қорының сақталуы. Қазір 84 мың гектар аумақтағы сапалы тұщы су қорының 45 мың гектары ғана қалды, жартысын мұнай компаниялары ластап тастады. Бұл жерден «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ, «КМК Мұнай» мен «Фирма Ада Ойл» ЖШС-і мұнай өндіреді. «Көкжиде – құм, табиғи сүзгіш. Мұнда қыста түскен қардың 90 пайызы бірден еріп, топырақққа тез сіңеді. Сол сияқты жазғы, күзгі, көктемгі жауынның 97 пайызы да тез сіңетін қасиеті бар. Мұнай компанияларының жыртқыштық әрекетінен еліміздің батыс облыстарын тұщы сумен қамтамасыз етуге қуаты молынан жететін Көкжиде су бассейнінің 45 мың гектары ғана қалды. Көкжидеден айрылсақ, техногендік апатқа тап боламыз», деді І.Көбенов.

«Ақтөбе – адалдық алаңы» жобалық кеңсесінің жетекшісі Ақылжан Телеуов еліміздің қауіпсіз технологияны қолдану мен табиғи ресурстарды тиім­ді пайдалануға көше бас­тауы алға басу деп бағалады. Өңір­лерде барлық экологиялық мә­ліметтер топтастырылған ақ­параттық платформа керек. Осы картаға жануарлар мен өсім­діктер дүниесіне қатысты бар­лық дерек жинақталса, өңірдің экологиялық ахуалына қатысты ғылыми база қалыптасады деген пікір айтты. Қоршаған ортаға әсері бар кәсіпорындар мәліметі жинақталған ортақ ақпараттық ресурс автоматтандырылған мони­­торинг жүргізу жолымен экологиялық нормаларды бұзған­дарды бақылауға мүмкіндік береді деген пікірде.

400 млн жыл бұрынғы ежелгі жанартау орны

А.Телеуов инженер-геолог Влади­мир Юриштың Мұғалжар тауында ерекше қорғалатын аумақ жасау туралы өтінішін жеткізді. Ұзақ жылдар бойы осы өңірде геологиялық барлау жұмыстарын жүргізген Қазақстанның құрметті геологі, РФ Урал минералды ғылымдар академиясының академигі, 90 жастағы ресейлік ғалымның аманаты мынау: «Мұғалжар ежелгі шөккен тау ғана емес, 400 млн жыл бұрынғы ашық вулкан орнын сақтап қалған киелі жер». Академик ежелгі вулкан орны – Боқтыбай шоқыларының қиыршық тас өндіретін аумаққа айналып кеткеніне ерекше алаң­дайды. Ведомство басшысы М.Мыр­зағалиев: «Рас, өңірде шеші­мін тап­паған мәселелер көп. Шалқар көлін қалпына кел­тіру жөніндегі облыс әкімі Оң­дасын Орзалиннің бастамасын біз қолдадық. Өйткені бұл тек Ақтөбе облысы тұрғындары үшін емес, бүкіл елге керек жоба. Шалқар – ерекше көл. Көкжидені дұрыс көтердіңіз. Ол да өз ше­шімін тауып жатыр. 2019 жылдан бері Көкжиде су кен орнының ба­лансын зерттеуге кірістік. Қа­зіргі уақытта мұнай ұңғылары тек­серіліп жатыр. Осы жылдың соңында зерттеу жұмыстарын аяқтаймыз. Алдағы уақытта Көк­жиде су қоры аумағын кен орны­ның балансынан алу керек», деп қорытындылады.

Министр қоршаған ортаны қорғау­дағы белсенділіктері үшін өңір тұрғын­дарына алғысын білдіріп, жиынды қоры­тын­дылады.

Ақтөбе облысы